1. ꞊Ya kë ꞊shiöŋ Zoova ˗yö ö ˗dhɔkëmɛn ˈbha ˗nu ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗daakë ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

 Ü˗ ˈWƆN ˗dɔ ꞊dhɛ Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö bɔ ü ˗ta ˈö ü ꞊dhegblü ˈbha ˗bha bhɛɛwo ˗daakë ˗ee? Ü ˗kë mɛn zii, mɛn zii ˗kɔ ꞊löö, ˗yödhiʋ̈ ɛɛnˈˈ ˗zlanwopömɛn ˈˈwɛɛ ˈka, ü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈü ü ꞊dhegblü ˗nu ˗takun. Ü ˗kë ˈzü wlüünën, mɛn ˈö ˗ya kë zii, dhebɔ ɛɛnˈˈ gɔn˗ ˈka, ü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈü ü ꞊dhegblü ˗nu ˗takun. Mɛn ˈö Zoova ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˗ya ˗takundhe ˗dhɛ ˗a ˗gɔ, ꞊ya kë ꞊shiöŋ Zoova ˗yö ˗bɔ mɛn zii ˗nu ɛɛnˈˈ ö ˗dhɔkëmɛn ˈbha ˗nu ˗ta ˈö ‹ˈwo˗ ˗mɛn faan dɔ ꞊dedewo.› (Kodh. 4:11) Yökë Zoova waa kwa ꞊dhegblü ˗an ˗bha ˈka ˗kɔ suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi ˈgbɛ. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈyua yaa ˗nu ˗bha ˗pɛn ˗sü, ˈˈsɛ ˗bha ꞊ziisü, ˈˈyi ˗bha pa ˗sü, ɛɛnˈˈ ˈzü ˈˈklʋʋbhɔdhe ˗nu ˈdhö bhë ˗wa kë kwa ꞊dhegblü ˗bha, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗an ˗takun, ˈö ˈkwa ˗an ˗zogban.

2. ˈˈYua yaa ˗nu ˗wa ˗pɛn, mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

² ˈˈYua yaa ˗ya ˗pɛn, kwa ˈko ˗nu ˗takun ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. ˈˈTʋ̈ŋ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˈgü, ˗wo kwa ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˗dhɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗kë, ˈˈkɛɛ ˗a ˈˈsɩ ˈyaa kë kwa ˗dhɛ ˈyö ˗tɔ ˈkwa˗ kë ˈˈdhʋ̈ kwa ˗dho ˈˈyua sü. Kwa ꞊dhegblü ˈö pë gbɛ˗ ˈyaa ˗an ˗gɔ ˗an ˗dhɛ kwa ˗gɔ ˈkɔɔ ˗sü kö ˈkwa pë ˗bhö, ˗a ˗dhɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗kë, ˈˈkɛɛ ˈö˗ ˈˈsɩ ˈyaa kë kwa ˗dhɛ ˈpö. Ɛɛnˈˈ kwa ˗de ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wɔn ˈgü, ˗nu mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗takun, ˈgo mü ˈzü ˗a ˗dhɛ ˈö ˗kɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ kë ˗an ˗dhɛ ˗yö ˗kë Zoova ˗dhɛ ˗së. (Prov. 3:27; 19:17) ˗Mën ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗kë?

3. Mɛn zii ˗nu ˈwo kun Dezi ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü bhë, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa˗ sü ˗an ˗bha? (Jérémie 23:4)

³ ˗Mën ˈö mɛn zii ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ ˗kë? ꞊Ya kë ꞊dhɛ mɛn zii ˗mü ü ˈka, ˗a ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈü ü ˗bha ˗tuëë ˗nu dɔ ˗së ˈka. (Jérémie 23:4  ˗wo pö.) Kwa ꞊dhegblüdhe Dezi ˈö ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ˈwɔn ˗gɔ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈgü bhë, ˗ya ˗pö: «ˈˈDhiʋ̈ ˗be mɛn zii ˗nu ˈwo yi ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˗wo ˗kun kpa ˗ni ˈgü yaa ˗zlanwopömɛn ˈˈwɛɛ ˈwo to yi ˗bha ˈö yi ˗zlanwopö, yi ˈˈtʋ̈ŋ ˗nu ˗kë yi ˈkwëë˗.» b ˗A kë ˈö mɛn zii ˗nu ˗wa wo ˈˈdhʋ̈ bhë ˗ya ˗kë ˈö ˈdhɛ Kolona virisö ˗ya ˗da ˈˈshia˗ ˈö Dezi ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˈbha ˗nu ˗wo to ˗a ˗kɔa, ˗a ˗takun ˗sü ˗kë ˗an ˗kɔa ˈˈplëëplë.

4. ˗Mën ˈö Dezi ˗bha mɛn zii ˗nu ˗takun ˈö ˗an ˗kɔ ˗yö ˗mɔn ˗a ˗takun ˗sü ˗bha? ˈYö ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha?

⁴ Dezi ˗ya ˗pö: «ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ mɛn zii ˗kun ꞊dhɛ n ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈdhö ˈwɔn ˗nu ˈwo kun n zuʋ̈ˈˈ ˈgü ˗a ˗blɛɛ ˗an ˗dhɛ ˗sü ˈti kë n ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗.» ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da mɛn zii ˗nu ˗bha? ˈˈSanni ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈbha ˗yö ˗da, ˗ka ka ˗zokë ka ꞊dhegblü ˗nu ˈˈpiʋ̈, ˗ka kë ˗an ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈka. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˈˈyua ˈˈgbɩɩ˗ ˈbha ˈö ˗pɛn ˗a ˗wɔn ˈgü, ˈkaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗wo ˗an ˗dhɛ, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗wo ˗an ˗dhɛ ˗kɔ ˈˈwɛɛ ꞊mɛɛn. Dezi ˗ya ˗pö: «ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka mɛn zii ˈbha ˗nu ˗wo n ˗dhɛ telefɔnö ˈˈdhiʋ̈, ˈö˗ mɛn ˈbha ˗nu ˗wo nɔɔn˗ bɔ n ˗dhɛ ˗dhɛkpaɔyi dosɛnŋ ˈgü. Biblö ˈˈɲan ˗nu ˈwo˗ bɔ n ˗dhɛ ˈkö ˗kë ꞊dhɛ a ˗an ˗dɔ ˗be ˗wo ˗pa n zuʋ̈ˈˈ ˈka ꞊dedewo.»

5. Mɛn zii ˗nu ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö pë ˗nu ˈö ˗an ꞊dhegblü ˗nu ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha ˗wa dɔ kö ˗wo ˗an ˗takun?

⁵ Pë ˗nu ˈö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bhawɔn ˈdhö ˗an ˗bha ˈkwa˗ pö ˈkwa ˗an dɔ, ˗kwa dhɛɛˈˈ ˗tiaandhö ˗nu ˈkpɔ ˗an ˗gɔ kó ˗wo wo zuʋ̈ˈˈ ˈˈpʋ kwa ˗dhɛ. (Prov. 20:5) ˗An ˗bhawɔn ˗yö ˗bhöpë, ꞊blɛdhɛ ɛɛn pë ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˗bha ˗ee? ˗An ˗bha yö ˗ya shiʋ̈ˈˈ ɛɛnˈˈ ˈwëëga ˈyaa ˗an ˗gɔ kö ˗wo wo ˗bha ˈkɔ ꞊saa bho ˗ee? ˗An ˗bhawɔn ˗yö kwa ˗bha ˗takundhe ˗bha kö gbɔɔdhe ˈö ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˈdhö˗ kë ˗ni ˈgü ˗wo wo ˗bha ꞊slɔɔ ˗ee? Dezi ꞊dhegblü ˗nu ˗wo pë ꞊va gbɔɔkë ˗a ˗gɔ. ˈˈKɛɛ ˗a kë ˗sü kö mɛn zii ˗nu ˗wo ˗dhɔ ˗zɔn ˗a ˗dhɛ, ˗wo bɔ Biblö ˗ta ˗wa ꞊faanmën bhë, ˗ya ˗takun ˈö bɔ ö ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü. ˗Ya ˗pö: «Yaa mɛn zii ˗nu yi ˗bhɛɛ yi ˈkwëë˗. Pë ꞊dede ˈwo˗ pö bhɛɛwo ˈgü n ˗zo ˗ya bhɔ ˗a ˈka, ˈˈkɛɛ ˗kɔ ˈa ˗kë ˗a ˈka ˗de ˈgü yi ˈö bhë ˗a ˈka, n ˗zo ˈti bhɔ ˗a ˈka. ˗Yö ˗kë ꞊dhɛ ˈpë Zoova ˗ya pö n ˗dhɛ: ‹ˈBhaa ü do ˈka,› ˗a ˈdhö.»—Is. 41:10, 13.

6. ˗Zlanwokɔdhigümɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo wo ꞊dhegblü ˗nu ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Pë ˈˈbin ˈö bhë ˗a ˗ga.)

⁶ ˗Mën ˈö mɛn ˈˈwɛɛ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ ˗kë? ˗Yö ˈˈdhʋ̈ ꞊dhɛ mɛn zii ˗nu ˈnën ˗an dua ˈdhö ˗mü kö ˗wo wo ˗zokë wo ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗an ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö kwa ˈˈpɛpɛ ˈkwa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗takun, ˈkwa ˗an ꞊faanmën. (Ga. 6:10) Kwa ꞊dhegblü ˈbha ˈyaa ö ˈflëëgü, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ pë ˈˈtɩtɩ ˗mü ˈkwa˗ ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ ꞊faanmën ꞊dedewo. ˈNën ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈsëëdhɛ ɛɛnˈˈ pë ˈˈbin ˈwo˗ ˗yökë ˗a bɔ kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗dhɛ kö ˗ya ꞊faanmën.  Wlüünën ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö dho ˈö kwa ꞊dhegblü ˈbha ˈö ˗ya kë zii ˗a ˗bha pë ˗nu dhɔ ɛɛnˈˈ ˈö˗ ˗bha yö ˈbha ˗nu ˗kë. ˗Zlanwokɔdhigümɛn ˈbha ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ꞊dhegblü ˈbha ˈö ˈyaa ö ˈflëëgü ˗a ˗bha pë ˗kpa ˈwo dho ˗a ˈka ꞊dhiaa ˗a ˗bha ˈˈkwɛnŋdhö. ˈˈYua ˈbha ˗ya ˗pɛn ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü, ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ˗bha ˗yö ꞊faanmëndhe ˗bha. ˈKwa ɲën ˗bhɔkwëë ˗nu ˗bha kwa ˈko ˈˈpiʋ̈ ˗dhɛ do ˈgü ɛɛnˈˈ video ˈˈdhiʋ̈, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗ bha ˈkwa ˗dhɛ ˈˈdhiʋ̈ ˈˈgan ˈdɔɔni kö ˈkwa ˈˈdoo ˗nu dɔ kwa ˈko ˈˈpiʋ̈. Mɛn zii ˗nu ˗de ˈpö ˗an ˗bhawɔn ˗yö ꞊faanmëndhe ˗bha. ˈˈYua ˗ya ˗pɛn, yö ˗kë mɛn zii ˗kɔ ˗ta ꞊va. ˗A ˗wɔn ˈgü, kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗nu ˗wo ˗an ˈˈnuɛ bho ˗wo ˗nu ˗ya ˈsëëdhɛ ˗nu ˗ta ˈwo˗ bɔ ˗an ˗dhɛ. Pë ˗dhɛ ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ kë ‹kö ˈkwa kwa ˈko ˗nu ˗zʋ ˗gban, kö ˈkwa kwa ˈko ˗nu faan dɔ yi ꞊gban ˈka,› ˗yö ˗kë ˗së ꞊dedewo.—1 Tes. 5:11.

7. ˈˈSɛ ˗ya ꞊zii ɛɛnˈˈ ˈˈtee ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa ʒiö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö kë?

⁷ ˈˈSɛ ˗bha ꞊zii ˗sü ɛɛnˈˈ ˈˈtee ˈˈgbɩɩ˗ ˗bha ʒiö ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö mɛn ˈbha ˗bha ˗tosɛta ꞊shiü ˈzozodhö. Mɛn ˗nu ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˈwo ˗kë ˗an ˈka, ˗an ˗bha ˈkɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö shiʋ̈ˈˈ, ɛɛnˈˈ ˈzü ˗an dhɔɔbhaamɛn ˗gɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö ˈto ˗an ˈgü. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗kë kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈka. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ˗an ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

8. ˈˈSanni kö ˈˈsɛ ˗yö ꞊zii ɛɛnˈˈ ˈˈyi ˗yö pa, ˈmën mɛn zii ˗nu waa ˈkɔdë ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ ˗kë?

⁸ ˈMën mɛn zii ˗nu dho ˗a kë? Mɛn zii ˗nu, ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈsɛ ˗bha ꞊zii ˗sü ɛɛnˈˈ ˈˈtee ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈdhö ˗ka ˗an ˈto ˈˈdhiʋ̈ ˈka ka ꞊dhegblü ˗nu ˗takun kö ˗wo wo ˗de baaˈˈ. ˗Kaa ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗wo ˈpë ˈwo dho ˗a kë kö ˗wo dha ɛɛnˈˈ kö ˗wo ka ˗dhɛ ˗wa dɔ. Maagadhɛtö ˈö ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ˈwɔn ˗gɔ ˈö ˗ʒiö yö ˗a ˈgü bhë, ˗ya ˗pö: «Yi ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë ˗a ˈgü ˗wɔn do ˈgü, mɛn zii ˗nu ˗wo yi ˗kpɔɔ ꞊dhɛ ˈˈshiʋ̈ ˗bha ˗da ˈˈblü ˈˈtʋ̈ŋ ˗yö ˗wo ˗ni ˈgü. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈˈsɛgɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ꞊waa˗ pö yi ˈgo ˗dhɛ yi ˗bha bhë ˗a ˈgü, yi dua ˗mü kö ˈyi ˈto mü ˈyi ꞊duëë.» ˗Yö ˗kun ˗dhioo ˗së ˈka, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈdhɛ ˈˈdhoogɔ ˈˈsoodhu ˗yö ˗ʒiö ˈˈshiʋ̈ ˈkpii˗ do ˗yö ˗da. ˗Zlan ˗dhɔkë ˈkɔɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˈka, ˈkɔdë ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈkɔdhigümɛn ˗dhɛ ˈö ˈdhö ˗a ˗takun kö pë ˈö dho ˗a kë ˗ya dɔ. Kaa ü ˗bha ˈnën ˗nu ˈka ka ˗de baaˈˈ ˗së ˈka, ˈˈsɛ ˗ya ꞊zii ɛɛnˈˈ ˈˈyi ˗ya pa, ka zuʋ̈ˈˈ ˗dho ˈto ˈwaannusü ˈka.

9. ˈˈSanni ˈˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗yö kë ɛɛnˈˈ ˗ya ö bo kë ˗sü ˈka mɛn zii ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo wo ꞊dhegblü ˗nu ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁹ ꞊Ya kë ꞊dhɛ ü ˗zlanwopömɛn ˗nu kpö ˗bha ˈwɔnyëë˗ ˈka, ˈbha dho dɔ kö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗yö kë kö ˈü kun ˗zlanwopömɛn ˗nu ˈwo ü ˈˈpiʋ̈ ˗an ˗bha ˈˈnimlɔn ˈsü. ˗An ˗bha ˈˈnimlɔn ˗ya ˈsëëdhɛ ˗ta, ˈü ˗an ˗dhɛ zoodhö kö ˗ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˗ʒiö ˈü˗ ˈwɔn dɔ. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗ya ˗da ü ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈü ˗zlanwopömɛn ˗dhɛ ˈö ˗dhö ˗a ˗dhɛ kö pë ˈö˗ ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha ˈü˗ dɔ. Nɔɔn˗ ˗nu ˈwo ˗gban ˗an ˗bha ˗bhö ˗a ꞊blɛɛˈˈ mɛn zii ˗nu ˗bha ˈwɔnyëë˗ ˗dhɛ ˈzozodhö kö yö ˗de ˈpö ˗yö ˗an bɔ ˈˈpian do ˈˈpiʋ̈ ˗maankëmɛn ˗dhɛ. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo bhë ˗wa yökë wo ˈko ꞊bhaa, ˗wo ˗dho wo ꞊dhegblü ˗nu ˗takun ˗së ˈka. ˈDhɛ ˈˈshiʋ̈ ˗yö ˗da, Maagadhɛtö ˗bha ˈˈpian do ˈˈpiʋ̈ ˗maankëmɛn ˈti yi zë ˈˈlɛlɛ 36 ˈˈpiʋ̈, ˗yö ˗kun ˈˈdhiʋ̈sü ˗ni ˈgü mɛn zii ˗nu ˈka kö kwa ꞊dhegblü 450 ˈwo ꞊duëë ˗wo ˗an ˗takun. (2 Ko. 11:27) ˗An ˗bha yökë wo ˈko ꞊bhaa ˗sü ˗ya ˗kë ˈö ˗an ꞊dhegblü ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈö ˗an ˗bhawɔn kun ˗wɔdhɛ ˗bha ˈwo ˗an ˗takun.

10. ˈMën ˗kë ˈö mɛn zii ˗nu ˗bha ˗wo wo ꞊dhegblü ˗dhɛ ˗sü ˈö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˗a ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗? (Zan 21:15)

¹⁰ Mɛn zii ˗nu dua ˗mü kö ˗wo bɔ Biblö ˗ta ˗wo wo ꞊dhegblü ˗nu ꞊faanmën kö ˗a mɛn ˗nu ˈö zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ꞊gbɔɔnsü ˈdhö ˗an ˗bha ˗wo ˗an ˗takun. (1 Piɛ. 5:2) ˈWɔn ˈˈgbɩɩ ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈyi ˗bha pa ˗sü ɛɛnˈˈ ˈˈsɛ ˗bha ꞊zii ˗sü ˗nu ˈdhö ˗wa kë, mɛn zii ˗nu dua ˗mü ꞊köŋ ˗blɛɛsü kö ꞊ya kë ꞊dhɛ ˗dhɛ ˈö ˗an ꞊dhegblü ˗nu ˈdhö˗ ˗bha pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö kë ˗an ˈka, ɛɛnˈˈ ˈzü ˗an ˗bhöpë ˗nu, sɔ ˗nu waa ˗an wɔdhɛ ˗nu ˗wo ˗dhö, ˗wa ˈwɔn dɔ. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˈwɔn ˗nu ˗wo ˗kë ˗ya  ˗mɔn ˈˈsu ꞊va ˗bha, kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bhawɔn ˗yö ꞊faanmëndhe waa ˗zogbandhe ˗bha. (Zan 21:15 ˗wo pö.) Arɔdhö ˈö Betɛdhö ˗bha ˈwɔnyëë˗ do ˈka, ˈö ˗ya ˗wo kwa ꞊dhegblü ˗nu ꞊vadhɛ ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗kë ˗an ˈka ˗an ˗dhɛ, ˗ya ˗pö: «˗An ˗bha ˗deslɔɔsü ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˗sü. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗an ˗bha ˗tosɛta ˗yö ˗kë ˈzü ˗së, ˗an dhɔɔbhaamɛn ˈö ga ɛɛnˈˈ ˗an ꞊slɔɔpë ˗tiaandhö ˈö ꞊shiʋ̈, ɛɛnˈˈ ˈzü ˗an ˗gɔ ˈö dha ga ˗gɔ bhë, ˗an ˗zo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö to ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗kplawo. ˗A ˈbha ˗ya kë ˗yö ˗wëë ˗da ˗an ˗ta ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban. ˗Ya kë ˗an ˈka ˈˈdhʋ̈, ˗a ˗gɛn ˈyaa ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ ˗zoyödhe ˈyaa ˗an ˗gɔ. Mɛnbhɩɩdhe ˈˈpɛpɛ kwa kë ˗kɔ ˗mü.»

11. ˈMën ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha?

¹¹ ˗A pö ˈö Biblö ˗ya wo ꞊dhɛ «[˗]ka ˈˈgbʋ bɔ mɛ ˈwo ˈˈgbʋ bɔ sië˗ ˗nu ˈˈpiʋ̈» bhë, mɛn zii ˗nu ˗wo ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. (Wlɔ. 12:15) Mɛn zii ˗nu dua ˗mü kö ˗wo wo ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗yö ˗kë ˗an ˈka bhë ˗an ˗zogban ꞊dhɛ ˗an ˗dhɔ ˗yö Zoova waa ˗an ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗an ˗kë ˗kplawo. Mɛn zii ˗nu dua ˗mü kö ˗wo ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗takun kö pë ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ bhɛɛsü, Biblö draansü, ˗nu ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ˗sü waa ˗zlanwopösü ˈdhö bhë, ˗wo ˗an ˗wɔn ˈkun ˈˈgbɩɩ˗ ˗kplawo. Mɛn zii ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈnënmɛn ˗nu ꞊faan dɔ wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun ˗sü ˗bha kö ˗wo wo ˈˈɲan ˗klu pë ˗nu ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwaa ˗mɔn ˗an shiʋ̈ˈˈ ˗sü ˗bha bhë, ˗an ˗bha. ˈNënmɛn ˗nu, ˗ka ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗zo ˗bo ꞊dhɛ Zoova ˗dho kë ˗an ˈˈtɔŋdë ˈka ˗kplawo ˈö ˗an ˗takun ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. ˗Kaa ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ˈpö ꞊dhɛ ˗an ꞊dhegblü ˗nu ˗wo ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü, ˈö ˗an zuʋ̈ˈˈ dho ˈˈwɩ ˗sü ˈka ˗a ˗bha kö ˗wo ˗an ˗takun.—1 Piɛ. 2:17.

12. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗wa kë, ˗zlanwopömɛn ˗nu ˈwo to ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo nu wo ꞊dhegblü ˗dhɛ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Pë ˈˈbin ˈö bhë ˗a ˗ga.)

¹² ˈMën mɛn ˗nu ˈwo to ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wa kë? ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈyi ˗bha pa sü ɛɛnˈˈ ˈˈsɛ ˗bha ꞊ziisü ˗nu ˈdhö bhë ˗wa kë ˗dhɛ ˈbha ˈgü, ˗kwa yö mɛn zii ˗nu ˗bha kö ˗kɔ ˈkwa ˗mɔn ˗a ˗bha ˈkwa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗takun ˗a ˈka, ˗wa pö kwa ˗dhɛ. Ü ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö mɛn ˗nu ˈö ˗an ˗bha ˈkɔ ˗nu ˗wo ꞊shiʋ̈ ɛɛnˈˈ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ˗numɛndhɛmɛn ˗nu ˈka ˈü ü ˗kɔ ˗ya ˗an ˗dhɛŋ ˗nu ˗gɔ ü ˗gɔ ˈkɔɔ. Ü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü ˈü ˗bhöpë ɛɛnˈˈ pë ˗nu ˈö ˗zlanwopömɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha ˗an nu ˗an ˗dhɛ. ˈKö ˗de ˗a ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗yö ˗kë kwa ˈka ꞊gblɛɛn, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa mɛn ˗nu ˗takun. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Kwa bhɛɛˈˈ mɛn ˗nu ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗yö ˗kë ˗an ˈka bhë ˗an ˗bha ˈka. (2 Ko. 1:8-11) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈkwa ˈwëëga ˗nu gbɔɔdhe ˗kë kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˗da ˗numɛndhɛmɛn ˗bha yö ˈwo˗ kë ˗ni ˈgü ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü bhë ˗a ˗dhɛ. (2 Ko. 8:2-5) ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗a ˈˈsɩ ˗yö ü ˗dhɛ kö ˈü ˈdho ˗dhɛ ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ mü ˗a ˈgü, ü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈü˗ ꞊blɛɛ mɛn zii ˗nu ˗dhɛ kö pë ˈü dho ˗a kë ˗wa ˗zɔn ü ˗dhɛ. ꞊Ya kë ˈzü ꞊dhɛ ˗wa ü ˗dhɛ, ˗wo ˗dho ü  ˗kian kö ˗dhɛ waa ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ˗an ˗bhawɔn ˈdhö yö ˗a ˈka ü ˗bha ˈü ˗an ˗takun.

13. ˗Wa kwa ˗bha yö ꞊kɛɛ˗ ˈˈkan ˈˈsɛ ˈbha ˗nu ˈgü, ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö kë kwa dhegblü ˗nu ˗ta?

¹³ ˈˈSɛ ˈbha ˗nu ˈgü ˗wa kwa yö ꞊kɛɛ˗ ˈˈkan, kwa ꞊dhegblü ˈˈklʋʋbhɔsü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗an ˗bha ˗tosɛta ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. ˈWëëga ˗wɔn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü ˈö ˗kë ˗an ˗ta ˈˈgbɩɩ˗, ˈˈyua ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗an ˗kë ɛɛnˈˈ ˗an dhɔɔbhaamɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ga. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗kɔ bhë ˗a ˈdhö mɛn zii ˗nu ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo ˈdho ˗wo ˗an ˗dhɛ ɛɛnˈˈ ˗wo ˗an ꞊faanmën ˈyö sü ꞊dhɛ ˗wa kwa ˗bha yö ꞊kɛɛ˗ ˈˈkan ˗an ˗gɔ ˈˈsɛ ˈgü. Andrei ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ˈwɔn ˗gɔ ˈö ˗ʒiö yö ˗a ˈgü bhë, pë ˈö ˗kë ˗a ˈka yö ˗mü. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈö kun ˗a ˗bha ˗zlanwopömɛn ˗nu kpö ˈgü ˈwëëga ˗wɔn ˗kun ˗a ˗ta ˈˈgbɩɩ˗. ˈDhɛ sidan ˗kë gɔ ˈka, ˗a ˗dhɛ ˗kun ˗a ˗bha kö ˗wa ˈˈpɛ ˈko ˗ta ꞊va. ˈGo mü ˈzü ˈyaa kun yökë ˗ni ˈgü. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗wo kwa ˗bha yö ꞊kɛɛ˗ ˈˈkan ˗sü ˈka ˗an ˗gɔ ˈˈsɛ ˈgü, ˈö ˈyaa ˗yö kun ˗pɛn ˗sü ˈka bhë, ˈpë kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗kɔ ˗mɔn ˗a ˗bha ˗wa ˗kë kö ˈwo ˗a ˗takun. ˈGo mü ˈzü, Zoova ˗yö ö ˗zokë ˗a ˈˈpiʋ̈.

14. Mɛn zii ˗nu ˗dho ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ˗sü ˈwɔnzuan ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁴ ˈMën mɛn zii ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ ˗kë? Andrei ˗bhɛɛ ö ꞊dhegblü bhë ˗a ˗bha ˈka, ˈö pë ˈdhɛ ˗kɔ ˗mɔn ˗a ˗bha ˈö˗ kë. Zoova ˗ya ˗bha bhɛɛwo ˗daakë ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗A ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wa ˗takun, Zoova ˗ya mɛn ꞊vadhɛ ˗blü kö ˗wo nu ˗a ˗dhɛ. ˗A mɛn ˈbha ˗nu ˗dho ˗a dɔ ꞊dhɔtrɔɔplöö, ˈö˗ mɛn ˈbha ˗nu ˗wo ˈwëëga nu ˗a ˗dhɛ. Zoova ˗yö ˗an ˗blü kö pë ˈdhɛ ˗an ˗kɔ ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha ˗wa kë. ˗Ya ˗kë ˈö ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ˗bha ˗takundhe ˈsaa˗ ˈgü, pë ˈˈpɛpɛ ˈö kwa ꞊dhegblüdhe ˗bhawɔn yö ˗a ˗bha ˈö ˗kë ˗a ˗gɔ. (Ebl. 13:16) Mɛn zii ˗nu, ˗ya kë ꞊dhɛ ˈˈsɛ ˈka˗ ˈgü ˈwa kwa ˗bha yö ꞊kɛɛ˗ ˈˈkan mü, ˗ka yö ˈbha ˗nu dɔ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗kɔ ˈka. (Jér. 36:5, 6) ˗Yö ˗dho kë ˗së ˈzü kö ˈka ka ˗zo yö Zoova ˗dhɛ. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ka ˗takun kö ˈka ka ˗zokë ka ꞊dhegblü ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗së ˈka.

15. ˗Wo kwa ˈˈklʋʋbhɔ ˗ni ˈgü, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö kwaa kwa ꞊dhegblü ˈkwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka kwa ˈko ˗bha?

¹⁵ ˗Mën ˈö mɛn ˗nu ˈwo to ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ ˗kë? ˗Wa kwa ˗bha yö ꞊kɛɛ˗ ˈˈkan, kwaa kwa ꞊dhegblü ˗nu kwa ˗dho dan kpö kpö ˈka ˈkwa ˗kpan kwa ˈkwëë˗. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈˈtʋ̈ŋ ˈö yö ˗a ˈgü, ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˗dhikodhɛ ˗yö ˈto kwa ꞊zinŋgü. Sɔtraan ˈnën kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa ˈko zë ˗a ˈka, kwa ꞊dhegblü ˈwaa ˗mü. ˈKwa dho kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˈwɔn ˗nu ˈwo zë ˗an ˗gɔ ˗an ˈgü ɛɛnˈˈ ˈzü ˈwɔn ˈbha ˗ya ˗da ˗kwa ˈto mü ˈkwa˗ ˈˈɲan bhɔ. (Prov. 19:11; Efɛ. 4:26) ˗Kwaa ˈsü kwa ˗de ˈgü ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun. (Tit. 3:14) ˗Takundhe ˈwo˗ nu kwa ꞊dhegblüdhe ˈö kun ˈwɔn  ˈˈgbɩɩ˗ ˈgü ˗a ˗dhɛ bhë, ˗yö ˗pa mɛn ˗nu ˈö waa˗ ˗nu ˈwo ˗zlanwopömɛn kpö do ˈgü ˗an ˈka. ˗An ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗yö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗, ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈkɔdhi do ˈgü ˗mɛn ˗nu ˈdhö.—Ps. 133:1.

16. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Kodhɔsö 4:3, 18 ˈgü, kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ˈˈklʋʋbhɔdhe ˈgü kwa ˗dho ˗an ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁶ ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗an ˗gɔ ˈˈsɛ ˈgü ˗wa kwa ˗bha yö ꞊kɛɛ˗ ˈˈkan mü, kwa ꞊dhegblü ˗nu ꞊va ꞊dede ˗wo Zoova ˗dhɔkë ˗ni ˈgü ˗kplawo. ˗A mɛn ˈbha ˗nu ˗wo ˗kasho ˈgü ˗an ˗bha ˗zoyödhe ˗wɔn ˈgü. ˗Kwa bhɛɛˈˈ waa wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗an ˗bha ˈka. ˗Kwa bhɛɛˈˈ ˈpö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo wo ˗de dɔ ga ˗yɛ ˈˈdhiʋ̈ kö mɛn ˗nu ˈwo ˗kasho ˈgü ˈwo ˗zuugü ˗bhöpë ˗nu, ɛɛnˈˈ ˗bhöpë ꞊dede nu ˗an ˗dhɛ ɛɛnˈˈ ˈwo ˗an ˗ta ˗za dɔ bhë, ˗an ˗bha ˈka. c (Kodhɔsö 4:3, 18 ˗wo pö.) Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ kwa ˗bha bhɛɛwo ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗takun.—2 Tes. 3:1, 2; 1 Tim. 2:1, 2.

17. Kwa ˗dho kwa ˗de baaˈˈ ˈˈklʋʋbhɔdhe nu ˗gɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö yö ˗a ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁷ Kwaa kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗de ꞊baa ˈˈklʋʋbhɔdhe nu ˗gɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö yö ˗a ˈgü. (Këw. 14:22) ˈKwa ˈdho kwa ˗zota ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈˈpɛpɛ ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo nu kwa ˗ta, ˗an ˈgü. Pë ˈkwa dho ˗a kë ꞊ʒiaan ˈyö ˗tɔ ˈˈtɔŋdëdhɛ ˈö kwaa Zoova kwa ꞊zinŋgü bhë, ˗a ˗gɛn ˗gban ˗sü kö ˈkwa kwa ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun kö ˗wa kë ˈˈdhʋ̈. ˈˈTʋ̈ŋ ˗nu ˈö zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ˗nu ˗wa kë ˗a ˈka kwa ˗bha, ˗kwa kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈpʋ ˗Zlan ˗dhɛ. (Ps. 62:7, 8) ˈPë ˗kë kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa kwa ˗zo yö Zoova ˗dhɛ kwaa kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗kwaa ˈˈdoodɔ. d ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈsɛ ˗bha ꞊ziisü ɛɛnˈˈ ˈˈyi ˗bha pa ˗sü ˗nu ˈdhö bhë ˈkwa ˗an ˈto ˈˈdhiʋ̈ ˈkwa kwa ˗de baaˈˈ, ˗yö ˗dho kwa ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun ˈö ˗an ˈgü ˗kë ˈˈgbɩɩ˗, ˈwo wo zuʋ̈ˈˈ ˗kë ˗saa.

18. ˗Dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗së ˗mɛɛn ˈö kwa ˈˈdhiʋ̈ ˈˈgan ˗ni ˈgü?

¹⁸ Zuʋ̈waannusü ˈö go ˗Zlan ˈˈpiʋ̈ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takpa. (Fdh. 4:6, 7) Zoova ˗bɔ ˗a ˗ta ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈsɛ ˗bha ꞊ziisü ɛɛnˈˈ ˈˈyi ˗bha pa ˗sü ˗nu, ɛɛnˈˈ ˈˈyua ˗nu waa ˈˈklʋʋbhɔdhe ˗nu ˈdhö bhë ˗wa kë kwa ˈka ꞊dɛɛ, kwa zuʋ̈ˈˈ ˈyaa ˈˈkaankwöö. Mɛn ˗bɔ ˈpö mɛn zii ˗nu ˈwo yö ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dede kë ˗ni ˈgü ˗an ˗ta ˈö kwa ꞊faanmën. ꞊Bhlëë ˈkpii˗ ˈö ˗kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun ˗sü ˈka bhë, ˗ya ˗ya ˈpö mɛn ˈˈpɛpɛ kwa ˗bha. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö yö ˗a ˈgü ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗yadeflëëgüsü ˗yö kwa ˗gɔ, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗de ꞊baa ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈwo ˗dho nu kwa ˗ta dhiʋ̈ˈˈ ˈö˗ do ˗kë «ˈˈklʋʋbhɔdhe ˈkpii˗» ˈka bhë, ˗an ˗bha. (Mat. 24:21) ˈˈTʋ̈ŋ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˈgü, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö zuʋ̈waannusü ˈto kwa ˗gɔ kö ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun ˗wa kë ˈˈdhʋ̈ ˈpö. ˈˈKɛɛ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo bhë ˗wa ʒiö, ˈwɔn ˗nu ˈwo dho zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ˗ya kwa ˗bha ˗wo ˈti ˗dho kë ˗dhö ˈzü. ˗Yadeflëëgüsü ꞊dede ˈö˗ ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈyaa ˗dhö, ˈö Zoova ˗zo ˈˈpiʋ̈ mɛnbhɩɩdhe ˗nu kwa ˗bha ˈka bhë, ˗yö ˗dho kë kwa ˗gɔ.—Is. 26:3, 4.