1. Kwa kë ˗ni ˈgü zii, ˗mën ˈö ˈkwa dho ˗a kë ˗sü ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈?

KWA kë ˗ni ˈgü zii, ˈkwaa ˗mɔn ˗ni ˈgü Zoova ˗bha yökësü ˗bha ꞊dhɛ ˗kɔ ˈkwa˗ ˗kë ˗a ˈka ˗be ˗a ˈdhö, ˗a ˈˈsuʋ̈ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗da kwa ˈgü. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ꞊faan ˈyaa kwa ˗gɔ ˗së ˈka ˈzüdho, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa bɔ kwa ˗bha ˈwɔndɔdhe waa pë ˗nu ˈö ˈkwa dɔ ˗an kë ˗dhɛ ˈka ˗an ˗ta, ˈkwa wlüünën ˗nu ˗takun kö ˗wo wo ˗de nu Zoova ˗bha yö ˗dhɛ. Mɛn zii do ˗ya ˗pö: «ˈˈTʋ̈ŋ ˈa˗ yö ˗a ˈka ꞊dhɛ ꞊faan ꞊va ˈyaa n ˗gɔ ˈzüdho n ˗kwɛ ˗wɔn ˈgü bhë, ˗a ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ꞊dhɛ wlüünën ˗nu ˈö ˈwo ˗mɔn yökësü ˗bha ˗wo yi ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˗yö n zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi.»

2. ˈMën ˈkwa ˗dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

² ˗Kɔ ˈö wlüünën ˗nu dho ꞊nënŋ mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗an ˗bha ˗sü ꞊trɔɔn ꞊slɔɔ ˗a ˈka, kwa˗ ˗yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö ˗ʒiö yö ˗a ˈgü. ˗Kɔ ˈö ˗dekëtɩɩsü, ö ˗de ˗naan dɔ ˗sü, mɛn ˈˈnuɛ bho ˗sü waa ˈˈgblüsë kë ˗sü dho mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗an ˗takun ˗a ˈka kö waa wlüünën ˗nu ˗wo yökë wo ˈkwëë˗, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˗zlanwokɔdhigümɛn ˈˈpɛpɛ ˗wa ꞊trɔɔn ꞊slɔɔ, ˈyö ˈkwa ˗dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈdhɛ yö ˗a ˈgü.

3. (1) ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Fidhipö 2:3, 4 ˈgü, ˈmën ˈwo˗ ˗dhɛ ˗dekëtɩtɩsü? (2) ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö Kletiɛn ˗nu ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

³ Mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˈö ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ ˈwo wlüünën ˗nu ˗takun, ˗an dua ˗mü kö ˗wo wo ˗de kë ˈˈtɩtɩ. ˗Dekëtɩtɩmɛn ˗yö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈwo to ˗an ˗sü ˈkpii˗ ö ˗de ˗bha. (Fidhipö 2:3, 4 ˗wo pö.) Mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˈö ˗dekëtɩtɩsü ˈdhö ˗an ˗gɔ, ˗wa ˈgüman ꞊dhɛ ˈwɔn do ˈˈɲanbhɔ ˗kɔ ˈö Biblö ˗ya ˗zɔn ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö kë ꞊va. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈwaa˗ pö mɛn ˗nu ˗wo ˈwɔn ˗nu kë gboŋgboŋdhö ꞊dhɛ ˗kɔ ˈwo˗ ˗kë ˗a ˈka ꞊kwɛŋzü ˗a ˈdhö. (Eccl. 7:10) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗wo pë ꞊va ˗dɔ, ˈö ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ ˈwo˗ ˗zɔn wlüünën  ˗nu ˗dhɛ, ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗yö ˈgo ˗ni ˈgü ˈˈgblʋʋ, ˈyö ˈwo ˈwɔn kë ˗kɔ ˗dɛɛ ˗nu ꞊draan.​—1 Ko. 7:31.

4. ˈˈPian do ˈˈpiʋ̈ ˗maankëmɛn ˈbhaa ˗nu ˗wo ˈwɔn ˗nu ˗kë ꞊dhɛ Dhevimɛn ˗nu ˈwo kun ˈkpa ˗an ˈdhö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁴ Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˈö ˈwo wo ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö pë ˗nu ˈwo ˗an ˗kë ˈˈdhiʋ̈ ˗be ˈwo ˗an kë. ˗A ˗wɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ˈˈpian do ˈˈpiʋ̈ ˗maankëmɛn ˈka. ˗An ˗kwɛ ˗ya yö 70 ˗bha, ˗wo ˗an ˗bho ˗maankëmɛn ˗dhɛ ˈgü ˈwo yö ˈˈwɛɛ dɔ ˗an ˗kɔ ˈka. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö kë ˗an ˗kwaa ˈˈgbɩɩ˗. ˗Bɔ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˈwo ˗an ˗takun, ˗yö ˗an ˗dhɛ ˗së. Yö ˈö˗ kë ˗sü ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë ˈö ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ ˈwo˗ kë ˗kplawo yö ˗mü. ˈˈKɛɛ ˗wa ˈgüman ꞊dhɛ wlüünën ˗nu ˈnën ˗an ˗mankun. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗wo ˈwɔn ˗nu ˗kë ꞊dhɛ Dhevimɛn ˗nu ˈwo kun Izraɛdhö ꞊kwɛŋzü ˗an ˈdhö. ˗An ˗kwɛ ˗ya yö 50 ˗bha ˗wo wo ˗kwaa yö ˗kë ˗Zlan ˗dhɔkëgükɔ ˈgü ˗sü ˗zü. ˈˈKɛɛ ˗an ˗bha zuʋ̈gblüdhi ˈyaa kun ˈsü ˗ni ˈgü yö ˈö kun ˗an ˗kɔ ˈka, ˗a ˗bha. ˗Wo yökë wo ꞊faan ˈka, ˈö ˈwo wlüünën ˗nu ˗takun ˈpö kö ˗wo ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha. (Nomb. 8:25, 26) ꞊Dɛɛ ˈpö, kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo kun ˗maankëmɛn ˈka ˗be, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˈwaa bɔ ˗zlanwokɔdhi ˗nu ˈgü ˈzüdho, ˗wo ˈdhuëë˗ ꞊dede ˈka ˗dhɛ ˈwo˗ ˈgü, ˗a ˗bha ˈka.

5. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa˗ sü Dan waa Kati ˗an ˗bha?

⁵ ˗Kwa kwa ꞊dhegblü ˈwo˗ ˗dhɛ Dan ˈö ˗kë ˈˈpian do ˈˈpiʋ̈ ˗maankëmɛn ˈka ˗kwɛ 23 ˈˈpiʋ̈, ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˈDhɛ Dan ˗kwɛ ˗yö yö 70  ˗bha, waa ö ˗bha dhebɔ Kati ˗wo ˗an ˗bɔ ˗yödhiʋ̈ ˗detasü ˈka ˗zlanwokɔdhi do ˈgü. Yö ˗dɛɛ ˈwo˗ dɔ ˗an ˗kɔ ˈka bhë, ˗wa ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Dan ˗ya ˗pö ˈˈtʋ̈ŋ ˈö yö ˗a ˈgü, ö ˗kɔ ˗ya kë ˗Zlan ˗bha yö ˈgü ˈgbɛ ˗ya ʒiö˗ ˈka mü. Yö ˗nu ˈwo˗ ˗kɔ ˈka ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗yö ˗an ˗kë ˗së ˈka, ˈö kwa ꞊dhegblü gɔɔn˗ ˗nu ˗takun kö ˗wo kë mɛn zii ˗kɔ ꞊löö ˗nu ˈka. ˗Yö kwa ꞊dhegblü ˈbhaa ˗nu ˗draan ˗zlanwo ˗pö ˈkɔ ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu, ɛɛnˈˈ ˗kasho ˈkɔ ˗nu ˈgü ˗sü ˗bha. Yi ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˈka kë zii, ka ˗kë ˗Zlan ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈgü ˗yö ˈgü ɛɛnˈˈ ˈkaa˗ ˈgü, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Ka ka ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˗bɛ ˈwɔn ˈdhɛ ka ˗ta ˗a ˗bha. ˗Ka yö ˗dɛɛ ˈbha ˗nu kë ˗sü ˗ya ka ˗zo ˈˈpiʋ̈. ˗Ka ka ˈˈɲan ˗klu pë ˈdhɛ ˈka ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha ˗a ˗bha, ˈka ka ˗zo bho ˗a ˈdhɛ ˈkaa ˗mɔn ˗an ˗bha ˗an ˈˈpiʋ̈.

6. ˈMën ˗kë ˈö ö ˗de ˗naan dɔ ˗sü ˈdhö ˗së? ˗A ˈwɔnzuan do ˗zɔn.

⁶ Mɛn ˈö ö ˗de ˗naan dɔ, pë ˗nu ˈö ˗mɔn ˗an kë ˗sü ˗bha waa˗ ˗dhɛ ˗nu ˈö ˈyaa ˗mɔn ˗an ˗bha, ˗yö ˗an ˗dɔ. (Prov. 11:2) Pë ˈö ˗lö ˗a ꞊faan ˗zü, ˈyaa ˈˈgbɩɩdhɛ wɔ ö ˗de ˗ta kö ˗ya kë. ꞊Yaa˗ kë ˈˈdhʋ̈ zuʋ̈gblüdhi ˗yö ˗kë ˗a ˗gɔ, ˈö yökë ö ꞊faan ˈka. Mɛn ˈö ö ˗de ˗naan dɔ, ˗yö ꞊dhɛ mɛn ˈö goo ˈkun ˗ni ˈgü gɔ ˈka ˗a ˈdhö. ˗A dua ˗mü kö ˗yö ö ˗bha gɔ ˗bialö ˗kɔ ˈˈkan ˈˈpiʋ̈, kö ˗yö ꞊kun ˗mɔn goo ˈkun ˗sü ˗bha. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗a gɔ ˗dho ˗ya ö ꞊zlɔɔ ˗sü ˗bha, ˗yö ˗dho ˈdho ˈö goo kun. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, mɛn ˈö ö ˗de ˗naan dɔ ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ˈö˗ dua ˈdhö ˗mü kö ˗yö ö ˗bha yö ˈˈkan ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈka, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˗a ˗kɔ ˗yö ˈto Zoova ˗bha yö ˈgü ˗kplawo, ˗a ˗dɔ.​—Fdh. 4:5.

7. Baazilai ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ö ö ˗de ˗naan ˗dɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁷ ˗Kwa Baazilai ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˈDhɛ ˗Gblüdë Davi ˗ya ˗dhɛ kö ˗yö nu yökë ö ˈˈpiʋ̈, kö ˗a ˗kwɛ ˗yö 80. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ Baazilai ˗yö ö ˗de ˗naan ˗dɔ, ˈyii ˈˈwɩ˗ ˗bha. ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈya kë zii, yö ˈnën˗ ˗wɔn ˈgü ˈö ˈnëngɔɔnnën ˈwo˗ ˗dhɛ Kimamö bhë ˗a nu Davi ˗dhɛ kö ˗yö yö ö ꞊ʒiaan ˈgü. (2 Sam. 19:35-37) ꞊Dhɛ Baazilai ˈdhö, kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗yö dhi ˗sü ˈka ˗an ˗dhɛ kö yö ˈö ˗an ˗kɔ ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzüdho, ˗wa ˈto wlüünën ˗nu ˗gɔ.

8. ˗Dhɛ ˈö˗ pö ˈö ˗Zlan ˗dhɔkëgükɔ dɔ, ˗Gblüdë Davi ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ö ö ˗de ˗naan ˗dɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁸ ˗Gblüdë Davi ˗yö ˗de ˗naan dɔ ˗sü ˈwɔnzuan ˗së ˗zɔn kwa ˗dhɛ. ˗Yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ꞊dedewo kö ˈö Zoova ˗bha ˈkɔ dɔ. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ Zoova ˗ya pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗a gbö Sadhomɔn ˈnën ˗dho ˈkɔ bhë ˗a dɔ, Davi ˗yö ˗wɩ pë ˈö Zoova ˗ya pö ˗a ˗bha. Pë ˈˈpɛpɛ ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ya ˗kë kö ˈö ö gbö ˗takun yö ˈö bhë ˗a ˗bha. (1 Chron. 17:4; 22:5) Davi ˈti˗ pö ö ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ Sadhomɔn ˗yö ꞊kun wlüünën ˈka ˈyaa pë ˈbha dɔ, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈö ˈkɔ bhë ˗a dɔ. (1 Chron. 29:1) ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ yö ˈö bhë ˗a ˗bha ˗kë ˗së ˗sü ˈyii ˗dho ˈsü ˗kwɛ ɛɛnˈˈ mɛn ˈö dho ˈˈdhiʋ̈sü ˗a ˈka ˗a ˗bha, ˗yö ˗dho ˈsü Zoova ˗bha ˈdhuëë˗ ˗bha. ꞊Dhɛ Davi ˈdhö, kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗wa kë zii ꞊dɛɛ ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˗an ˗bha yö ˗yö ˗go ˈˈgblʋʋ, ˗an ˗kɔ ˗yö ˗to Zoova ˗bha yö ˈgü ˗kplawo. ˗Wa ˈwɔn ˗dɔ ˈpö ꞊dhɛ wlüünën ˗nu ˈwo yö ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an kë ˗ni ˈgü, Zoova ˗dho ˈdhuëë˗ ˈkpɔ ˗an ˗bha.

9. Betɛdhö ˗bha ˈwɔnyëë˗ do ˗ya ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ö ö ˗de ˗naan ˗dɔ?

⁹ Mɛn ˈbhaa ˗nu ˈwo˗ ˗zɔn ꞊dhɛ wo wo ˗de ˗naan ˗dɔ kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü ꞊dɛɛ ˗a mɛn do ˈnën ˗tɔ kwa ꞊dhegblü Shigo. ˗Kwɛ 1976 ˈgü kö ˗a ˗kwɛ ˗yö 30, ˗wo wo ˗kɔ ˗yɛ ˗a ˗bha kö ˗yö kë Betɛdhö ˗bha ˈwɔnyëë˗ do ˈka. ˗Kwɛ 2004 ˈgü, ˗wa ˗kë Betɛdhö ˈwɔnyëë˗ ˗nu ˗bha ˈˈdhiʋ̈sümɛn ˈka. ˈˈKɛɛ ꞊taabha ˗ya ˗yö ꞊dhɛ ꞊faan ˈyaa ö ˗gɔ ˈzüdho kö yö ˈö bhë ˈö˗ ˗kë ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö˗ ˗kë ˗a ˈka ˈˈdhiʋ̈ ˗be ˗a ˈdhö. ˗Yö ˗bhɛɛ Zoova ˗dhɛ, ˈyö ˈpë ˗kë ˈö ˗dho  kë ˗së kö mɛn ˈbha ˈö ꞊faan ˈdhö˗ ˗gɔ ˗wa kë ˈˈdhiʋ̈sümɛn ˈka, ˈö ö ˗zota ˗a ˈgü. Shigo ˈyaa Betɛdhö ˈwɔnyëë˗ ˗nu ˗bha ˈˈdhiʋ̈sümɛn ˈka ˈzüdho, ˈˈkɛɛ waa˗ mɛn ˈˈpɛpɛ ˈwo to ˗wo yökë wo ˈkwëë˗ ˗së ˈka. Baazilai, ˗Gblüdë Davi waa Shigo ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ mɛn ˈö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ, ˈö ö ˗de ˗naan dɔ, ˈyaa˗ pö ö ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ wlüünën ˗nu ˈwaa pë ˈbha dɔ. Yökësü ꞊faan ˈö ˗an ˗gɔ, ˈyö˗ ˗ga. ˈYaa wlüünën ˗nu yö ꞊dhɛ ˈmɛn waa˗ ˗nu ˈwo ˗duɛɛ kɔɔˈˈ ˗ni ˈgü ˗an ˈdhö, ˗yö ˗an ˗sü ꞊dhɛ ö yökëyoo ˗nu ˈdhö.​—Prov. 20:29.

10. Mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗wo wlüünën ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗an ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁰ Mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗wo wlüünën ˗nu ˗yö ꞊dhɛ gbɔɔdhe ˈö go Zoova ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈdhö. ˗Wo ˗an ˈˈnuɛ ˗bho pë ˗nu ˈwo ˗an kë ˗ni ˈgü ˗an ˗bha. ˗Wa ˗kpan wlüünën ˗nu ˈö ꞊faan ˈdhö ˗an ˈgü, ˈö ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ ˈwo yö ꞊va ꞊dede kë ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗an ˗bha, ˗an zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö ˗dhi ˈyö ˗tɔ wo ˗zë ꞊faan ˈyaa ˗an ˗gɔ ˈzüdho.

11. ˈKwa ˗dhɛga Ruth 4:13-16 ˈgü, mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗wa ˈˈwɩ wlüünën ˗nu ˗bha ˗takundhe ˗bha, ˗a ꞊trɔɔn ˗mɛɛn ˈwo dho ˗a ꞊slɔɔ˗?

¹¹ Mɛn ˗nu ˈö ˈwo ˗kë zii ˈˈkɛɛ ˈwo ˗wɩ wlüünën ˗nu ˗bha ˗takundhe ˗bha, ˗a ˈwɔnzuan do ˗së ˈö Biblö ˈgü ˈyö ˗tɔ Noemi. ˈDhɛ ˗a gbö ˗yö ga, ˗ya ˗pö ö ˗bha dhenën Dhutö ˗dhɛ ˗yö ˈdho ö ˗mɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ Dhutö ˗ya pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ö ˗dho ʒiö ˗a ꞊kee˗ ˈwo dho Betedhɛmö, ˗yö ˗wɩ ˗a ˗bha ˗takundhe ˗bha. (Ruth 1:7, 8, 18) ˗Yö ˈwɔn ˗së ꞊dede ˗kë ˗an ꞊plɛ ꞊gban ˗dhɛ. (Ruth 4:13-16 ˗wo pö.) ˗Dekëtɩɩsü ˗ya kë mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗an ˗gɔ, ˗wo ˗dho ˈto Neomi ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈.

12. Bɔmɛn Pɔdhö ˗ya ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ˗wa ˈwɔn ˗së kë ö ˗dhɛ, ö˗ ˗dɔ?

¹² Bɔmɛn Pɔdhö ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ö ˗takun ˈö ö ꞊dhegblü ˗nu ˗wa wo, ˗yö ˗kë ö ˗dhɛ  ˗së. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˗yö kletiɛn ˗nu ˈwo Fidhipö ˗an ˈˈnuɛ ˗bho gbɔɔdhe ˈwo˗ ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗a ˗wɔn ˈgü. (Fdh. 4:16) ˗Yö Timote ˈˈnuɛ ˗bho ˗a ˗bha takundhe ˗wɔn ˈgü. (Fdh. 2:19-22) Kö ˗yö ˗kashogümɛn ˈka ˗wo ˈdho ˗ni ˈgü ˗a ˈka Wlɔmö, ˗a ꞊dhegblü ˗nu ˈwo nu ˗a ꞊faanmën bhë, ˗yö ˗Zlan ˈˈnuɛ ˗bho ˗an ˗wɔn ˈgü. (Këw. 28:15) Bɔmɛn Pɔdhö ˗kun mɛn ˈö ꞊faan kun ˗a ˗bha, ˈö ˈˈkɩdhʋŋ ꞊va ˗ta sü kö ˈö ˗zlanwopö, ˈö kletiɛn ˗nu ꞊faanmën, ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈyaa kun ˗a pö ˗ni ˈgü ö ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ö ˗bhawɔn ˈyaa ö ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˗takundhe ˗bha.

13. Mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗wo ˗dho wlüünën ˗nu ꞊faanmën ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹³ Mɛn ˗nu ˈö ˈka kë zii, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ ˗zɔn ˗kɔ ꞊va ˗ta ꞊dhɛ wlüünën ˗nu ˗bha ˗kë ka ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗sü ˗yö ka ˗dhɛ ˗së. ꞊Waa˗ pö ˈwo ka ˈsü wo ˗bha gɔ ɛɛnˈˈ wo ˗bha ˗piö ꞊soo ˗nu ꞊taa, ˈwo ˈdho pë ˗nu ˈdhɔ ka ˗bha ˈka, ɛɛnˈˈ ˈwo ka ˗bha yö ˈbhaa ˗nu kë, ˗ka ˈˈwɩ ˗a ˗bha. ˗Ka ˗an ˗bha ˗takundhe ˈsü ꞊dhɛ ˗dhɔ ˈö Zoova ˗ya ˗zɔn ka ˗dhɛ ˗a ˈdhö. ˈKa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kaa˗ ˗nu ka ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗dho kë ˈˈgbɩɩ˗. ˗Ka ˗an ˗takun ˈpö ˗kplawo kö waa Zoova ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗yö ˈyɔ. ˗Kaa pö ˗an ˗dhɛ ˈka ˗kpan wlüünën ˗nu ˗bha kö ˗wo wo ˗de nu ˗ni ˈgü yö ˗dhɛ ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˗yö ˗kë ka ˗dhɛ ˗së. ˗Ka ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü kö ˈwɔn ˗nu ˈka bɔ ˗an ˈgü ka ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˈka˗ ˗gɛn dɔ ˗an ˗dhɛ. ˈKa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kö ka˗ ˗zɔn ꞊dhɛ wlüünën ˗nu ˈˈgan ˈö Zoova ˗ya wo ˗zlanwokɔdhi ˈgü bhë, ka˗ ˈˈnuɛ ˗bho ˗a ˗wɔn ˈgü ˗kplawo.​—Kodh. 3:15; Zan 6:44; 1 Tes. 5:18.

14. ˗Gblüdë Davi ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ö ˈˈgblü ˗yö ˗së ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁴ ˈˈKlʋʋsë do ˈbha ˈö ˗Gblüdë Davi ˗ya ˗zɔn, ˈö mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗an dua ˈdhö ˗mü kö ˗wo ˈto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈyö ˗tɔ ˈˈgblüsëdhɛ. ˗Yö ˈwëëga ꞊va waa˗ ö ˗de ˗bha pë ˗sɛŋbɔ ˗nu ˗sü ˈö ˗an nu kö ˗wo ˗Zlan ˗dhɔkëgükɔ dɔ ˗a ˈka, ˈkö ˗kë ˗ʒiaanwo ꞊dhɛ ˗a ˈkɔ ˈö ˈˈdhʋ̈ Sadhomɔn ˈnën˗ ˈtɔ dho kë ˗a ˗bha. (1 Chron. 22:11-16; 29:3, 4) ˗Yö ˈˈdhʋ̈ ˈˈtɛan˗ ˈka ꞊dhɛ ˈka kë zii, ꞊faan ˈyaa ka ˗gɔ kö ˈka ˈkɔ dɔ ˗yö ˗nu kë. ˈˈKɛɛ ˈwëëga ˗dhɛ ˈö ꞊slɔɔ ka ˗gɔ ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ nu gbɔɔdhe ˈka, kö ˈka ka ˗kɔ ˗da yö ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an kë ˗sü ˗dhɛ. Pë ˗nu ˈka ˗an kë ˗sü ꞊draan ˗kwɛ ꞊va ˈwo ˗ʒiö bhë ˗an ˈˈpiʋ̈, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈka ˗an ˗zɔn wlüünën ˗nu ˗dhɛ.

15. ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö bɔmɛn Pɔdhö ˗ya ˗kë Timote ˗dhɛ?

¹⁵ ˗Kwa kwa ˗zota ˈˈgblüsë kë ˗sü ˈwɔnzuan ˈö bɔmɛn Pɔdhö ˗ya to kwa ˗gɔ ˗a ˈgü. ˗Yö Timote ˗kpa ö ˗bha ˈö waa˗ ˗nu ˈwo dho ˈˈta ˈgü ˗zlanwopösü ˈka, ˈyö ˗zlanwopösü waa mɛn ꞊klaŋkësü ˈˈslö ˗nu ˗zɔn ˗a ˗dhɛ. (Këw. 16:1-3) Pɔdhö ˗yö Timote ˗kian kö ˗yö kë ˗zlanwopömɛn waa mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗së ˈka. (1 Ko. 4:17) ˈˈSlö ˗nu ˈö Pɔdhö ˗yö ˗an ˗zɔn Timote ˗dhɛ bhë, ˗yö ˗an ˗sü ˈö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun ˗a ˈka.

16. ˈMën ˗kë ˈö Shigo ˗yö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗kian?

¹⁶ Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗wa kë zii bhë, wlüünën ˗nu ˗kian ˗sü kö ˗wo yö ˗an ꞊ʒiaan ˈgü, ˗a ˈˈsuʋ̈ ˈyaa ˗an kë. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa ꞊dhegblü Shigo ˈö ˈkwa˗ ˗wɔn blɛɛ ꞊klöö yö. ˗Yö mɛn ˗nu ˈwo ˗kë ˗an ˗bha Betɛdhö ˈwɔnyëë˗ ˗nu ˈka ˗dɛɛ ˈgü, ˗an ˗kian ˗kwɛ ꞊va ˈˈpiʋ̈. ˗Ya ˗kë ˈˈdhʋ̈ kö ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗yö ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈ wo ˗bha ˈˈsɛ ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü ˗dhɛ ˈö ˗kë zii, kwa ꞊dhegblü ˈbha ˈö˗ ˗kian ˗yö ˗kë ˗an ˗bha ˈˈdhiʋ̈sümɛn ˈka ˗a ꞊ʒiaan˗ ˈgü. ˗Kwɛ ˈö ˗ʒiö ˗kwɛ 45 ˗ta ˈö˗ ˗kë Betɛdhö ˈwɔnyëë˗ ˗dhɛ ˈgü bhë, pë ˗nu ˈö ˗an ꞊draan ˗yö ˗an ˗zɔn ˗kplawo ˗a mɛn ˗dɛɛ ˗nu ˗dhɛ. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ Shigo ˈdhö ˗wo ˈdhuëë˗ ꞊dede ˈka kwa ˗bha ˈka.

17. Dhukö 6:38 ˗ya ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈwɔn ˗së ˗kë wlüünën ˗nu ˗dhɛ?

¹⁷ Yi ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˈka kë zii, ka˗ ˗zɔn  yi ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗tosɛta ˗së ˈö ˈdhö ˈyö ˗tɔ ö ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ˗sü, ˈö ˈwo ˗klu ˗a ˗bha. Ka ˗bha ˈwɔnzuan ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu draanˈˈ ˗sü ˈö ˈwo ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü wo ˗bha ˗tosɛta ˈgü ˗yö ˗së. ˗Kɔ ˈö ˈwɔn ˗nu kun kë ˗ni ˈgü ˗a ˈka Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˈgü ꞊kwɛŋzü, ka˗ ˗dɔ. ˈˈKɛɛ ˗dhɛ ˈwo ˈwɔn ˈbhaa ˗nu bho ˈˈgblʋʋ, ka ka kë ˗kɔ ˗bɛ ˗an ˗bha. Yi ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˈka kë zii, ˈˈkɛɛ ˈö ˈka bɔ ˈˈyi ꞊bhaa ˗a yi ˈti ꞊gwëë ꞊köŋ, ka ˗de ˈpö pë ꞊va ˗yö ka ˗gɔ ˈö ˈka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ ˗gblü ka ꞊dhegblü ˗nu ˈka. Zoova dɔ ˈö ˈka˗ wo ka ziidhɛ ˈgü bhë, zuʋ̈gblüdhi ˈka˗ ꞊slɔɔ ˗a ˈgü ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ pö ˗an ˗dhɛ. ˈWɔn ˗nu ˈö ˈka bɔ ˗an ˈgü ka ˗bha ˗tosɛta ˈgü waa ˗gleŋ ˗nu ˈö ˈka˗ sü ˗an ˈgü, ˈka˗ blɛɛˈˈ wlüünën ˗nu ˗dhɛ ˗yö ˗dho kë ˗an ˗dhɛ ˗së. ˈKa˗ kë ˈˈdhʋ̈ Zoova ˗dho ˈdhuëë˗ ꞊va ˈkpɔ ka ˗bha.​—Dhukö 6:38 ˗wo pö.

18. Mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii waa wlüünën ˗nu ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo wo ˈko ˗nu ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁸ Yi ꞊dhegblü dhɔɔbhaasü ˗nu ˈö ˈka kë zii, kaa wlüünën ˗nu ˈka ꞊nënŋ ka ˈkwëë˗, ka ˗dho ka ˈko ˗nu ˗takun. (Wlɔ. 1:12) Mɛn ˈö ˈdhö, pë ꞊bhlëësü ˈbha ˗ya ˗gɔ ˈö ˈyaa mɛn ˗kpɛɛ ˈwo to ˗an ˗gɔ. Mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗an ˗bha ꞊kpɔɔdhɛ waa pë ˗nu ˈwo ˗an ꞊draan ˗an ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˗yö ˗an ˗gɔ. Wlüünën ˗nu ˗de ˈpö ꞊faan ˗yö ˗an ˗gɔ. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˈwo wlüünën ˗nu ˈka waa˗ mɛn ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗wa yö kë wo ˈkwëë˗ ꞊dhɛ ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈdhö, kwa Dë Zoova ˈtɔ ˗yö ˗bhɔ, ˈö mɛn ˈˈpɛpɛ ˈwo ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˈwo˗ ˈdhuëë˗ ꞊slɔɔ.