1. Kwa ˗dho kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü ˈkwa˗ ˗kë Zoova ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

 MƐN ˗nu ˈö ˗an ˗wɔn ˈdhö kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗, ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˗kë ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë. Dhe waa ꞊gɔn ˈwo ˗klu ˗sü ˈka wo ˈko ˗bha, ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va kë wo ˈko ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗yö ˗an ˗dhɛ ˗së. Wlüünën ˗nu ˗de ˈpö, ˗kë wo ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë. Kwa ˈˈpɛpɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë kwa ꞊dhegblü kletiɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë. ˈˈKɛɛ ˗a ˗dhɛ ˈö˗ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈzü ˈyö ˗tɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë kwa ˗bha ˗Zlan Zoova ˈˈpiʋ̈ ˗sü. ˗A kë ˗kɔ ˗nu ˈnën ˈwo ˗tɔ bhɛɛsü, kwa ˗zota ˗a ˗zopiʋ̈wɔn ˗nu waa˗ ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈgü ˗sü. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˈkwa˗ kë ˗ni ˈgü Zoova ˈˈpiʋ̈ ꞊shiöŋ bhë, ˗a ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo.—Ps. 139:17.

2. ˗Mën ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë Zoova ˈˈpiʋ̈ ˗sü kë kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗?

² ˈKö ˗kë ˗ʒianwo ꞊dhɛ bhɛɛsü waa Biblö ˗wopösü ˗wo kwa ˗dhɛ ˗së, kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈyaa ˈˈplëëplë yi ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈka. Yö ˗nu ˗wo kwa ˗kɔ ˗ta ꞊va, ˗a ˗wɔn ˈgü ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü ˗sü kö ˈkwa Zoova ˗dhɔkë bhë ˈyaa ˈˈplëëplë. Kwa ˗bha yö, kwa ˗bha ˈkɔdhigüwɔn waa yö wɛɛˈˈ ˈbha ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ ˗kë, ˈö ˗kë kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈyaa kwa ˗gɔ kö ˈkwa bhɛɛˈˈ, ˈkwa Biblö ˗wo pö ɛɛnˈˈ ˈkwa kwa ˗zota ˗a ˈgü.

3. ˗Mën ˈˈwɛɛ ˈbha ˈö kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ sü ˈzü?

³ Pë ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˗wo ˗dhö ˈzü, ˈö ˈwo kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va sü. Kwa ˈti kë ˗së, pë ˈbha ˗nu ˈö ˗an kë ˗sü ˈyaa ˈya˗ ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈˈtʋ̈ŋ ˗nu ˈö ˈkwa dho ˗an ˈsü ˗be kö ˈkwa ꞊ɲɔɔn ˗a ˈka Zoova ˗bha bhë, ˗an sü kwa ˗gɔ. ˗A ˈwɔnzuan do ˈnën ˗tɔ trʋʋˈˈ kë ˗sü. Trʋʋˈˈ kë ˗sü ˈö bhë ˈyaa ˈya˗, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗yö kwa ˗bha ˗tosɛta ˗kë ˗së. ˈˈKɛɛ trʋʋˈˈ ˗së ˈkwa kwa ˗kɔ ˗yɛ ˗a ˗bha, ˈkwa ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va kë ˗a kë sü ˈgü, ˈˈtʋ̈ŋ ˈö dho ˈto kö kwa Zoova ˗dhɔkë ˗yö ˈti ˗dho kë  ꞊va. ˗Yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ pë ˈö ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü ˈyaa ˈnën ˗tɔ trʋʋkësü.—Prov. 25:27; 1 Tim. 4:8.

4. ˈMën ˈkwa ˗dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

⁴ ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, ˈpë ˗kë ˈö dho kë ˗së kö ˈkwa pë ˗wɔngbɩɩsü bɔ ˈˈdhiʋ̈, kwa ˗dho ˗a yö. ˗Ya go mü zü, ˗kɔ ˈö ˈkwa dho ˗a kë ˗a ˈka kö ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ˈkwa˗ kë ˗ni ˈgü Zoova ˈˈpiʋ̈ bhë ˗yö kë ˗së waa ꞊trɔɔn ˈkwa dho ˗a ꞊slɔɔ ˗a ˗kë dhʋ̈ ˗sü ˈgü, kwa ˗dho ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ ˈpö.

5. ˗Dhioo ˈö Efɛzö 5:15-17 ˈgü bhë, ˗yö ˗dho wlüünën ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ˗yö ö ˗kɔ ˈˈyɛ ˗tosɛta kë ˗kɔ ˗së ˗bha?

⁵ ˗Ka ka ˗kɔ ˈˈyɛ ˗tosɛta kë ˗kɔ ˗së ˗bha. ˗Ya kë ꞊shiöŋ wlüünën ˗nu ˗wo wo ˗zota ˗kɔ ˈö ˈwo dho ˗a kë ˗a ˈka kö wo ˗bha ˗tosɛta kë ˗së, ˗a ˈgü. ˗An ˗bha ꞊klaŋgɔmɛn ˗nu ɛɛnˈˈ ˗an ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈö ˈwaa Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈka ˗wo ˗an ꞊faanmën kö ˗wo ꞊klaŋ ꞊gblɛɛn kë, kö ˗wo yö ˗së ˈö ˗dho ˈwëëga ꞊va nu ˗an ˗dhɛ ˗a ꞊slɔɔ. ꞊Klaŋ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ꞊dede ˗sü ˗an ˗gɔ. ˈˈKɛɛ ˗an ˗mɛn ˗nu waa ˗an ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗wo ˗an ꞊faanmën kö ˗wo wo ˗bha ˗tosɛta nu Zoova ˗bha yökësü ˗dhɛ. Wlüünën ˈö Zoova ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˈmën dho ˗a ˗takun kö ˗yö ˗da ˈwɔn ˗së kë ˗ʒian ˗ta? ˗Yö ˗dho kë ˗së kö ˗yö Efɛzö 5:15-17 ˗wo pö, ˗yö ö ˗zota ˗a ˈgü. (˗A ˗wo pö.) ˗Ya ö bo Biblö ˈˈɲan ˗nu ˈwo bhë ˗an ˗wopösü ˈka, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ö ˗de dhɛɛˈˈ kpɔ ˈö˗ pö: «ˈMën ˗tɔ ‹Zoova dhɔɔbhaawɔn›? ˈWɔn ˗mɛɛn ˈö ˈman˗ kë ˈö ˗dho kë ˗a ˗dhɛ ˗së? ˗Mën ˈö ˈman ˗da ˗a ˗ʒian ˗ta ˈö dho n ˗takun kö ‹ˈman dho n ˗man ˈˈtʋ̈ŋ shiʋ̈ˈˈ?› » Ka ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ «ˈkwa dɔ ˈya˗,» Sɔtraan ˗bha ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈö yö, ˗a ˈgüshiʋ̈ ˈˈtʋ̈ŋ ˗ya yö ꞊klöö˗. ˗Yö ˗dho kë ˗së kö ˈkwa kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü kö ˈwɔn ˗nu ˈwo dho Zoova zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˈkwa ˗an kë.

6. ˈMën Madhi ˗wɩ ˗a kë ˗sü ˗bha? ˈYö ˈmën ˗kë ˈö˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü kun ˗së?

⁶ ˗Kwa pë ˗wɔngbɩɩsü ˗nu bɔ ˈˈdhiʋ̈. ˈKwa˗ pö ˈkwa ˈwɔn ˗së kë kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈka, ˗a ˗dhɛ ˗a ˗bha kö yi ˈbha ˗nu ˈka ˈwɔn ꞊plɛ ˈö ˈwaa ˈya˗, ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ ˗a ˈdhɛ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˗a ˗bha. ˈKwa˗ pö ˈkwa˗ ˈgüman ˗së ˈka, ˈwɔn ˈö ˗kë kö Yesu ˗ya ˈdho ˗wo Madhi waa Matö ˗an ˗dhɛ yi do ˈka, ˗kwaa ˗ga. Matö zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗kun dhi ˗sü ˈka ꞊dedewo Yesu ˗bha nu ˗sü ˗wɔn ˈgü, ˈö ˗ya ˗bhöpë ꞊va ˗kpa ˗sü ˗bha. ˈˈKɛɛ ˈyö Madhi ˗zë ˈö ˈɲaannu Yesu ˈˈsuee ˈö kun ö ˈˈtʋ ˈto ˗ni ˈgü ˗a ˗bha. ˈPë Matö kun ˗a kë ˗ni ˈgü bhë ˈyaa ˈya˗, ˈˈkɛɛ Yesu ˗ya ˗pö Madhi ˗zë ‹pë dosengseng ˈö˗ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ꞊yaa˗ ˈsü.› (Dhu. 10:38-42) ˗Dhɛ ˈö˗ yi ˗yö ꞊gwëë, ˗a ˈbha ˗ya kë kö Madhi ˗zo ˗yö ˗bhɔ ˗bhöpë ˈwo˗ ˗bhö yi ˈö bhë ˗a ˈka, ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ ˈwɔn ˈö Yesu ˗ya ꞊blɛɛ ˗a ˗dhɛ, ˗a ˗zo ˗yö ˈti bhɔ ˗a ˈka toŋtoŋdhö. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö Madhi ˗ya ˗kë ö ˈˈtʋ ˗to Yesu ˗bha ˗sü ˈgü bhë, ˗ya zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi ꞊dedewo. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, ˈkwa ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü ˈkwa˗ kë Zoova ˈˈpiʋ̈, kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗yö ˗da. ˈMën ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa ˗dho kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ shiʋ̈ˈˈ?

7. ˈMën ˗kë ˈö˗ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü ˈkwa bhɛɛˈˈ, ˈkwa Biblö ˗wo pö, kö ˈkwa kwa ˗zota ˗a ˈgü?

⁷ ˗Kwaa ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ bhɛɛsü, Biblö draansü waa ˗zota ˗a ˈgü ˗sü ˈwo bhë, Zoova ˗dhɔkë ˗kɔ ˗mü. ˈKwa bhɛɛˈˈ, kö kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˈö kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë bhë ˗a ˗dhɛ. (Ps. 5:7) Kwa Biblö ˗wo pö ˗ni ˈgü, kö ˗Zlan ˈö ꞊kpɔɔdhɛ ˗gɔgodhɛ ˈka, kwa˗ dɔ ˗ni ˈgü. (Prov. 2:1-5) Kwa ˗zota ˗a ˈgü ˗sü ˈnën ˗tɔ kwa ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu, pë ˈö ˈˈpiʋ̈ ˈö˗ kë ö ˗dapë ˗nu ˗dhɛ waa ˗kɔ ˈö ˗gban ˗a ˈka kwa ˗bha, ˗an ˈgü ˗sü. ˈWɔn ˗së ˗nu ˈkwa dho ˗an kë kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈka, ˈyö ˈwo bhë. ˈˈKɛɛ ˗mën ˈö dho kwa ˗takun ˗an kë ˗sü ˗bha?

8. ˗Dhɛ ˈö Yesu kun ˈˈyɛ ˗ta, pë ˈö˗ ˗kë ö ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈka bhë ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha?

 ⁸ ˗Dhɛ ˈö ˗zuö ˈyaa˗ ˗bha, ˗kwa ˈdho ˗a ˗bha. ˗Kwa Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˈˈSanni ˗yö ö ˗bha ˗zlanwopö ˗yö züdɔ, ˗yö ˗dho ˈö ˗dhɛkpaɔyi 40 ˗kë ˈˈyɛ ˗ta. (Dhu. 4:1, 2) ˗Dhɛ ˈö bhë ˗a ˈgü, ˈnën Yesu ˗yö ꞊bhɛɛ Zoova ˗dhɛ, ˈö ö ˗zota ˗a dhɔɔbhaawɔn ˈö ˗gban ö ˗bha, ˗a ˈgü. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗ya ˗takun ˈö bɔ ˈgüdandhe ˗nu ˈö˗ ˗dhɛ ˈti ꞊gwëë ˈwo nu ˗a ˗ta mü, ˗an ˈgü. Kwa ˗dho ˗gleŋ ˈsü Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ꞊Ya kë ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˗wo ka ˗bha ˈˈkwɛnŋdhö ꞊va, kö ˗dhɛ ˈö ˗zuö ˈyaa˗ ˗bha ˗a ꞊slɔɔ ˗sü ˗yö ka ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka yö ˈˈkpɛnŋ ˈka dho ˗dhɛ ˈˈwɛɛ ˈgü. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Ʒuli ꞊yaa˗ pö ö bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ, pë ˈö˗ ˗kë ˈyö bhë. Waa ö ꞊gɔn ˈkɔ ˈwo˗ ˈgü Flansö ˗yö ˈˈsɔɔsɔ. ˗Dhɛ ˈö dho ˈdho ˗a ˗bha kö mɛn ˗nu ˈwa ˗dho ˈˈyi ˗lo ˗a ˗wo ˈgü, ˈyaa kun ˈdhö. ˗A ˗wɔn ˈgü ˗ya ˗pö: «A ˗dho ˈˈdhüdhɛɛdhɛ do ˈbha ˈgü yi ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈka, ˈyö man do ˈa ˗ya mü ˈa n zuʋ̈piʋ̈wɔn ꞊gban ꞊blɛɛ Zoova ˗dhɛ.»

9. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ yö ˗kun ˗a ˗kɔ ˗ta ꞊va, Yesu ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ waa Zoova wo ˗bha ˗mlɛɛn bhë, ö˗ ˗wɔn ˗kun ˈˈgbɩɩ˗ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁹ Yö ꞊va ˗kun Yesu ˗kɔ ˗ta ˗a ˗bha ˗tosɛta ˈgü. ˗A ˗bha ˗zlanwopösü ˈgü ˈˈkpɔnŋ ꞊taa yö, mɛn ˗nu ˗kun ʒiö ˗ni ˈgü ˗a ꞊keŋ ˗dhɛ ˈˈoo ˗dhɛ ˈö dho ˗a ˗bha ˗a ˈgü, ˈö ˈwo kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö wo ˗bha ˈwɔn ˗nu ˈˈɲan bhɔ. Yi do ˈka, «mɛ ˗nu ˈsaadhö ˈwo ˗kë [pödhɛ do ˈbha ˈgü], ˗wo ˗nu ˈkɔ ˈdhiö mü» kö ˈwo ˗kpan ˗a ˗bha. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, Yesu ˗yö pë ˈˈpɛpɛ ˗kë ˗kplawo kö ˈˈtʋ̈ŋ ˗yö kë ö ˗gɔ ˈö bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ. ˈˈDhiapiʋ̈ ꞊tii ˈgü, «ˈyö dho ˗dhɛ ˈö mɛ gbɛ ˈyaa˗ ˗bha ˗a ˗bha» ˈö ö ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ sü ˈö ꞊bhɛɛ ö Dë ˗dhɛ.—Mak. 1:32-35, NTBL.

10-11. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Matiö 26:40, 41 ˈgü, ˗mën ˈö Yesu ˗ya pö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗dhɛ ˗wa kë? ˈYö ˗mën ˗wɔn ˈbha ˈö ˗kë?

¹⁰ Gbeŋ ˗totaabhasü ˈö Yesu ˗ya ˗kë kö ˗yö ꞊kun ga bhë ˗a ˈgü, kö ˗ya yö ˈö ˗bha ˗zlanwopö ˗yö ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈgü, ˗yö ˗dhɛ ˈö ˗zuö ˈyaa˗ ˗bha ˗a ˗mɛɛn kö ˈö ˈdho mü ˈö ö ˗zota, ˈö bhɛɛˈˈ. ˗Yö ˗dho Zɛsemane ˈˈdhü ˗bhla ˈgü. (Mat. 26:36) ˗Dhɛ ˈwo ˗lo mü, ˗yö ˗dhioo ˗wɔngbɩɩsü do ˗dɔ ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗ta ˈö ˗gban bhɛɛsü ˗bha.

¹¹ ˈWɔn ˈö ˗kë ˗kwaa ˗ga. ˈDhɛ ˈwo ˗lo Zɛsemane ˈˈdhü ˗bhla ˈgü, kö bin ˗ya ˈmën ꞊dedewo, ˈyö Yesu ˗ya pö ˈö ˗bha bɔmɛn ˗nu ˗dhɛ ˗wo «˗to ˈˈyaan kë.» ˗Yö ˗an ˗to mü ˈö dho bhɛɛˈˈ. (Mat. 26:37-39) ˈˈKɛɛ ˗dhɛ ˈö bhɛɛˈˈ ˗ni ˈgü, ˗a ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗wo ˗ya yi zë ˗sü ˗bha. ˗Dhɛ ˈö Yesu ˗yö ˗kpan ˗an ˗bha kö ˗wo yi zë ˗ni ˈgü, ˈyö˗ pö ˗an ˗dhɛ: ‹ˈKa ˗ya ka ˈˈyaan kö ˈka bhɛaˈˈ ˗kplawo.› (Matiö 26:40, 41 ˗wo pö) ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ bhë ˗a ˈgü, kö zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ꞊va ˗yö ˗an ˗bha, ˈgo mü kö ˗an ˈgü ˗ya ga. ˗An ˗wëë ˗yö Yesu ˗kë, ˈyö˗ pö: «ˈˈSɩ ˈyaa mɛ kwi ꞊në˗  ˗dhɛ.» Yesu ˗yö ˗dho ˈö ꞊bhɛɛ ˈko ˗ta ꞊plɛ, ˈˈkɛɛ nu ˈˈpɛpɛ ˈö˗ wo, kö ˗a ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˈwaa bhɛɛˈˈ ˗ni ˈgü, yi ˈnën ˈwo zë ˗ni ˈgü ꞊ʒiaan.—Mat. 26:42-45.

12. ˈKwaa ˗mɔn ˗ni ˈgü bhɛɛsü ˗bha zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ɛɛnˈˈ ˈgügadhe ˗wɔn ˈgü, ˈmën ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ kë?

¹² ˗Kwaa kë ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ˗bha. Kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈdhiʋ̈ ˗yö ˈˈtɛ ˗ni ˈgü ɛɛnˈˈ kwa ˈgü ˗ya ga ˈgbɛ, bhɛɛsü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˗kë ˈka ka ˈˈdhʋ̈, kö ˗kaa ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˗yö kë ˈˈdhʋ̈ ˈpö mɛn ꞊vadhɛ ˈka. ˈMën ˈka dho ˗a kë? Mɛn ˈbha ˗nu yi zë ˈˈtʋ̈ŋ ˗ya ˗lo ˈyö ˈwo ꞊bhɛɛ. ˈˈKɛɛ ˗wa ˗yö ꞊dhɛ bhɛɛsü ˈö ˈpë˗ ˗yö ˗së, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗ya kë ˈˈdhʋ̈ kö ˗an ˈgü ˈti ga ꞊köŋ ˈgbɛ. Mɛn ˈbha ˗nu ˗de pö ˗wa ˗pö ˗wa ˈɲaannu ɛɛnˈˈ ˗wa yö wo ˈkpiöö˗ ˈgü, ˈyö ˈwo ꞊bhɛɛ ˗së ˈka. Ka zuʋ̈ˈˈ ˈˈdhiʋ̈ ˗yö ˈˈtɛ ˗ni ˈgü ɛɛnˈˈ ka ˈgü ˗ya ga ˈgbɛ bhɛɛsü ˈka, ˈmën ˈka dho ˗a kë? ˗Kɔ ˈö ˈka˗ ˈka ka ˗de ˈgü, ˗kaa blɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ. ˗Yö ga ka ˈgü ꞊dhɛ, kwa Dë ˈö mɛn ˗nu ˗wëë ˗ya ˗kë bhë, ˗yö dho ˗a ˈgüman ˈka gɔ.—Ps. 139:4.

13. Parɛ ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ˗zo bho bhɛɛsü, Biblö draansü waa ˗dho ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ˗sü ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹³ Kwa Biblö draanˈˈ ˗ni ˈgü, ˗kwa kwa ˗zo bho pë ˈˈwɛɛ ˗nu ˈˈpiʋ̈. Bhɛɛsü dosɛnŋ ˈyaa ˈnën kwaa Zoova kwa ˗bha ˗mlɛɛn ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. Biblö draansü waa ˗dho ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈwo kwa ꞊ɲɔɔn ˗Zlan ˗bha. Pë ˈbha ˗yö ˗dhö ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka kë kö kwa ˗bha Biblö draansü ɛɛnˈˈ ˗nu ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ˗sü ˗yö ˈwɔn ˗së kë kwa ˗dhɛ ˗ee? ˗Kwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: «ˈMan kë ˗bhɔkwëë ˗ta, ɛɛnˈˈ a Biblö draanˈˈ ˗ni ˈgü, ˗mën ˈö ˗ya kë ꞊shiöŋ ˈö n ˗zo bho ˗a ˈˈpiʋ̈?» ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗dhɛ ˈwo˗ wo telefɔnö ˈgü, ɛɛnˈˈ nɔɔn˗ ˈwo˗ bɔ kwa ˗bha tablɛtö ɛɛnˈˈ parɛ ˈˈwɛɛ ˗ta, ˗a ˈka. Pë ˗nu ˈwo bhë, ˗wo mɛn ˈˈmliya ꞊va ˗gɔ ꞊dɛɛ. ꞊Klaŋ ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˗wa ˗pö ꞊dhɛ ˈkwa˗ pö ˈkwa˗ pë ˈbha kë, kwa ˗bha tablɛtö ˗ya kë kwa ˈˈsuee ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗zo bho ˗a ˈˈpiʋ̈. ꞊Klaŋgɔmɛn ˈˈkpii˗ do ˗ya ˗pö ˗ya kë ˈˈdhʋ̈, «kwa zuʋ̈ga ˈyaa kë yö ˈö ˈkwa kë ˗ni ˈgü ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗së ˈka, ˗yö ˗kë ˗dhɛ ˈˈwɛɛ ˈgü.» Kwa ˗bha ˗bhɔkwëë ɛɛnˈˈ ˗bhɔkwëë ˈˈkpii˗ ˗nu zübho ˈˈtʋ̈ŋ ˈka, ˗wa ˗pö ˗kplawo ꞊dhɛ ˈkwa kwa ˗bha parɛ ˗wo ꞊ɲɔɔn ˈˈshia˗ ɛɛnˈˈ ˈkwa ˗an ˈˈdhiʋ̈ta kö ˈwaa dho mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˈpö kö kwa kwa do ˈka, kë ˈˈdhʋ̈ kö kwa ˗bha parɛ ˗nu ˈwa ˗dho kwa ˗zo bho kwa ˗bha Zoova ˗dhɔkësü ˈˈpiʋ̈.

14. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Fidhipö 4:6, 7 ˈgü, Zoova ˗dho kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö kwa ˗zo ˗yö ˈto ˈpë ˈkwa kë ˗ni ˈgü ˗a ˈˈpiʋ̈?

 ¹⁴ ˗Kwaa pö Zoova ˗dhɛ ˗yö kwa ˗takun kö ˈkwa kwa ˈˈɲan ˗klu ˗a ˗dhɔkësü ˗bha. Kwa Biblö draanˈˈ ˗ni ˈgü ɛɛnˈˈ ˈkwa kë ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta, ˈkwa˗ yö ꞊dhɛ kwa ˗zo ˗yö ˈwɔn ˈˈwɛɛ ˈˈpiʋ̈, ˗kwa bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö kwa ˗takun. Kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈdhiʋ̈ ˗yö ˈˈtɛ ˗ni ˈgü ˈgbɛ, kwa ˗zo ˗bho ˈwɔn ˈö kwa ˗bha ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗sü kö ˈkwa kwa ˈˈɲan ˗klu ˗Zlan ˗dhɔkësü ˗bha, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. ˈˈKɛɛ ˗a kë ˗sü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˗Kwa bhɛɛˈˈ kö ˗Zlan ˗yö zuʋ̈ˈˈ ˈwaannu ˗sü ˈö ˗dho «kë k[w]a ˗zʋ ˗gban ˗gɛn ˈka» ˗a nu kwa ˗dhɛ.—Fidhipö 4:6, 7 ˗wo pö.

15. ˈKwa kwa ˗bha ˈtʋ̈ŋ ˈsü ˈkwa Zoova ˗dhɔkë, ˈwɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö ˈkwa˗ ꞊slɔɔ?

¹⁵ Kö ˈkwa ˈwɔn blɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ, ˈkwa kwa ˈˈtʋ ˈto ˗a ˗bha, ˈkwa kwa ˗zota ˗a ˗wɔn ˈgü, ˈwɔn ˗së ꞊va ˗dho kë kwa ˗dhɛ. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗A ˗blɛɛsü ˈnën ˗tɔ, kwa ˗dho ˗da ˈwɔn ˗së kë ˗ʒian ˗ta. Biblö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ «ˈmɛn ˈö waa mɛn ꞊kpɔɔsü ˈwo ˈˈta sü, ˗yö ˗dho kë ꞊kpɔɔsü.» (Prov. 13:20) ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, Zoova ˈö ˗kë ꞊kpɔɔdhɛ Dëmɛn ˈka kwaa˗ ˗nu ˈkwa ˈˈta ˈsü, kwa ˗dho kë ꞊kpɔɔsü ˈpö. ˗Ya ˈgo mü, ˈpë ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa dhi ˗a ˗dhɛ kwa ˗dho ˗a dɔ, ˈö pë ˗nu ˈö ˈwaa˗ ˗dhɛ ˗së ˈkwa ˗an dɔ ˈpö.

16. ˈˈTʋ̈ŋ ˗kë Zoova ˈˈpiʋ̈ ˗su ˗yö kwa ˗kian mɛn ˗nu ꞊klaŋkë ˗sü ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁶ ˗A ꞊plɛ ˗naan ˈnën ˗tɔ kwa ˗dho kë mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗së ˈka. Kwa mɛn ˗nu ꞊klaŋkë ˗ni ˈgü Biblö ˈka, pë ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈyö ˗tɔ kö ˗wo ꞊ɲɔɔn Zoova ˗bha. Kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˗dhɛ ˗kplawo, kö ˗a ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˗yö ˗da ˗ni ˈgü ˈˈdhiʋ̈. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ˗mɔn kwa ˗bha Biblö ꞊klaŋnën ˗nu ˗takun ˗sü ˗bha kö Zoova ˗dhɔ ˈö ˗an ˈgü ˗yö ˗dadhiʋ̈ ˈpö. ˗Kɔ ꞊dede ˈö Yesu ˗ya ˗kë ˗a ˈka ˈyö bhë. ˗Kɔ ˈö ö Dë ˗wɔn ꞊blɛɛ ˗a ˈka bhë, ˗ya ˗kë ˈö˗ ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗de ˈpö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗da ˗an ˈgü ꞊dedewo.—Zan 17:25, 26.

17. ˈMɛn ˗kë ˈö Biblö draansü waa bhɛɛsü ˈwo kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗kë ˈˈgbɩɩ˗?

¹⁷ ˗A ˗yaaga ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ ˗yö ˗dho kwa ˗bha ˗zoyödhe kë ˈˈgbɩɩ˗. ˈKa˗ pö ˗Zlan ˗dhɛ ˗yö ˈˈdhiʋ̈sʋ̈ ka ˈka, ˗yö ka ˗zogban ɛɛnˈˈ ˗yö ka ˗takun, pë ˈö˗ ˗kë ˗ka ka ˗zota ˗a ˈgü. Zoova ˗ya kwa ˗bha bhɛɛwo ˗daakë, kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. (1 Zn. 5:15) ˗Mën ˈbha ˈö kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗kë ˈˈgbɩɩ˗? Biblö ˗draan kwa ˗de ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗mü. Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ‹˗zʋ ˗yö ˗Zlan ˗dhɛ ˗sü ˗gɛn ˗yö ˗go ˗a ˗dhiang ˈö mɛ ˗ya ma ˗a ˈgüˈ.› (Wlɔ. 10:17) ˈˈKɛɛ Biblö draanˈˈ ˗sü dosɛnŋ ˈyaa ˈnën dho kwa ˗bha ˗zoyödhe kë ˈˈgbɩɩ˗. ˈMën ˈkwa ˗dho ˗a kë ˈzü?

18. ˈPë ˗kë kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa kwa ˗zota, ˗a ˈwɔnzuan do ˗zɔn.

¹⁸ Kwa dua ˗mü kö ˈkwa kwa ˗zota pë ˈö ˈkwa˗ draanˈˈ ˗ni ˈgü ˗a ˈgü. ˈWɔn ˈö Psaume 77  ˗bɛnzëmɛn ˗yö bɔ ˗a ˈgü, ˗kwaa ˗ga. ˗A zuʋ̈ˈˈ ˈˈdhiʋ̈ ˗kun ˈˈtɛ ˗ni ˈgü ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗a ˗bha ˈgü, Zoova ˗ya ö ˗kɔ bho waa ö ꞊dhegblü Izraɛdhomɛn ˗nu wo ˈgü. Zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ˗ya ˗kë ˈö ˈyaa kun yi zë ˗ni ˈgü gbeŋ. (˗A ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ 2-8 ˗bha.) ˈMën ˈö˗ ˗kë? ˗Ya ˗pö Zoova ˗dhɛ: «A˗ ˈˈpiʋ̈ ˈa n ˗zota ü këwɔn ˈˈpɛpɛ ˈgü. ꞊Ii a˗ ˈˈpiʋ̈ ˈa n ˗zota ü ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˈgü.» (˗A ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ 12.) Pë ˈö Zoova ꞊yaa˗ kë ö ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗dhɛ ˈˈdhiʋ̈ ˗be, Psaume ˗bɛnzëmɛn ˈö bhë ˗ya ˗dɔ ˈkpakpadhö. ˈˈKɛɛ zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ˗ya ˗kë ˈö ö ˗de dhɛɛˈˈ kpɔ ˈö˗ pö: «˗Zlan ˗zo ˗ya bhɔ ˈˈgblüsë kë ˗sü ˈka ɛɛnˈˈ ˗naandhe ꞊yaa˗ kë mɛn ˗nu ˗wëë ˈyaa˗ kë ˈzü ˗ee?» (˗A ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ 9.) Psaume ˗bɛnzëmɛn ˗yö ö ˗zota Zoova këwɔn ˗nu, ˗a ˗bha mɛn ˗bhawɔn ˈto ˗sü waa˗ ˗bha mɛn ˗nu ˗wëëzë ˈö˗ wo ꞊kwɛŋzü ˗an ˈgü. (˗A ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ 11.) ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö go ˗a ˈgü? ˗Yö ˗ga ˗a ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˈti ˗dho ˈˈkan ö ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗bha toŋtoŋdhö. (˗A ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ 15.) ˗Kɔ do bhë ˗a ˈka, kwa kwa ˗zota ˗ni ˈgü ˈwɔn ˗së ˈö Zoova ꞊yaa˗ kë ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗dhɛ waa˗ ˗dhɛ ˈö ꞊yaa˗ kë kwa ꞊dede kwa ˗dhɛ ˗an ˈgü, kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗kë ˈˈgbɩɩ˗.

19. ˈKwa ˈˈtʋ̈ŋ kë Zoova ˈˈpiʋ̈, ˗mën ˈkwa dho ˗a ꞊slɔɔ ˈzü?

¹⁹ ˗A ˗yiishiö ˗bha ˗naan ˈö˗ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗, ˈyö ˗tɔ Zoova ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˗yö ˗dho ˗dadhiʋ̈. ˗Dhɔ ˗dho kwa ˗blü kö ˈkwa ˈwɔn man Zoova ˗ta, ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈkwa ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗së, ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗ya nu kwa ˗ta ˈkwa bɔ ˗a ˈgü. (Mat. 22:37-39; 1 Ko. 13:4, 7; 1 Zn. 5:3) Pë ˈbha ˈö˗ ˗wɔn dho kë ˈˈgbɩɩ˗ kö ˗yö ʒiö ˗a ˈka kwaa Zoova kwa ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗ta ˈyaa ˈdhö.—Ps. 63:1-8

20. Ü ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈˈtʋ̈ŋ ˈü dho ˗a kë Zoova ˈˈpiʋ̈ ˈya ˗dho shiʋ̈ˈˈ?

²⁰ Kwa ˗zo ˈyaa ˗dho bhɔ ꞊dhɛ bhɛɛsü, Biblö draansü waa kwa ˗zota ˗a ˈgü ˗sü ˗wo ˗Zlan ˗dhɔkë ˗kɔ ˈbha ˈka. ꞊Dhɛ Yesu ˈdhö, ˗dhɛ ˈö ˗zuö ˈyaa˗ ˗bha, ˗kwa ˈdho mü ˈkwa kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ kë Zoova ˈˈpiʋ̈. Pë ˗nu ˈwo dho ˗kwa ˗zo bho ˗Zlan ˗dhɔkësü ˈˈpiʋ̈, ˗kwa ˗an bho kwa ˈˈsuee. ˗Kwaa pö Zoova ˗dhɛ ˗yö kwa ˗takun kö kwa ˗zo ˗yö ˈto ˗a ˗dhɔkësü ˈˈpiʋ̈. Kö ˈkwa ˈwɔn ˗së kë kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈka ꞊dɛɛ, Zoova ˗dho ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a nu kwa ˗dhɛ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗dɛɛ ˈgü.—Mak. 4:24.