1-2. ꞊Dhɛ Lɔtö ˈdhö, ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˗nu ˈö ˈkwa ˗an ˈgü ꞊dɛɛ?

 MƐNBHƖƖDHE ˗nu ˈˈtakɔ yaa ˗nu ˈwo ꞊dɛɛ ˈkwa ˗an ˗ga, kwa ˗kë kwa ˗de ˈgü ꞊dhɛ Lɔtö ˈdhö. «[Mɛn] ˗nu kë ꞊sɔng yaa ˗nu gun˗ [Lɔtö] wë ˈgü ˗siö sië ˗kpɛawo,» ˈyö ˗tɔ ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü bhë, ˈˈtakɔ yaa ˗nu ˗san ˗ya ˗kë. (2 Piɛ. 2:7, 8) ˗Suʋ̈ ˗Zlan ˗gɔ ˗sü waa˗ ˗dhɔ ˈö kun Lɔtö ˈgü ˗wa ˗takun ˈö ˈyii ö ˗kɔ ˗da mɛn ˗nu ˈwo kun ˗a ˗züzü ˗an ˗bha ˈˈɲangüyaa ˈgü. Kwa ˗de ˈpö mɛn ˗nu ˈwo kwa ˗züzü ˈwaa Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˈgbɛ, ɛɛnˈˈ ˗an ˈˈtʋ ˈyaa˗ ˗bha. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗Zlan ˗dhɔ ˗ya kë kwa ˈgü, ˈkwa ˈˈsuʋ̈ ˗a ˗gɔ ꞊dedewo, kwa ˗dho ˈto ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈.—Prov. 14:2.

² ˗A ˗wɔn ˈgü, Zoova ˗yö ˗bɔ Proverbes ˈsëëdhɛ ˗be ˗ta ˈö kwa ꞊faanmën. Kletiɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ, kwa ˗kë gɔɔn˗, dhebɔ, wlüünën ɛɛnˈˈ mɛn ˈö ˗ya kë zii ˗a ˈka, ˗dhioo ˗nu ˈwo Proverbes ˈgü bhë ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈwɔn ˗së ˗kë kwa ˗dhɛ.

3. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Proverbes 17:3 ˈgü, ˈmën ˗kë ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa kwa zuʋ̈ga ˗takpa? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

³ ˈPë ˗kë ˈö ˈkwa dho kwa zuʋ̈ga ˗takpa, ˗a ˗gɛn ˈkpii˗ do ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ Zoova ˗yö ˗dhɛ ˗yö ˗a ˈgü. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈ kö pë ˗nu ˈö mɛn ˗nu ˈwo to ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wa yö bhë Zoova ˗ya ˗yö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈgü, ˈö mɛn ˈö ˈkwa˗ ˈka ꞊dedewo ˈö˗ dɔ. (Proverbes 17:3 ˗wo pö.) ˈKwa kwa ˗zota ˗a ˗bha ˗dhioo ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a nu kwa ˗dhɛ bhë ˗an ˈgü ˗kplawo, kwa ˗dhɔ ˗dho ˗a kë. (Zan 4:14) ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˈˈtakɔ yaa waa ꞊sua ˗nu ˈwo Sɔtraan ˗bha ˈˈkpɔnŋ ꞊taa yö ˗an ˗kɔ ˈti ˗dho ˗mɔn kwa ˗bha. (1 Zn. 5:18, 19) Kwa ꞊ɲɔɔn ˗ni ˈgü Zoova ˈˈsuee, ˗a ˗dhɔ waa ꞊bhlëë ˈwo kwa ˈgü ˗wo ˗dho ˗dadhiʋ̈. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˈkwaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ˈwɔn ˗shiö kwa Dë ˗dhɛ, kwa ˗zota ˈwɔn yaa ˈgü ˗sü ˗dhɔ ˈyaa kwa kë. ˈWɔn yaa kë ˗sü ˗dhɔ ˗ya ˗da kwa ˈgü, ˗kwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ, ˈkwa˗ pö: «Mɛn ˈö ꞊yaa˗ ˗zɔn n ˗dhɛ ꞊dhɛ n ˗dhɔ ˗yö  ö ˗kë ꞊dedewo bhë, a ˗dho ˈwɔn yaa kë ˗a ˈka n ˗de ˈˈɲaan ˗ee?»—1 Zn. 4:9, 10.

4. ˗Suʋ̈ Zoova ˗gɔ ˗sü ˗yö kwa ꞊dhegblüdhe do ˗takpa ˈwɔnyaakësü ˗gɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁴ Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Matö b ˈö Klɔasi, ˈö ˈˈɲangüyaakësü ˗dhɔ ˗yö ˗da ˗zo ˈˈpiʋ̈, ˗ya ˗pö: «N ˗zota ˗së ˈka ˗sü kö ˈa ˈkozë ˈwɔn yaa kë ˗sü ˗dhɔ ˈö bhë ˗a ˈka, ˈyaa kun ˈˈplëëplë. ˈˈKɛɛ ˗suʋ̈ Zoova ˗gɔ ˗sü ˗yö n ˗takpa.» ˗Suʋ̈ ˗Zlan ˗gɔ ˗sü ˗ya ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Matö ˗ya ˗pö ö ö ˗zota ꞊dedewo ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo dho ˈgo ˈˈɲangüyaakësü ˈgü, ˗an ˈgü. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈkwa to ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈. ˈWɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˈö ˈkwa dho ˗a ꞊slɔɔ ˈˈɲangüyaakësü ˈgü, ˈyö ˗tɔ kwa ˗dho ˈwɔn ˗shiö Zoova ˗dhɛ, ˈö kwa ˈti ˗dho kë ˈzü ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a kë ˗ʒian ˗ta.—ˈWun. 6:5, 6.

5. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa˗ sü Leo ˗bha ˈwɔnzuan ˗bha?

⁵ ˗Suʋ̈ Zoova ˗gɔ ˗sü ˗ya kë kwa ˈgü, kwa ˗dho kë kwa ˈsuan˗ ˈka, kö ˈkwa ˗dho ꞊nënŋ ˈwɔnyaakëmɛn ˗nu ˗bha. Leo ˈö Kɔngo ˗yö ˗bɔ ˈwɔn suu ˈö bhë ˗a ˈgü. ˗Dhɛ ˈö bɔ ˈˈyi ꞊bhaa ˈö˗ ˗kwɛ ˗kë ˗yiishiö, ˗yö ˗nënŋ ˈˈtakɔyaamɛn ˗nu ˗bha. ˗Yö ˗kun ˗a pö ˗ni ˈgü ö ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ö ˈti ʒiö ˗an ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˈˈpiʋ̈, kö ˈyaa ˈwɔnyaakëmɛn ˈka Zoova ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˗a ˗dhɛ ˈti ꞊gwëë ˈyö ˗ya ˈwɔn ˗nu kë ˗sü ˗bha ꞊dhɛ ö ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈdhö, ˈö ˗ya we ꞊va mü ˗sü ˗bha ˈö dho ˈö ˈˈɲangüyaa ˗kë. ˈDhɛ ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˗ya ö ˗zota ˗sü ˗bha pë ˈö˗ ˗mɛn ˗nu ˈwo kletiɛn ˈka ˈwo˗ ˗zɔn ˗a ˗dhɛ waa zuʋ̈gblüdhi ö kun ˗a ˗gɔ Zoova ˗dhɔkësü ˈgü, ˗an ˈgü. ˗Yö ˗ya ˈzü ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˗bha. Mɛn zii ˗nu ˗wa ˗takun, ˈö ö ꞊yɛɛ˗ ˗kë ˈö nu Zoova ˈˈpiʋ̈. ꞊Dɛɛ ˗yö mɛn zii ˈka, ˈö ˗yödhiʋ̈ ˗detasü ˈka ˈpö.

6. Dhebɔ ˗nu ꞊plɛ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa dho ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ?

⁶ ˗Kwa Proverbes ˈˈɲan ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ 9 ˗ga. Biblö ˈˈpian ˈö bhë ˗a ˈgü, ˗wo ꞊kpɔɔdhɛ waa ˈˈblɔɔn˗ ˗an ˗zɔn dhebɔ ꞊plɛ ˈka. (Wlɔ. 5:14; Ga.  4:24) Kwa ˗an ˗ga ˗ni ˈgü, ˗yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ Sɔtraan ˗bha ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈö yö ˗a ˈgü, mɛn ˗nu zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˗bhɔ ˈˈɲangüyaa waa mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ga ˗sü ˗bha ꞊dedewo. (Efɛ. 4:19) ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈkwa ˗suʋ̈ ˗Zlan ˗gɔ ˗sü draanˈˈ, ˈkwa ˈˈkan ˈwɔn yaa kë ˗sü ˗bha. (Prov. 16:6) Kwa ˗kë gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhebɔ ˈka, Proverbes ˈˈpian ˈö bhë ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun. Dhebɔ ꞊plɛ ˈwo ˗an ˗wɔn ꞊blɛɛ ˈˈdhʋ̈ bhë, ˗a mɛn ˗dhɛ ˈö ˈdhö ˗yö «mɛn ˗nu ˈö ˈwɔndɔdhe ˈyaa ˗an ˗gɔ» ˗an ˗dhɛ ˗ni ˈgü kö ˗wo nu ö ˈˈpiʋ̈. ˗A mɛn ˈö ˗dhö, ˗ya pö ˗ni ˈgü: «˗Ka nu n ˗gɔ ˈkɔɔ kö ˈka ˗bhöpë ˗bhö.» (Prov. 9:1, 5, 6, 13, 16, 17) ˈˈKɛɛ mɛn ˗nu ˈwo dho ˈˈwɩ ˈdho ˗sü ˗bha, pë ˈwo dho ˗a ꞊slɔɔ mɛn ˗dhɛ ˈö ˈdhö ˗a ˈˈpiʋ̈, ˈwii ˗dho kë do.

7. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Proverbes 9:13-18 ˈgü, mɛn ˗nu ˗wa ˈdho dhebɔ ˈˈblɔɔnsü ˗wo ˗bha, ˈmën˗ ˗kë ˗an ˈka? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

⁷ ˗Kwa dhebɔ ˈˈblɔɔnsü ˗bha mɛn ˗dhɛ ˗wo ˗nu ˗wɔn blɛɛˈˈ. (Proverbes 9:13-18 ˗wo pö.) Mɛn ˗nu ˈö ˈwaa ˈwɔn dɔ ˗an ˗dhɛ ˗sü ˈlëë˗ ˈyaa˗ kë. ˗Ya ˗pö ˗an ˗dhɛ: «˗Ka nu ˈyö.» ˗Ya ˈˈpiʋ̈ kö ˗wo nu ö ˗gɔ ˈkɔɔ kö ˈwo ˈwlaan˗ kë. ˈˈKɛɛ ˗wa ˈdho, ˈmën ˈwo dho ˗a ꞊slɔɔ ˈmü? «Mɛn ˗nu ˈö ˗wa ga ˈnën ˈwo ˈmü.» ˗Wo suu ˈö bhë Proverbes ˈˈɲan ˈbha ˗nu ꞊waa˗ pö ˗be. Proverbes 2:11-19 ˈgü, ˗wo kwa ˗kpɔɔ kö ˈkwa kwa ˗de ˈkun «dhebɔ ˈˈɲangüyaasü» ˈö «suu yaa ˗dhe» ˈka bhë, ˗a ˗gɔ. ˗Wa ˗pö mü ꞊dhɛ «˗a ˗bha ˈkɔ ˗yö ˗dho mɛn ˈka ga ˗gblü ˈgü.» Proverbes 5:3-10 ˗yö kwa ˗kpɔɔ ˈzü ˈö˗ pö ꞊dhɛ ˈkwa kë kwa ˈsuan˗ ˈka «suu yaa ˗dhe» ˈö˗ «˗gɛn ˗yö dho mɛn ˗nu ˈka ga ˈgü» bhë, ˗a ˗gɔ.

8. ˈWɔn ˗mɛɛn ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ ˗a do ˗bha?

⁸ Mɛn ˗nu ˈwo «dhebɔ ˈˈblɔɔnsü» ˗wo man kö ˗yö ˗an ˗dhɛ ˗ni ˈgü bhë, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo dho ɛɛnˈˈ ˈwo ˗kɔ ˈdho ˗sü ˈka. ˈWɔn suu do ˈö bhë ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˈka ˈpö. Mɛn ˈbha ˗ya ˈˈslö mɛɛnˈˈ ˗ni ˈgü kö ˈö kwa ˗da ˈˈɲangüyaa ˈgü, ɛɛnˈˈ mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ya ˗wo kwa ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈ kwa ˗de ˈtii ˈka, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë?

9-10. ˗Mën ˈbha ˗nu ˈö ˗an ˗wɔn ˈgü ˈzü kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa ˈˈkan ˈˈɲangüyaa ˗bha?

⁹ ˈWɔn ˗së ꞊va ˈö˗ ˗wɔn ˈgü ˈkwa dho ˈˈkan ˈˈɲangüyaa ˗bha, ˗wo ˗dhö. Kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ «dhebɔ ˈˈblɔɔnsü» ˗kun ˗a pö ˗ni ˈgü: «ˈˈYi ˗nu ˈwo ˗an mü ꞊kwaan ˈka bhë ˗an din ˗yö ˗së.» ˈMën ˗tɔ «ˈˈyi ˗nu ˈwo ˗an mü ꞊kwaan ˈka»? Biblö ˗yö dhe waa ö ꞊gɔɔn ˈö ˗wa wo ˈkosü ˈˈkwi ˈˈdhiʋ̈ ˗an ˗bha sɛɛˈˈ ˗bha ˗kë do ˗sü ˗zɔn ˈˈyi ˗saa ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈka. (Prov. 5:15-18) Gɔɔn˗ waa dhebɔ ˈö ˗wa wo ˈko sü ˈˈkwi ˈˈdhiʋ̈ ˗wo ꞊mɔɔn ˗bha ˈwo zuʋ̈gblüdhi ꞊slɔɔ ˗an ˗bha sɛɛˈˈ ˗bha ˗kë do ˗sü ˈgü. «ˈˈYi ˈwo˗ mü ꞊kwaan  ˈka» ˈyaa kë ˈˈdhʋ̈. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ˗wo ˗wɩ ˈˈɲangüyaakësü ˈka. ˗Ya kë ꞊shiöŋ ˈˈɲangüyaa këmɛn ˗nu ˗wo wo ˗bin mɛn ˗nu ˗gɔ, ꞊dhɛ ꞊kwaanmɛn ˗nu ˈdhö. «ˈˈYi ˈwo˗ mü ꞊kwaan ˈka» ˈˈdhʋ̈ bhë ˗a din ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˗së ˗an ˈˈdhi, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗an ˗bha ˈgü mɛn gbɛ˗ ˈti wo ˈkun ˈwɔn yaa ˈö bhë ˗a ˗ta. ˈˈKɛɛ ˈˈkpënŋ˗ ˈnën ˈwo˗ ˗kë wo ˗de ˗gɔ, Zoova ˈwɔn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗yö. Mɛn ˈö Zoova ˗ya ö ˗kɔ bho ˗a ˈgü, kö ˗a ˗bha ˗ya kë ˈya˗. ˗A ˗mɛn ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö ˗tosɛta «din ˗së» ˗sü kë. (1 Ko. 6:9, 10) ˈˈKɛɛ ˗a ˈgüwɔn yaa ˈbha ˗nu ˗wo mü ˈzü.

¹⁰ ˈKwa ˈˈɲangüyaa kë, ˗a ˈlëë˗ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗kë, ˈö ˈkwa ˗kë kwa ˗de ˈgü ˗bhaasü. ˈGwü ˈö˗ ˗wɔn ˈyaa kwa ˈˈɲaan ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö go ˗a ˈgü, ɛɛnˈˈ ˈzü ˈö kwa ˗bha ˈkɔdhi ˗yö ꞊shiʋ̈. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ kwa dua ˗mü ˈkwa kë ꞊kpɔɔsü, kö ˈkwa ˈkpɔ dhebɔ ˈˈblɔɔnsü ˗bha «ˈkɔ» ˈka, ˈkwa ˗kɔ ˗a ˗bha ˗bhöpë ˈka. ˗Ya ˈˈkan kwaa Zoova kwa ˗bha ˗mlɛɛn shiʋ̈ˈˈ ˗sü ˗bha, ˈˈɲangüyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈˈyua ˗ya kwa ˗bha, ˈö ˈkwa ga ˈˈvaandhö. (Prov. 7:23, 26) Proverbes ˈˈɲan ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ 9 ˗a ˈsɛɛn˗ 18 ˗ya ˗pö ˗a ˈˈdhiʋ̈tadhɛ ˈgü: «˗A ˗bha ˗dhɛŋ ˗nu ˗wo Ga ˗gblü ˈgü.» ˈMën ˗kë ˈsa ˈö mɛn ꞊vadhɛ ˗wo dho ˗a ˗wo ˗bha, ˈˈkɛɛ kö ˈwɔn yaa ˈnën ˈwo dho ˗a ꞊slɔɔ ˗a ˈgü?—Prov. 9:13-18.

11. ˈMën ˗kë ˈö mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ga ˗sü ˈdhö ˈya˗ ꞊dedewo?

¹¹ ꞊Döŋ do ˈö ˗ya ˗pɛn ˈzü ˈyö ˗tɔ mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ga ˗sü. Mɛn ꞊vadhɛ ˗bha ˈgü ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˈyaa ˈya˗. ˈˈKɛɛ gagade ˈyaa ˗mü, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗yö pë yaa ˗kë mɛn ˗nu ˈka. ˗Yö mɛn ˗de ꞊bhlëë ɛɛnˈˈ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ꞊bhlëë ˗bho mɛn ˗ta. ˗Ya ˈgo mü ˈzü ö ꞊kwaa˗ ˗zü ˗sü ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. Pë ˈˈbin yaa ˗nu ˗bho kwa ˗gɔ ˈgü ˗dhɛ ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo. ˗A ˈdhɛ ˈya˗ mü ˈzü ˈyö ˗tɔ ˈyaa mɛn ˗nu ˗takun kö ˗wo ˈˈkan ˈwɔn yaa kë ˗sü ˗bha, ˗an kë ˗sü ˗dhɔ ˗da ˈnën˗ wo ˈˈdhiʋ̈ mɛn zuʋ̈ˈˈ ˈgü. (Kodh. 3:5; Zak. 1:14, 15) ꞊Ii, mɛn ˗nu ˈwo pë ˈˈbin suu ˈö bhë ˗a ˗ga, ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˗yö ˗to ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˗ta.

12. Kwa ˗dho ˗a ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ˈkwaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö pë ˈˈbin ˈbha ˗yö ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˗dhɔ ˗da kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈?

¹² Mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ya ˗wo kwa ˗bha parɛ ˗ta kwa ˈtii ˈka, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë? ˗Kwa ˈto mü ˈkwa kwa ˈˈɲan bho ˗a ˈˈpiʋ̈. ˈKwa˗ pö ˗yö kë ˈˈdhʋ̈, kwa dua ˗mü kö kwa ˗zo ˗yö ˈto kwaa Zoova kwa ˗bha ˗mlɛɛn ˈˈpiʋ̈ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka, ˈkwa˗ ˈsü ꞊dhɛ kwa ˗bha pë ˗wɔngbɩɩsü ꞊dede ˈdhö. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ pë ˈˈbin ˈbha ˗nu ˈwaa mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˈka, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈwɔnyaakësü ˗dhɔ ˗da kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. ˈMën ˗kë ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa ˈˈkan ˗an ˗bha? ˈYö sü ꞊dhɛ ˈkwaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˗dhɔ ˈˈtɩtɩ ˗de ˗yö ˗da kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. (Mat. 5:28, 29) Mɛn zii do ˈwo˗ ˗dhɛ Davi ˈö Tailandö ˗ya ˗pö: «ˈMan ˗püö pë ˈˈbin ˈbha ˗nu ˈö ˈwaa mɛn ˈkpee˗ ˗zɔn ˗an ˗ta, a n ˗de dhɛɛˈˈ ˗kpɔ ˈa˗ pö: ‹ˈMan ˗an ˗ga, ˗yö ˗dho kë Zoova ˗dhɛ ˗së ˗ee?› Dhɛɛˈˈ ˈö bhë ˗yö n ˗takun ˈa ˈwɔn ˗nu ˗kë ꞊kpɔɔdhɛ ˈka.»

13. ˈMën dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˈwɔn ˗nu kë ꞊kpɔɔdhɛ ˗bha?

¹³ Zoova ˗shiödhɛwɔn ˗nu kë ˗sü ˈˈsuʋ̈ ˗ya kwa kë, ˗yö ˗dho kwa ˗blü ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˗bha. ˗Suʋ̈ ˗Zlan ˗gɔ ˗sü ˈnën ˗tɔ «꞊kpɔɔdhɛ züdɔdhɛ.» (Prov. 9:10) Kwa˗ ˗yö Proverbes ˈˈɲan ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ 9 züdɔdhɛ ˈgü ꞊dhɛ ˗wo «꞊kpɔɔdhɛ ꞊dede» ˗zɔn dhebɔ do ˈka ˈpö.

14. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Proverbes 9:1-6 ˈgü, de ˈbha ˈö mɛn ˗dhɛ ˗ni ˈgü?

¹⁴ ˗Bhö Proverbes 9:1-6 ˗wo pö. Biblö ˈˈɲan ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈgü, kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ Zoova ˈö ˗kë kwa ˗Damɛn waa ꞊kpɔɔdhɛ ˈˈpɛpɛ ˗gɔgodhɛ ˈka bhë, ˗yö kwa ˗dhɛ ˗ni ˈgü. (Prov. 2:6; Wlɔ. 16:27) ˈKɔ ˈkpii˗ do ˈö˗ ˗gbandhü ˈdhö ˈˈsɔɔplɛ kwa˗ ˗yö mü ˈpö. ˗Ya ˗zɔn ꞊dhɛ Zoova ˈˈgblü ˗yö ˗së, ˈö ö ˗kɔ ˗ya mɛn ˈˈpɛpɛ ˗wo ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo˗ ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü kö ˈwo kë ꞊kpɔɔsü, ˗an ˗gɔ.

15. ˗Zlan ˗yö kwa ˗dhɛ kö ˈkwa ˗mën kë?

 ¹⁵ Zoova ˈˈgblü ˗yö ˗së, yö ˈnën pë ꞊gban ˈˈpɛpɛ gbɔɔ kwa ˗gɔ. Kwa˗ ˗yö ˈˈdhʋ̈ dhebɔ ˈwo˗ ˗zɔn «꞊kpɔɔdhɛ ꞊dede» ˈka Proverbes ˈˈɲan ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ 9 ˈgü bhë, ˗a ˗bha. Biblö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ dhebɔ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗ya ˗bhöpë ˗kpa, ˗ya we dɔ ˗a ˈˈsuee, ˗ya tablö baaˈˈ ˗së ˈka ˗dhɛŋ ˗nu ˗bha ˈka ö ˗gɔ ˈkɔɔ. (Prov. 9:2, ztw.) ꞊Ya ˈgo mü ˈzü, ˗a ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ 4 waa 5 ˗wa ˗pö: «꞊Kpɔɔdhɛ ꞊dede ˗ya ˗pö mɛn ˗nu ˈö ˈwaa ˈwɔn dɔ ˗an ˗dhɛ: ‹˗Ka nu ˈka n ˗man ˈbluu˗ ˗bhö.›» ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa dho ˈdho ꞊kpɔɔdhɛ ˗gɔ ˈkɔɔ kö ˗bhöpë ˈö˗ nu kwa ˗dhɛ ˈkwa˗ ˗bhö? ˈYö sü ꞊dhɛ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ö ˗bha ˈnën ˗nu ˗wo kë ꞊kpɔɔsü, kö ˈwɔn yaa ˈya ˗dho kë ˗an ˈka. ˈYaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈwɔn ˗nu ˗wo zë kwa ˗gɔ ˗wo pë ˈˈdhiʋ̈˗ kë kwa ˈka, kö ˈkwa ꞊kun kë ˗gleŋsü. ˗A ˗wɔn ˈgü, «˗yö ꞊kpɔɔdhɛ ꞊dede ˈwaannu ˗sü ˈka ˗së ˈka mɛn kpɛnŋdhö ˗nu ˗bha ˈka.» (Prov. 2:7) ˗Suʋ̈ Zoova ˗gɔ ˗sü ˗ya kë kwa ˗gɔ, kwa ˗dho ˗a ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈkwa kë ˗a ˗dhɛ ˗së. ˈKwa˗ ˗bha ˗dhioo ˗së ˗nu man, ˗kwa ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü zuʋ̈gblüdhi ˈka.—Zak. 1:25.

16. ˗Suʋ̈ ˗Zlan ˗gɔ ˗sü ˗yö Alɛn ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ˈö ˈwɔn ˗së ˗kë? ˈYö ˗mën ˗wɔn ˗së ˈö go ˗a ˈgü?

¹⁶ ˗Kɔ ˈö ˗suʋ̈ ˗Zlan ˗gɔ ˗sü ˗yö Alɛn ˗takun ˗a ˈka ˈö ˗da ˈwɔn ˗së ˗ʒian ˗ta ˗kwaa ˗ga. ˗Yö ˗kun mɛn zii ˈka ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˈö kun ˈzü ꞊klaŋgɔmɛn ˈka. ˗Ya ˗pö: «N yökëyoo ˗nu ꞊vadhɛ ˗wo mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ga ˗sü ˗sü ꞊dhɛ pë ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo bɔ ˗a ˗ta kö ˈwo ˗wɔ gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhe ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ draanˈˈ ˗a ˈdhö.» ˈˈKɛɛ Alɛn ˈti˗ kë ꞊dhɛ ˗an ˈdhö. ˗Ya ˗pö: «˗Suʋ̈ ˗Zlan ˗gɔ ˗sü ˗yö n ˗blü ˈa˗ pö ˗zogbandhe ˈka ꞊dhɛ ˈmaan˗ ˈˈpiʋ̈ kö pë ˗nu ˈwo bhë ˈa ˗an ˗ga. A ˗go mü ˈzü ˈa ˈpë ˗kë ˈa˗ pö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗gɛn ꞊blɛɛ ˗an ˗dhɛ.» Alɛn ˗yö «꞊kpɔɔdhɛ ꞊dede» ˗bha ˗dhioo ˈö˗ pö ꞊dhɛ ˈkwa «ˈˈtasü ˈwɔndɔdhe ˗ʒian ˗ta» bhë, ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. (Prov. 9:6) ˗Yö ˗pa ˗a yökëyoo ˈbha ˗nu zuʋ̈ˈˈ ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü ꞊dɛɛ, ˗wo Biblö draanˈˈ ˗ni ˈgü, ˈö ˈwo nu ˗ni ˈgü ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta.

17-18. (1) Mɛn ˗nu ˈwo dho «꞊kpɔɔdhɛ ꞊dede» ˗wo ˗bha, ˈwɔn ˗së ˗mɛɛn ˗nu ˈwo ˗an ꞊slɔɔ ˗ni ˈgü? (2) ˗Mën ˈö ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˈˈgan ˗ni ˈgü ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

¹⁷ Zoova ˗yö ˗bɔ dhebɔ ꞊plɛ ˈwo bhë ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˗ta kö pë ˈö dho kwa ˗bha ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ kë ˗së, ˈö˗ ˗zɔn kwa ˗dhɛ. Mɛn ˗nu ˈwo dho «dhebɔ ˈˈblɔɔnsü» ˗wo ˗bha, ˗wa ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˈwo zuʋ̈gblüdhi ꞊slɔɔ ˈˈɲangüyaakësü ˈgü. ˈˈKɛɛ ˈwaa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ pë ˈwo˗ kë ˗ni ˈgü ꞊dɛɛ, ˗yö ˗dho wo ˗bha ˗tosɛta ˈö dho kë ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü ˗a shiʋ̈ˈˈ. ˗An ˈˈdhiʋ̈ ˗dho ˈto «Ga ˗gblü ˈgü.»—Prov. 9:13, 17, 18.

¹⁸ Mɛn ˗nu ˈwo dho «꞊kpɔɔdhɛ ꞊dede» ˗wo ˗bha, wo ˗zë ˗an ˗bha ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈti ˗dho kë ˈˈdhʋ̈. ˗An zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö dhi ˗sü ˈka, ˈyö sü  ꞊dhɛ pë ˈˈpɛpɛ ˈö ˗an ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha kö ˗wo ˈto Zoova ˈˈsuee ˗yö ˗an ˗gɔ. (Is. 65:13) Zoova ˗yö ˗bɔ ö ˗wodhiʋ̈lomɛn Izai ˗ta ˈö˗ pö: «˗Ka ka ˈˈtʋ ˈto n ˗man ˗së ˈka, kö ˈka pë ˗së ˗bhö. ˈKa˗ kë ˈˈdhʋ̈, pë ˗së ꞊dede ˗dho ka zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi.» (Is. 55:1, 2) Kwa˗ ˈˈslö mɛɛnˈˈ ˗ni ˈgü kö pë ˈö˗ ˗dhɔ Zoova ˗kë ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa kë, kö ˗a ˗dhɛ ˈö˗ ˗san ˗ya ˗kë, ˗a ˗san ˗yö kwa kë ˈpö. (Ps. 97:10) Kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö dhi ˗sü ˈka ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ kwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ kö ˗wo «꞊kpɔɔdhɛ ꞊dede» ꞊slɔɔ. Kwa kë ˗sü ˈka ꞊dhɛ yökëmɛn ˈö «dɔ ˗sü ˈka ˈˈkwipö ˈˈkplʋʋ ˗ta ˈˈdhuŋ, ˈö˗ pö ˗ni ˈgü mɛn ˗nu ˗dhɛ: ‹Mɛn ˈö ˈwɔndɔdhe ˈyaa ˗gɔ, ˗yö nu yö›» ˗a ˈdhö. ˈWɔn ˗së ˗nu ˈö kwaa mɛn ˗nu ˈwo wo ˈˈtʋ to kwa ˗bha ˈkwa dho ˗an ꞊slɔɔ, ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˈyii ˗dho ˈto ꞊dɛɛ. ˗Wo ˗dho ˈto kwa ˗gɔ ˗tokpa ˈka, ˈö ˈkwa ‹˗tosɛta› ˈö ˈyaa ɲën ˗a ˗kë «ˈˈtasü ˈwɔndɔdhe ˗ʒian ˗ta» ˗sü ˈka ˗toëpë ˈka.—Prov. 9:3, 4, 6.

19. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Ecclésiaste 12:13, 14 ˈgü, ˈmën ˈkwa dho kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa˗ kë? (Kpɔɔˈˈ ˈzü ˈkɔnën « ˗Suʋ̈ ˗Zlan ˗gɔ ˗sü ˗yö ˈwɔn ˗së ˗kë mɛn ˗dhɛ» ˗bha.)

¹⁹ ˗Bhö Ecclésiaste 12:13, 14 ˗wo pö. ˈˈTʋ̈ŋ ˗totaabhasü yaa ˈö ˈkwa˗ ˈgü yö ˗a ˈgü, ˗suʋ̈ Zoova ˗gɔ ˗sü ˗dho kwa zuʋ̈ga ˗takpa, ˈö kwa ˗takun kö ˈkwa ˈto ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, ˈkwa ꞊ɲɔɔn ˗a ˗bha. ˗Suʋ̈ Zoova ˗gɔ ˗sü ˗dho kwa ˗blü ˈpö kö ˈkwa mɛn ꞊va ˗dhɛ kö ˗wo «꞊kpɔɔdhɛ ꞊dede» mɛɛnˈˈ, kö ˗yö ˈwɔn ˗së kë ˗an ˗dhɛ.