1. Kletiɛn ˗nu dua ˗mü kö ˗wo kë ꞊dhɛ ˈˈdhü ˈdhö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

 «ˈˈDHÜ ˈö ˗mɔn ˈklɔnŋsü ˗bha, ˈˈtee ˈyaa ˈˈyɛ.» ˗Wo ˈö bhë ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈˈtee ˈˈgbɩɩ˗ ˗ya ʒiö, ˈˈdhü ˗nu ˈwo ꞊plënŋplë˗ ˗wo ˗to wo ˗gɛn ˗ta. Kwa ˗de ˈpö ˈkwa˗ pö ˈkwa Zoova ˗dhɔkë zuʋ̈gblüdhi ˈka, ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa nu kwa ˗ta kwa dua ˗mü ˈkwa ˈˈwɩ ˈklɔŋsü ˗bha. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈWɔn ˗nu ˗wa ˈgo ˈˈgblʋʋ kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü kwa dua ˈkwa kë ˈwɔngümanmɛn ˗nu ˈka, ˈkwa kwa ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˗bɛ ˗an ˗bha. ˗Ya ˈgo mü ˈzü, ˗kwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ waa pë ˗nu ˈwo wo ˗kɔ ˗yɛ ˗an ˗bha ˗an ꞊bhlëë ˗ya.

2. (1) ˈWɔn ˗nu ˗wa ˈgo ˈˈgblʋʋ, ˈˈklʋʋsë ˗mɛɛn ˗nu ˈwo dho kwa ˗takun kö ˈkwa kwa ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗bɛ ˗an ˗bha? ˈYö ˈmën ˈkwa dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

² Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu, kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa kë ˈwɔngümanmɛn ˗nu ˈka. Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈzü kö ˈkwa kwa ˗de kë ˈˈtɩtɩ, kö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wëë ˗yö kwa kë. ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü kletiɛn ˈbha ˗nu ˈö ˗an ˗bha ˗tosɛta ˗yö go ˈˈgblʋʋ, ˗kɔ ˈö ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈwo bhë ˈwo ˗an ˗takun ˗a ˈka kwa ˗dho ˗a yö. ˗Ya ˈgo mü ˈzü, ˗kɔ ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo kwa ˗takun ˗a ˈka kwa ˗dho ˗a yö ˈpö. ˗Kwaa ˈzüdɔ Zoova waa Yesu ˈwo ˗kë ˈwɔngümanmɛn ꞊dede ˗nu ˈka bhë, ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˗ta.

3. ˈMën ˗zɔn ꞊dhɛ Zoova ˈwɔngümanmɛn ˈka?

³ ˗Wo Zoova ˗dhɛ «-Gwë gbɔŋ-» ˈyö sü ꞊dhɛ ˈyaa ˈgo ö ˗wo ˗ta, ˗yö ˗to ö pinŋ˗ ˈgü ˗kplawo. (Deut. 32:4) ˈˈKɛɛ ˗yö ˈwɔngümanmɛn ˈka ˈpö. ˈWɔn ˈbha ˗nu ˗wa ˈgo ˈˈgblʋʋ Zoova ˗yö ö ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˗bɛ ˗an ˗bha, kë ˈˈdhʋ̈ kö ö dhɔɔbhaawɔn ˗nu ˗wo kë. Zoova ˗yö kwa ˗da ö ˈˈbin ˗bha kö ˈwɔn ˗nu ˗wa ˈgo ˈˈgblʋʋ, ˈkwa kwa ˗bha ˗tosɛta kë ˗kɔ ˗bɛ ˗an ˗bha. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ suu ˈˈoo ˗sü  ˗ya nu kwa ˗ta, ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˈwɔn ˗së kë ˗wo Biblö ˈgü. Zoova yö ꞊dede ˗a ˗bha ˈwɔnzuan waa ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈö ˗an nu kwa ˗dhɛ bhë ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö «˗Gwë gbɔŋ˗» ˈka, Zoova ˗yö ˈwɔn ˈgüman.

4. ˗Wɔnzuan do ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˈwɔngümanmɛn ˗mü Zoova ˈka ˗a ˗zɔn. (Lévitique 5:7, 11)

⁴ Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗wo ˗së ꞊dedewo, ˈwo˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˈwɔngümanmɛn ˗mü ˗a ˈka. ˈYaa pë ꞊va ˗dhɛ mɛn ˗nu ˗gɔ. ˗Kɔ ˈö˗ ˗zɔn ˗a ˈka ꞊dhɛ ˈwɔngümanmɛn ˗mü ö ˈka Izraɛdhömɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈, ˗kwaa ˗ga. Zoova ꞊yaa˗ pö ˗wo ˈˈsaabho ö ˗dhɛ, ꞊bhɔɔmɛn ˗nu waa ˈˈflɛɛmɛn ˗nu ˗an ˗bha ˈˈsaapë ˗nu ˈwaa kë do. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˗ya ˗pö mɛn ˈö ˗dhö ˗yö ˈˈsaabho pë ˈö ꞊slɔɔ ˗a ˗gɔ ˗a ˈka.—Lévitique 5:7, 11 ˗wo pö.

5. Zoova ˗bha ˗dekëtɩtɩsü waa˗ ˗bha mɛn ˗wëëzësü ˈwɔnzuan ˗zɔn.

⁵ Zoova ˗bha ˗dekëtɩtɩsü waa˗ ˗bha mɛn ˗nu ˗wëëzësü ˗wa ˗blü ˈö ˈwɔn ˈgüman. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ Zoova ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ö ö ˗de ˗sü ˈˈtɩtɩ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö Sodɔmö ˗pö ˈgü shiʋ̈ˈˈ ˗a ˈka bhë, ˗a ˈgü. ˗Yö ö ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗bɔ kö ˗wa pö Lɔtö ˈö kun mɛn kpɛnŋdhö ˈka bhë ˗a ˗dhɛ ˗yö ˗duëë kö ˗yö ˈdho ˗tɔn ˈgü. ˈˈKɛɛ ˈyö ˗dho mü ˗sü ˈˈsuʋ̈ ˗kun Lɔtö ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗ya ˗pö ˈˈkiö ˗nu ˗wo wo ꞊kwaa waa ö ˗bha ˈkɔɔmɛn ˗nu wo ˗zü kö ˈwo ˈdho Soa, ˈˈkwipö ˈnën ˈdɛdɛ ˈö Zoova kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈpö kö ˈö˗ ˈgü shiʋ̈ˈˈ bhë, ˗a ˈgü. Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö ˈˈgbɩɩdhɛ ˗wɔ Lɔtö ˗ta kö ˗yö ˈdho ˗tɔn ˈgü. ˈˈKɛɛ ˈyii˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗wɩ ˗a ˗bha kö Lɔtö ˈdho Soa, ˈö ˈyii ˗a ˗dhɛ ˈˈwü. (ˈWun. 19:18-22) ˈDhɛ ˗kwɛ këŋ ꞊va ˗yö ˗ʒiö, Zoova ˗yö Ninivömɛn ˗nu ˗wëëzë. ˗Yö ö ˗wodhiʋ̈lomɛn Ʒonasö ˗bɔ kö ˗yö ˗an ꞊kpɔɔ ꞊dhɛ ˗an ˗bha ˈwɔn yaa kë ˗sü ˗wɔn ˈgü, ö ˗dho ˗an ˈgü shiʋ̈ˈˈ. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ Ninivömɛn ˗nu ˗wo go wo ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü, ˗an ˗wëë ˗yö Zoova ˗kë ˈö ˈyii ˗an ˈgü shiʋ̈ˈˈ.—Jon. 3:1, 10; 4:10, 11.

6. ˗Kɔ ˗nu ˈö Yesu ˗yö to ˗a ˈka Zoova ˗bha ˈwɔngümansü wɔnzuan ˈˈpiʋ̈, ˗a ˈbha ˗zɔn.

⁶ Yesu ˗yö ˗to Zoova ˗bha ˈwɔngümansü ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈. ˗Yö ˗nu ˈˈsɛ ˗ta yö kö ˈö ˗zlanwopö «ˈmɛ ˈwo ꞊dhɛ ˈˈbhlaa ˗tuʋ̈ ˗nu ˈö ꞊wa ꞊dhɛng ˗a ˈdhö Izraɛdhö ˗sɛ [...] ˈgü» bhë, ˗an ˗dhɛ. ˈDhɛ kun yö ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a kë ˗ni ˈgü, ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈwɔngümanmɛn ˗mü ö ˈka. ˗Dhɛkpaɔyi do ˈka, dhebɔnën do ˈö ˈyaa kun Zuifö ˈka ˗yö ˗bhɛɛ Yesu ˗dhɛ kö ˗ya ˈdhu ˈö «yina yaa» kun ˗a ˈgü, ˗a ˈˈdhɛkë. ˗A ˗wëë ˗yö Yesu ˗kë ˈö˗ ˗takun. (Mat. 15:21-28) ˗Kwaa ˈwɔnzuan do ˗ga ˈzü. ˈDhɛ Yesu ö ˗bha ˗zlanwopösü züdɔ, ˗ya ˗pö: ‹ˈMɛ ˈö dho˗ pö ꞊dhɛ ˈyaa n dɔ, mang ˗dɩ ˈpö a ˗dho pö˗ ˗mɛ ˗bha ꞊dhɛ ˈmaa˗ dɔ.› (Mat. 10:33) ˈˈKɛɛ ˈdhɛ Piɛdhö ˗ya pö ˗gɛnɲan ˗yaaga ꞊dhɛ ˈyaa˗ dɔ, Yesu ˗ya ˗pö ˈyaa˗ dɔ ˈpö ˗ee? ˗Abin. Piɛdhö ˗bha ˗go ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗sü ˈnën Yesu ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë ˗a ˈgü ꞊ʒiaan. ˈDhɛ Yesu go ga ˈgü, ˗yö ö ˗de ˗zɔn Piɛdhö ˗dhɛ ˈö˗ ˗zogban, ˈö˗ pö ˗a ꞊dhɛ ˈya˗ ˗bhawɔn ˈto, ˗a ˗dhɔ ˗yö ö ˗kë.—Dhu. 24:33, 34.

7. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Fidhipö 4:5 ˈgü, ˗kɔ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wo kwa yö ˗a ˈka?

⁷ ˈKwa˗ yö ꞊dhɛ Zoova waa Yesu ˗wo ˈwɔngümanmɛn ˗nu ˈka. ˈYö kwa ˗zë ꞊wɛ? Zoova  ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈpö kö ˈkwa kë ˈwɔngümanmɛn ˗nu ˈka. (Fidhipö 4:5 ˗wo pö.) Biblö ˈˈɲan ˈö bhë ˗wa ꞊dhiëëta ˈzü ˈwo˗ pö: ‹˗Kaa ˗zɔn ka këwɔn ˗nu ˈgü ꞊dhɛ ˈwɔngümanmɛn ˗nu ˗mü ka ˈka.› Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ, ˈkwa˗ pö: «Mɛn ˗nu ˗wo n ˗yö ꞊dhɛ ˈwɔngümanmɛn, ɛɛnˈˈ mɛn ˈö˗ ˗bha ˈwɔn ˈyaa ˈˈgbɩɩ˗ ɛɛnˈˈ mɛn ˗bhawɔn ˈto ˗mɛn ˈdhö ˗ee? Ɛɛnˈˈ ˈzü ˗wo n ˗yö ꞊dhɛ mɛn ˈö˗ ˗bha ˈwɔn ˈdhö ˈya˗, ˈö˗ ˗gɔɔ ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˗a ˈdhö ˗ee? A˗ ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˗nu ˗wo ˈwɔn ˗nu kë ˗kplawo ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈdhö ˗ee? Ɛɛnˈˈ a n ˈˈtʋ ˗to ˗an ˗bha ˗së ˈka kö ˈwɔn kë ˗kɔ ˗dhɛ ˈö ˗an ˗dhɛ ˗së ˗wa kë ˗ee?» ˈKwa ˈwɔn ˈgüman mɛn ˗nu ˗gɔ ˗kplawo, kö kwa ˈto ˗ni ˈgü Zoova waa Yesu ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈. Pë ꞊plɛ ˈö ˈkwa dho kë ˈwɔngümanmɛn ˈka ˗an ˈgü, ˗kwa ˗an ˗ga. ˗A ˗blɛɛsü ˈnën ˗tɔ ˈwɔn ˗nu ˗wa ˈgo ˈˈgblʋʋ kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü. ˈYö˗ ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˗kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ waa pë ˗nu ˈwo wo ˗kɔ ˗yɛ ˗an kë ˗sü ˗bha ˈwaa ꞊dhɛ kwa ˗bha ˈdhö.

8. ˈWɔn ˗nu ˗wa ˈgo ˈˈgblʋʋ, ˈmën dho kwa ˗takun kö ˈkwa kë ˈwɔngümanmɛn ˗nu ˈka? (Kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn ˗bha.)

⁸ ˈWɔn ˗nu ˗wa ˈgo ˈˈgblʋʋ kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˗kwa kë ˈwɔngümanmɛn ˗nu ˈka. ˗A ˈbha ˗ya kë ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈö ˈwaa kwa ˈˈɲaan ˗be ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo nu kwa ˗ta. ˈˈYua ˈˈgbɩɩ˗ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa kun ɛɛnˈˈ kwa ˗bha ˈwëëga ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ɲën ˈzodhö ɛɛnˈˈ ˈzü ˈˈsɛgɔmɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ˗bha ˗tosɛta ˗kë ˈˈgbɩɩ. (Eccl. 9:11; 1 Ko. 7:31) Kwa ˗bha yö ˈö ˗zlanwokɔdhi ˈgü bhë ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ bho ˈˈgblʋʋ ɛɛnˈˈ ˈzü ˈwo˗ pö ˈkwa Zoova ˗dhɔkë ˗dhɛ ˈˈwɛɛ ˈgü. ˗Yö ˗kë ˗kɔ ˈˈoo ˗kɔ ˈgü ˈkwa ˈto pë ˗nu ˈwo yö ˗an ˈˈpiʋ̈, kwa ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˗bɛ ˗an ˗bha: (1) ˗Kwa ˈˈwɩ ˈwɔn ˈö kwa ˗ta, ˗a ˗bha. (2) ˗Kwa kwa ˈˈɲan ˈto ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗së ˗gɔ. (3) ˗Kwa kwa ˈˈɲan ˗klu ˈwɔn ˗së ˗nu ˈwo kwa ˗ta, ˗an ˗bha. (4) ˗Kwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun. b ˈWɔn ˗së ˗nu ˈö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wo ˗an ꞊slɔɔ pë ˗nu ˈwo bhë ˗a kë ˗sü gü, ˗kwa ˗an ˗ga.

9. ˈDhɛ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wo nu bɔmɛn ˗nu ꞊plɛ ˗ta, ˗mën ˈö ˗an ˗takun ˈwo bɔ ˗an ˈgü?

⁹ ˗Kwa ˈˈwɩ ˈwɔn ˈö kwa ˗ta, ˗a ˗bha. ˈDhɛ Emanuɛdhö waa Fransɛska ˗wo ˗kë bɔmɛn ˗nu ˈka, ˗wo ˗an ˗bɔ ˈˈsɛ do ˈö ˈwaa˗ dɔ ˗a ˈgü. ˈDhɛ ˈwo ˗ya ˗wo ˈö ˈˈsɛ ˈö bhë ˗a ˈgü ˗a draansü ˗bha, ˈwo wo ꞊dhegblü ˗nu dɔ ˗ni ˈgü ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˈö Kolona virisö ˗yö ˗pɛn. ˗A ˗wɔn ˈgü, waa wo ꞊dhegblü ˗nu ˈwaa kun ˗mɔn ˗ni ˈgü ˗a ˗bha kö ˗wo kë ˗dhɛ do ˈgü. ꞊Taabha, Fransɛska dhe ˗wɔn ˗yö ˗kë. Fransɛska ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ꞊dedewo kö ˈö ˈdho ˈö ˗wo ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ, ˈˈkɛɛ Kolona virisö ˗wɔn ˈgü ˈyaa kun ˗mɔn ˗ni ˈgü ˗a ˗bha. ˈMën ˗an ˗takun ˈwo bɔ mɛn ˈgügawɔn suu ˈö bhë ˗a ˈgü? Emanuɛdhö waa Fransɛska ˗wo ˗bhɛɛ wo ˈko ꞊bhaa ˈwo ꞊kpɔɔdhɛ ˗dhɛ ˗Zlan ˗gɔ kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈwo ˗mɔn ˗bɔ ˗dhɛkpaɔyi ˈdhɛ ˈdhö ˗a ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈgü ˗sü ˗bha. Zoova ˗yö ˗bɔ ö ˗bha ˗kɔlokota ˗ta ˈö ˗an ˗bha bhɛɛwo ˗daakë ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ˗bha. ˗A ˗wɔnzuan ˈnën ˗tɔ video do ˈgü, kwa ꞊dhegblü do ˗ya ˗pö: «ˈWɔn ˗nu ˗wa ˈgo ˈˈgblʋʋ kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü kwa ˈˈwɩ ˗an ˗bha ˈˈvaandhö, kwa zuʋ̈gblüdhi ˗slɔɔ ˈpö ˈˈvaandhö, ˈö pë ˗nu ˈö kwa ˗kɔ ˗mɔn ˗an kë ˗sü ˗bha ˈkwa ˗ya ˗an kë ˗sü ˗bha.» c Pë ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈwo˗ ˗kë ˈyö ˗tɔ ˗wa ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˈwo ˗zlanwopö telefɔnö ˈka ˗dhɛ dɔ ˗së ˈka. ˗Wo ˗dho ˗ʒiaanwo ˈwo mɛn ˗nu ꞊klaŋ ˗kë Biblö ˈka. ˗Wo ˗wɩ ˈpö wo ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ꞊faanmëndhe waa ˗an ˗bha ˗takundhe ˗bha. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˗yö Biblö ˈˈɲan ˗nu ˗kë nɔɔn˗ ˈka ˈö˗ bɔ ˗an ˗dhɛ ˗dhɛkpaɔyi ˈˈpɛpɛ ˈka ˗kwɛ do ˈˈpiʋ̈. ˈWɔn ˈbha ˗nu ˗wa ˈgo ˈˈgblʋʋ kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü ˈkwa ˈˈwɩ ˗an ˗bha,  kwa ˗dho zuʋ̈gblüdhi ꞊slɔɔ pë ˈö kwa ˗kɔ ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha ˗a ˈgü.

10. ˈDhɛ ˈwɔn ˈbha ˗yö go ˈˈgblʋʋ, kwa ꞊dhegblüdhe do ˗yö ö ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗bɛ ˗a ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁰ ˗Kwa kwa ˈˈɲan ˈto ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗së ˗gɔ, ˈkwa kwa ˈˈɲan ˗klu ˈwɔn ˗së ˗nu ˈwo kwa ˗ta ˗an ˗bha. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Klistina ˈö go Lumani ˈö ˗ya ˗sü ˈka Ʒapɔn, ˈdhɛ ˈwo ꞊Glee ˗wo ˗zlanwokɔdhi ˈö kun mü ˗a ˈˈdhiʋ̈ta, ˗ya ˈgü ˗ga. ˈˈKɛɛ ˈyii ö ˗zota ˗a ˈgü pinŋdhö, pë ˈö˗ ˗kë ꞊ʒiaan ˈyö ˗tɔ ˗yö ˗dho Ʒapɔn ˗wo ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˈö pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈö ö ˗kɔ ˗da ˗zlanwopösü ˈgü. ˗Ya ˗pö ö yökëyɔɔ zii do ˗dhɛ ˗yö ö ˗takun kö ˈö Ʒapɔn ˗wo pö ˗dhɛ dɔ ˗së ˈka. ˗A dhebɔnën ˗yö ˗wɩ ˗a ˗bha kö ˈö bɔ Biblö waa ˈsëëdhɛ ˗be ˈnën Zuʋ̈gblüdhi ꞊slɔɔ ˗toëpö ˈka! ˗ta ˈö Ʒapɔn ˗wo ˗zɔn ˗a ˗dhɛ. Klistina ˗yö ˗dho ˈö Ʒapɔn ˗wo pö ˗dhɛ dɔ ˗së ˈka. ˈˈKɛɛ ˗a ˗dhɛ ˈö ˗kë ˗së ˈzü ˈyö ˗tɔ Biblö draansü ˗dhɔ ˗yö ˗da dhebɔnën ˈö bhë ˗a ˈgü. ˈKwa kwa ˗zo bho ˈwɔn ˗nu ˈö ˗wa kë kwa ˈka ˈsaadhö ˗an ˈˈpiʋ̈, ˈwɔn yö ˗kɔ ˗së ˗ya kë kwa ˗gɔ, ˈwɔn ˗nu ˗wa ˈˈkan kwa ˈgü kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈwɔn ˗së ꞊va ꞊slɔɔ ˗an ˈgü.

11. Dhebɔ do waa ö ꞊gɔɔn ˈö ˈwëëga ˗wɔn ˗yö ˗kë ˗an ˗ta ˈˈgbɩɩ˗, ˈmën ˈwo˗ ˗kë?

¹¹ ˗Kwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun. Dhebɔ do waa ö ꞊gɔɔn ˈwo ˈˈsɛ do ˈö ˗wa kwa ˗bha yö ꞊kɛɛ˗ ˈˈkan mü ˗a ˈgü bhë, ˈdhɛ ˗an ˗bha ˈˈsɛ ˗bha ꞊nɔɔn ˗wɔn ˗yö ˗bhluubhlu, ˈwëëga ˗wɔn ˗kë ˗an ˗ta ˈˈgbɩɩ˗. ˗Wo wo ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗bɛ ˗a ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Pë ˗blɛɛsü ˈwo˗ ˗kë ˈyö ˗tɔ ˗wo wo ˗bha ˗tosɛta ˗kë ˗bhaasü. ˗Wo ˗go mü ˈzü ˈwo wo ˈˈɲan bho wo ˗de ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈˈpiʋ̈, ˈwo ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˗kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takunsü ˗bha ˗zlanwopösü ˈka. (Këw. 20:35) ˗A ꞊gɔɔn ˗ya ˗pö: «˗Zlanwopö ˈˈtʋ̈ŋ ˗gban ˈka ˗sü ˗ya ˗kë ˈö ˈyaa yi ˗zota ˈgbɛ yi ˗de ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü, ˈyi ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˗kë ˗Zlan dhɔɔbhaawɔn kë ˗sü ˗bha.» ˈWɔn ˗nu ˗wa ˈgo ˈˈgblʋʋ kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˗kwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun ˗zlanwopö ˗an ˗dhɛ ˗sü ˈka.

12. ꞊Dhɛ bɔmɛn Pɔdhö ˈdhö, kwa ˗dho kwa ˗bha ˗zlanwopö ˗kɔ ˗bɛ mɛn ˗nu ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹² Kwa ˗bhawɔn ˗yö ˈwɔn ˗nu ˗bho ˈˈgblʋʋ ˗sü ˗bha kwa ˗bha ˗zlanwopösü ˈgü. Mɛn ˗nu ˈö ˈkwa ˗zlanwopö ˗an ˗dhɛ, ˗an ˈgodhɛ waa ˗an ˗bha wɔkɔ ˗nu ˈwaa do. Bɔmɛn Pɔdhö ˗yö ö ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˗bho ˈˈgblʋʋ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈto ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈. Yesu ˗yö Pɔdhö ˗ya bɔmɛn ˈka ‹ˈˈsɛ ˈˈwɛɛ ˈgümɛn ˗nu kpö ˈgü.› (Wlɔ. 11:13) ˗A ˗wɔn ˈgü Pɔdhö ˗yö ˗zlanwopö Zuifö ˗nu, Glɛkö ˗nu, ˈsëëdhɛ dɔmɛn ˗nu, mɛn ˗nu ˈwo ˈpödhɛ ˗nu ˈgü, mɛn ˗nu ˈwo yökë ˈˈsɛgɔmɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ waa ˗gblüdë ˗nu ˗an ˗dhɛ. Pɔdhö ˗yö ö «˗dɩ ˗dhi mɛ ꞊gban ˈˈpɛpɛ suu ˗dhɛ.» (1 Ko. 9:19-23) ˗Yö ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë mɛn ˗nu wɔkɔ, ˗an ˈgodhɛ waa ˗an ˗bha ˗zoyödhe ˗nu ˈgü, ˈö ö ˗bha dhiaŋ ˗nu ˗bɛ ˗an ˗bha. Kwa ˗de ˈpö ˈkwa kwa ˗bha ˗zlanwopö ˗kɔ ˗bɛ mɛn ˗nu ˗bha, ˈkwa kwa ˗zota ˗an ˗takun ˗kɔ ˗së ꞊dede ˈgü, ˗yö ˗dho kë ˗së.

13. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga 1 Kodhɛngtö 8:9 ˈgü, kwa ˈti kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ꞊bhlëë ˗ya, ˗mën ˈö dho ˗da kwa ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü?

¹³ ˈWɔngümansü ˗ya kë kwa ˗gɔ, kwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ꞊bhlëë ˗ya. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa ꞊dhegblüdhe ˈbha ˗nu ˗wo ˈklëë˗ ˗kpɔ wo ˈˈɲan gɛnŋdhö, ˈˈkɛɛ ˈyö˗ mɛn ˈbha ˗nu ˗zë ˈwaa ˈˈwɩ ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗bha. Kletiɛn ˈbha ˗nu ˗wo we ˗mü, ˈö˗ mɛn ˈbha ˗nu ˗de ˈpö ˈwaa˗ mü. Kletiɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ ˗wa ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo kë wo ˈflëëgü, ˈˈkɛɛ ˈˈyua ꞊yaa˗ ˗an ˈkun, mën ˈö ˗dhö ˈnën ö ˗kɔ ˗yɛ ö ˈˈdhɛkë ˗kɔ ˗bha. ˈKwa˗ pö kwa ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ pë ˗nu ˈö ˈkwa kwa ˗kɔ ˗yɛ ˗an ˗bha ˈnën ˈwo ˗tɔ ˗a ˗së, ˈkwa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗blü kö ˗wo ˈwɔn yö ꞊dhɛ kwa ˈdhö, ˗yö ˗dho ˗kankwëëdhe ˗da ˗zlanwokɔdhi ˈgü. ˈKwaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa˗ kë ˈˈdhʋ̈. (1 Kodhɛngtö 8:9 ˗wo pö; 10:23, 24) ˈWɔnzuan ꞊plɛ ˈwo˗ ˗zɔn ꞊dhɛ Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü  ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun ˈkwa ˈwɔn ˗nu ˗kë ö ˗naan ˈka, ˈö ˗dhikodhɛ ˗yö ˗kë kwa ꞊zinŋgü, ˗kwa ˗an ˗ga.

14. Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo dho kwa ˗takun kwa ˗da ˗sɔ waa kwa ˗bha wun ˗pëkë ˗kɔ ˗bha?

¹⁴ Kwa sɔ ˗da ˗kɔ waa kwa ˗bha wun ˗pëkë ˗kɔ. Sɔ suu ˗nu ˈkwa dho ˗an ˗da, Zoova ˈti˗ pö kwa ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈkwa dho ˈto ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗yö ˗an ˗nu kwa ˗dhɛ. Kwa ˗da ˗sɔ ˗nu dua ˗mü kö ˗wo ˗Zlan ˈtɔ bhɔ, ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ ˈwɔngümanmɛn ˗nu ˗mü kwa ˈka ˈö ˈkwaa kwa ˗de ˈsü ꞊va, ‹ˈwɔnbhokoodɔsü ˗yö kwa ˗gɔ.› (1 Tim. 2:9, 10; 1 Piɛ. 3:3) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˈkwaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö kwa ˗da ˗sɔ ˗nu ˗wo mɛn ˗nu ˈˈɲan bɔ kwa ˗ta. Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗dho mɛn zii ˗nu ˗takun kö ˈwa ˗dho wo ˗de ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwo ˗gban sɔ ˗da ˗kɔ waa wun ˗pëkë ˗kɔ ˗bha, ˗an dɔ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ mɛn zii ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔdhi do ˈgü ˗wo kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo wlüünën ˗nu ˗takun. Wlüünën ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, wun ˈö kun ˗an ꞊troo ˗yö ˗kë ꞊klöö˗ ˈö ˗kaankwöö ˈö ˈwaa wo ˗zokë ˗a ˈˈpiʋ̈. Mɛn zii ˗nu ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈwa ˗dho wo ˗de ˗bha ˈtɔŋ˗ dɔ ˗an ˗ta? ˈˈPian do ˈˈpiʋ̈ ˗maankëmɛn ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˗wa pö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɛ: «Kwa dhiaŋzë ˗ni ˈgü ˈˈdhɛɛta, ˈˈtʋtomɛn ˗nu ˗zo ˗ya kë kwa kwibhadhɛ ˈˈpiʋ̈ ˗ya ʒiö ˗a ˈka kwa ˗bha dhiaŋ ˗ta, ˗yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ kwa ˗da ˗sɔ waa kwa ˗bha wun ˗nu ˈwaa ˗së.» ˗A pö ˈwo wo ˈˈdhʋ̈, ˗yö wlüünën ˗nu ˗takun ˈö ˈpë ˈwo dho ˗a kë ˈwo˗ dɔ, ˈö mɛn zii ˗nu ˗bhawɔn ˈti yö ˈtɔŋ˗ dɔ ˗sü ˗bha. d

15. Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo dho kwa ˗takun kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ kwa ˈˈdhɛkë ˗kɔ ˗bha? (Wlɔmö 14:5)

¹⁵ Kwa ˈˈdhɛkë ˗kɔ. Kletiɛn ˈö ˗dhö ˈnën˗ dua ˈdhö ˗mü kö ˗yö ö ˗kɔ ˈˈyɛ ö ˈˈdhɛkë ˗kɔ ˗bha. (Ga. 6:5) Kletiɛn ˗nu ꞊waa˗ pö ˈwo wo ˈˈdhɛkë, ˗an dua ˗mü ˈpö kö Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈö ˗gban ꞊ɲɔɔn waa dükësü ˗bha bhë, ˗wa ˗ya ꞊bhlëë ˈgü.  (Këw. 15:20; Ga. 5:19, 20) ˈˈKɛɛ ˈˈdhɛkë ˗kɔ ˈbha ˗nu ˗wo ˗dhö ˈö kletiɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo wo ˗kɔ ˗yɛ ˗an ˗bha wo ˗de ˗bha ˈka. Kletiɛn ˈbha ˗nu ˗wo ˗takundhe ˗dhɛ mɛndhɛkë ˗kɔlokota ˗gɔ, ˈö˗ mɛn ˈbha ˗nu ˗de ˈpö ˈwo ˗wɩ ˈˈdhɛkë ˗kɔ ˈˈwɛɛ ˗bha. ˈKö ˗kë kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈˈdhɛkë ˗kɔ ˈbha ˗yö ˗së ɛɛnˈˈ ˈyaa ˗së kwa ˗bha ˈka, kwa dua ˗mü kö ˈkwa kwa ꞊dhegblü ˗bha wo ˈˈdhɛkë ˗kɔ ꞊bhlëë ˗ya. ˗A ˗wɔn ˈgü, kwa ˗zo ˗yö ˈto pë ˗nu ˈwo yö ˗an ˈˈpiʋ̈: (1) ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ dosɛnŋ ˈnën dho ˈˈyua bho kwa ˗bha ˗toëpö ˈka. (Is. 33:24) (2) Kletiɛn ˗dhɛ ˈö ˗dhö ˈnën˗ dua ˈdhö ˗mü kö ˗yö ö ˗kɔ ˈˈyɛ ö ˈˈdhɛkë ˗kɔ ˗bha. (Wlɔmö 14:5 ˗wo pö.) (3) Kwa dua ˈyaa mü kö ˈkwa zadɔ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ɛɛnˈˈ kö pë ˈö dho ˗an ˗gɛn ˈˈdhiʋ̈ ˗zuö, ˈkwa˗ kë. (Wlɔ. 14:13) (4) Kletiɛn ˗nu ˗wo ˗dhɔ ˗zɔn wo ˈko ˗dhɛ, ˈwo˗ yö ꞊dhɛ ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ˗kɔ ˗bha ˗kë ˈwɔn do ˗bha ˗sü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka ˗an ˗de ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗ta. (Wlɔ. 14:15, 19, 20) Pë ˗nu ˈwo bhë ˈkwa ˗an ˈkun kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈, ˗mlɛɛn ˗së ˈö kwaa kwa ꞊dhegblü ˗nu kwa ꞊zinŋgü ˗yö ˗dho ˈto ö ꞊wɛɛ˗ ˈgü ˈö ˈkwa ˗dhi kwa ˈko ˗dhɛ.

16. Mɛn zii do ˗dho ˗a ˗zɔn ˗a mɛn ˗nu ˈwo ˈto ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ ö ˈwɔngümanmɛn ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗nu ˗bha.)

¹⁶ Pë ˈö ˗gban ˈwɔngümansü ˗bha bhë, mɛn zii ˗nu dua ˗mü kö ˗wa ˈwɔnzuan ˗së ˗zɔn. (1 Tim. 3:2, 3) ˗A ˈbha ˈnën ˗tɔ mɛn zii dua ˈyaa ˗mü kö ˗ya pö ꞊dhɛ ö ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗yö ˗së, ˈyö sü ꞊dhɛ ˈö ˗bhɔ ˗a mɛn ˗nu ˈwo ˈto ˗an ˗gɔ. ˗A dua ˗mü ꞊ʒiaan kö ˗ya ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ Zoova ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö nu mɛn ˈˈoo ˗mɛn ˗ta wo kpö ˈgü ˈö ˗wɔn ˗së ˈwo dho ˗a kë, ˗a pö. ˗Ya ˈgo mü, mɛn zii ꞊vadhɛ ˗wa ˈˈwɩ ˈwɔn ˈbha ˈö ˈyaa Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗lögü ˗a ˗bha, mɛn zii ˈö ˈwɔngümanmɛn ˈka ˗yö ˗wɩ ˗a ˗bha ˈpö.

17. ˈKwa kë ˈwɔngümanmɛn ˗nu ˈka, ˈwɔn ˗së ˗mɛɛn ˗nu ˈkwa ˗dho ˗an ꞊slɔɔ?

¹⁷ ˈKwa kë ˈwɔngümanmɛn ˗nu ˈka, ˈwɔn ˗së ꞊va ꞊dede ˗go ˗a ˈgü. ˗Mlɛɛn ˈö kwaa kwa ꞊dhegblü ˗nu kwa ꞊zinŋgü ˗yö ˗dho ˈyɔ ˈö ˗dhikodhɛ ˗da ˗zlanwokɔdhi ˈgü. Mɛn ˗nu ˈö kwaa˗ ˗nu kwa ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ waa kwa ˈwɔkɔ ˗nu ˈwaa do bhë, kwa ˗bha ˗kë ˈko ꞊bhaa ˗sü kö ˈkwa Zoova ˗dhɔkë ˗yö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi. ˗A ˗dhɛ ˈö˗ ˗wɔn ˈdho ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo ˈyö ˗tɔ Zoova ˈö ˈwɔngümanmɛn ˈka bhë ˗to ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗yö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi.