1-2. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kletiɛn ˗zɔn ˈkɔ ꞊gblɛɛn do ˈwo˗ dɔ Ʒapɔn ˗a ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (1 Kodhɛngtö 15:58)

 ˗KWƐ 1970 ˈgü ˗wo ˈkɔ do ꞊gblɛɛn ˗dɔ Tokio, Ʒapɔn ˗sɛ ˈgü. Mɛn ˗nu ˗kun ˗a pö ˗ni ˈgü ꞊dhɛ ˗a ˈkɔ ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö ˈto ö ˗gɛn ˗ta, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗ya kë ꞊shiöŋ ˈˈsɛ ˗yö ꞊zii ˈˈkwipö ˈö bhë ˗a ˈgü. ˈˈKɛɛ ˗mën ˈö˗ dɔmɛn ˗nu ˗wa ˗kë? ˗Wa ˈkɔ ˗kë ˈˈgbɩɩ˗, ˈwo ˗gɛngbandhɛ ˗kë ꞊plënŋplë˗, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈˈsɛ ˗ya ꞊zii ˈya ˗dho ˗puö. Kletiɛn ˗nu, kwa ˗kë ꞊dhɛ ˈkɔ suu ˈö bhë ˗a ˈdhö. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

² Kletiɛn dua ˗mü kö ˗yö ö ˗bha ˗zoyödhe ˈkun ˈˈgbɩɩ˗. ˈˈKɛɛ ˗a dua ˗mü ˈpö kö ˗yö ˈwɔn ˗nu kë ö ˗naan ˈka. ˗A ˗bhawɔn ˗yö ˈgüdɔgbɩɩsü ˗bha kö ˗yö Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗kplawo. (1 Kodhɛngtö 15:58 ˗wo pö.) ˗Yö ˗wɩ ˗a ˗bha kö ˈö ˈwɔn man ˗Zlan ˗ta. ˗Yö ˈwɔngümanmɛn ˈö ˈyaa ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗lögü, ˗a ˈka. (Zak. 3:17) Kletiɛn ˈö ˗ya ˈwɔn ˗nu ˗kë ö ˗naan ˈka ˗sü draanˈˈ, ˈyaa kë ˈˈdhiʋ̈dhiʋ̈sü ɛɛnˈˈ ˈyaa ö ˈˈɲan ta ˈwɔn yaa ˗zü. ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, pë ˈö ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa ˗mɔn kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗kun ˈˈgbɩɩ˗ ˗sü ˗bha, kwa ˗dho ˗a yö. ˗Ya ˈgo mü, pë ˈˈsɔɔdhu ˈö Sɔtraan bɔ ˗an ˗ta kö ˈö kwa ˗bha ˗to ˗wo ˗ta ˗sü ˈˈshiʋ̈ kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa ˗dho ˈwɔn man Zoova ˗ta waa pë ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa ˗gban ˗a ˗gɔ, kwa ˗dho ˗an yö.

3. ˈTɔŋdɔmɛn ˈKpii˗ ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo Këwɔn ˗nu 15:28, 29 ˈgü?

³ Zoova ˗bha ˗kë ˈTɔŋdɔmɛn ˈKpii˗ ˈka ˗sü ˗wɔn ˈgü, ˗yö ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈö ˗an ˈgümandhɛ ˈdhö ˗së ˗an ˗nu ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗dhɛ. (Is. 33:22) ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa ˈˈdhiʋ̈ʒiöwomɛn ˗nu ˈwo kun ˗kwɛ këŋ do ˗blɛɛsü ˈgü bhë, ˗wo pë ˗yaaga ˈö kletiɛn dho ˗an kë kö ˗yö ö ˗bha ˗zoyödhe ˈkun ˈˈgbɩɩ˗ ˗a ˗zɔn. (1) ˗A dua ˗mü kö ˗yö ˈˈkan ꞊sua ˗zlan gba ˗sü ˗bha kö ˗yö Zoova ˗Zlan  dosɛnŋ ˗dhɔkë, (2) ˗yö Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈö ˗gban ꞊ɲɔɔn ˗bha ˗a ꞊bhlëë ˗ya, (3) ˗yö ˈˈkan ˈˈɲangüyaa ˗bha kö ˗yö ˗klü Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗nu ˗bha. (Këwɔn ˗nu 15:28, 29 ˗wo pö.) ꞊Dɛɛ ˈpö, kletiɛn ˗nu ˗dho wo ˗bha ˗zoyödhe ˈkun ˈˈgbɩɩ˗ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ pë ˗yaaga ˈwo bhë ˗an ˈgü?

4. ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa Zoova ˗Zlan dosɛnŋ ˗dhɔkë ˗a ˈka? (˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 4:11)

⁴ ˗Kwa ˈˈkan ꞊sua ˗zlan ˗dhɔkësü ˗bha ˈkö ˈkwa Zoova ˗Zlan dosɛnŋ ˗dhɔkë. Zoova ˗ya ˗pö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗wo yö dosɛnŋ ö ˗dhɔkë. (Deut. 5:6-10) ˗Ya ˈgo mü ˈdhɛ Dügɔmɛn ˗yö Yesu ˈgüdan, Yesu ˗ya ˗pö ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ kwa dua ˗mü kö ˈkwa Zoova ˗Zlan dosɛnŋ ˗dhɔkë. (Mat. 4:8-10) ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈkwaa ꞊geebɔ ɛɛnˈˈ mɛnbhɩɩdhe ˗nu gba. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈkwaa ˗zlanwo ˗gɔmɛn ˗nu, ˈˈsɛkɔɔmɛn ˗nu, balɔn ˗zuömɛn ˗nu, filmö këmɛn ˗nu ɛɛnˈˈ ˈˈtanbhomɛn ˗nu ˈbha ˈsü ꞊dhɛ ˗zlan ˈdhö. Kwa ˗bɔ Zoova ˈka ˈö ˈkwa yö dosɛnŋ ˈö «pë suu ꞊gban ˗da» bhë, ˗a ˗dhɔkë.—˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 4:11 ˗wo pö.

5. ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈö ˗gban ˗këdhösü waa ꞊ɲɔɔn ˗an ˗bha bhë, ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü?

⁵ Kwa Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈö ˗gban ˗këdhösü waa ꞊ɲɔɔn ˗an ˗bha bhë, ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. ˈMën ˗kë? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ Zoova ˗ya ˗pö pëbhɩɩ˗ ˈˈpɛpɛ ˗bha ˗këdhösü ˗ya ꞊ɲɔɔn ˈgü. ꞊Ɲɔɔn ˗yö gbɔɔdhe ꞊bhlëësü ˈö˗ nu kwa ˗dhɛ ˗a ˈka. (Lév. 17:14) ˈDhɛ Zoova ˗ya pö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗dhɛ ˗wo wü ˗bhö, ˗ya ˗pö ˈzü ˗an dua ˈyaa ˗mü kö ˗wa ꞊ɲɔɔn ˗bhö. (ˈWun. 9:4) ꞊Taabha, ˈtɔŋ˗ ˈö bɔ Moizö ˗ta ˈö˗ nu Izraɛdhömɛn ˗nu ˗dhɛ ˗a ˈgü, pë do ˈö bhë ˗ya ˗pö. (Lév. 17:10) ˗Ya ˗pö kletiɛn ˗blɛɛsü ˗nu ˈˈdhiʋ̈ʒiöwomɛn ˗nu ˗dhɛ: ‹ˈKa ˈdho ꞊yɔɔn ˗bhö.› (Këw. 15:28, 29) ˈKwa˗ pö ˈkwa kwa ˈˈdhɛkë, kwa pë ˈˈpɛpɛ ˗kë ˈö ˈkwa ˈtɔŋ˗ ˈö bhë ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. b

6. ˈMën ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈö ˗gban ˈˈɲangüyaa ˗bha, ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü?

⁶ Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈö ˗gban ˈˈɲangüyaa ˗bha bhë, kwa˗ ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ꞊dedewo. (Ebl. 13:4) Bɔmɛn Pɔdhö ˗ya ˗pö ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈkwa kwa dɔɔ˗ ˗nu zë ˈwɔnyaakësü ˗gɔ. ˗A ˗wɔn ˈgü, pë ˈbha ˈö ˈkwa˗ ˗ga ɛɛnˈˈ ˈkwa˗ kë ˈö dho kwa ˗kɔ ˗da ˈˈɲangüyaa ˈgü, kwa ˗kan ˗a ˗bha. (Kodh. 3:5; Job 31:1) ˈGüdandhe ˗nu ˗wa nu kwa ˗ta, ˗zotakɔ ɛɛnˈˈ ˈwɔn ˈö dho kwaa Zoova kwa ˗bha ˈˈtɔŋdhɛ shiʋ̈ˈˈ ˗yö ˗da ˗ni ˈgü kwa zuʋ̈ˈˈ ˈgü, ˗kwa ˈto mü ˈkwa˗ bho mü.

7. ˈMën ˈkwa dho kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa˗ kë? ˈYö ˈmën ˗kë?

⁷ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü kë «k[w]a ˈnii˗ ˗bha ˗wɔn ˈka.» (Wlɔ. 6:17) Pë ˈˈpɛpɛ ˈö˗ pö ˈkwa˗ kë ˗yö ˗së kwa ˗bha ˈka ˗kplawo. ˗Ya ˈgo mü, kwa ˗kɔ ˈyaa ˗mɔn ˗a ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗bho ˈˈgblʋʋ ˗sü ˗bha. (Is. 48:17, 18; 1 Ko. 6:9, 10) Kwa kwa ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˈkwa ˗kë Zoova ˗dhɛ ˗së, ˈkwa ˈwɔn ˗nu ˗kë ꞊dhɛ Psaume ˗bɛnzëmɛn do ˈdhö. ˗Ya ˗pö: «ˈMan˗ ˗ya n ˗zo ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ a ˗dho ü ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗kplawo kö ˗yö ˈdho ˗yö yö˗ ˈka n ga ˗yi ˗bha.» (Ps. 119:112) ˈˈKɛɛ, Sɔtraan ˗ya ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˈö kwa ˈˈkan Zoova ˗bha. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

8. ˈˈKlʋʋbhɔdhe suu ˗mɛɛn ˈö Sɔtraan ˗yö bɔ ˗a ˗ta kö ˈö kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗gɔ ꞊zɔɔ?

⁸ Mɛn ˗nu ˈˈKlʋʋbhɔ ˗sü. Dügɔmɛn ˗yö ˗bɔ ˈˈvaanvandhɛ waa ˈˈgbɩɩdhɛ ˗wɔ mɛn ˗nu ˗ta ˗sü ˗an ˗ta kö ˈö kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗gɔ ꞊zɔɔ. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈö kwa ˗bhö ˈpö ꞊dhɛ laa ‹˗bhöpë ˗bhö,› kë ˈˈdhʋ̈ kö kwaa Zoova kwa ˗bha ˈˈtɔŋdhɛ ˗yö shiʋ̈ˈˈ. (1 Piɛ. 5:8) Kletiɛn ˗nu ˈwo kun ˗kwɛ këŋ do ˗blɛɛsü ˈgü bhë, ˗wo ˈˈsuʋ̈damɛngüwɔn ˗nu ˗kë ˗an ˈka, ˈwo ˗an ˗man, ˈwo˗ mɛn ˈbha ˗nu zë ˗ʒiaanwo ˗an ˗bha ˗klü ˗Zlan ˗bha ˗sü ˗wɔn ˈgü. (Këw. 5:27, 28, 40; 7:54-60) ꞊Dɛɛ ˈpö, Sɔtraan  ˗yö ˈˈklʋʋbhɔdhe ˗wɔ kletiɛn ˗nu ˗ta ˗kplawo. Kwa˗ ˗dhɛ ˗yö pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˈwo˗ kë ˗ni ˈgü kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈka Rusi waa ˈˈsɛ ˈbha ˗nu ˈgü ˗a ˗bha. Pë do ˈö bhë ˈnën ˗gban kwa ˗gɔ ˗mɛn ˗nu dho kë ˗ni ˈgü ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈˈpian ˈbha ˗nu ˈgü.

9. Sɔtraan ˗ya ö ˗bin kö ˈö kwa ˈˈkan Zoova ˗bha, kwa dua ˗mü ˈkwa ˗ya kwa ˈˈɲaan. ˗A ˈwɔnzuan do ˗zɔn.

⁹ ˗Yö ˗bin ˈö kwa ˗blü ˈwɔn ˗nu ˈö ˈwaa Zoova ˗dhɛ ˗së ˗an ˗bha. ˗Ya ˈˈkan ˗nu kwa ˗gɔ ˗sü ˈö vɛɛdhö ˗a ˗bha, Sɔtraan ˗ya ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˈö «ˈkpënng˗» kë kwa ˗gɔ. (Efɛ. 6:11) ˗Kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Bɔbö ˈö dho ꞊dhɔtrɔɔplöö kö ˗wa ˈˈpɛn ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈgü. ˗Ya ˗pö ꞊dhɔtrɔɔ˗ ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗yö ˗kë ˗kɔ ˈˈoo ˗kɔ ˈgu ˈwaa ˗dho ꞊ɲɔɔn ˗da ö ˈgü, ˈö ˗an ˗zokun. ˈˈKɛɛ ꞊taabha ˈdhɛ Bɔbö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wo ˗ʒiö, ꞊dhɔtrɔɔmi do ˗nu ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈö˗ pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈwii ˗dho ꞊ɲɔɔn ˗da ˗a ˈgü ˈˈkɛɛ wo dho ˗a ˈbha ˈkun wo ˗kɔ ˈˈpiʋ̈, ˈyö sü ꞊dhɛ ˈpë wo ˈˈdhiʋ̈ ˈwaa dɔ. ˗A ˗bha ˈgü, ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ Bɔbö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈwaa mü bhë ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö go ö ˗wo ˗ta. Bɔbö ˗yö ˗to ö ˗wo ˗ta ˈö˗ pö ˗yö ˗kë ˗kɔ ˈˈoo ˗kɔ ˈgü, ˗an dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo ꞊ɲɔɔn ˗da ö ˈgü.

10. ˈMën ˗kë ˈö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˈdhö ˈya ꞊dedewo? (1 Kodhɛngtö 3:19, 20)

¹⁰ Mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ. Kwa ˈwɔn yö ˗kɔ ˗nu ˗wa kë ꞊dhɛ mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha ˈdhö, kwa ˗zo ˗dho bhɔ Zoova waa ö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗an ˈka. (1 Kodhɛngtö 3:19, 20 ˗wo pö.) «꞊Kpɔɔdhɛ ˈö ˈˈkpɔnŋ ꞊taa yö» ˗yö mɛn ˗nu ˗blü kö ˗wo ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗lögü. Kletiɛn ˈbha ˗nu ˈwo kun Pɛɛgamö waa Tiatii ˗pö ˈgü, ˗wo ˗kun ˈto ˗ni ˈgü ˈwo këyɔɔ ˗nu ˗bha ˈˈɲangüyaa waa ˗an ˗bha ꞊geebɔ gba ˗sü ˈˈpiʋ̈. Yesu ˗yö ˗dhioo ˗dɔ ˗an ˗ta ˈö˗ pö ꞊dhɛ ˗an dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo wo ˈˈɲan ta mɛn ˗nu ˗bha ˈˈɲangüyaakësü ˗zü. (˗Dhɛ. 2:14, 20) ꞊Dɛɛ, kwa këyɔɔ ˗nu ˗wa ˈˈpiʋ̈ ˈpö kö ˈwɔn yö ˗kɔ yaa ˗nu ˈwo bhë, ˗wo kë kwa ˗gɔ. Kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu waa kwa dɔmɛn ˗nu ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ pö ꞊dhɛ kwa ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗wo ˈˈgbɩɩ˗, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈwo kwa ˗blü Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗lögü ˗sü ˗bha. ˗Wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ pö ꞊dhɛ ö ˗de ˗kun ˈˈɲangüyaa ˗gɔ ˗sü ˈyaa ˗së ɛɛnˈˈ Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈˈtʋ̈ŋ ˗ya ʒiö.

11. ˈWɔn kë ˗kɔ ˗mɛɛn ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa ˈˈkan ˗a ˗bha?

¹¹ ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈpë Zoova ˗bha ˗dhioo ˈbha ˗nu ˈwaa ˗së ˗a ˈdhö. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ʒiaanwo ˈkwa ‹˗ziö ˗wʋ ˈö ˗bɛn zë ˗sü ˈka [˗Zlan] ˗bha ˈsëëdhɛ ˈgü, ˗a ˗ta.› (1 Ko. 4:6) Pë ꞊dede ˈö ˗zlanwo ˗gɔmɛn ˗nu ˈwo kun Yesu ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü ˈwo˗ ˗kë, ˈyö bhë. ˗Wo wo ˗de ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗da ˗Zlan ˗bha ˗ta. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈtɔŋ˗ ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ˗kun ꞊kwɛɛ˗ ꞊gbiŋ ˈka mɛn ˗nu ˈwo to ˗an ˗gɔ. (Mat. 23:4) Zoova ˗bɔ ö ˈˈDhiwo waa ö ˗bha ˗kɔlokota ˗an ˗ta ˈö ʒiaan ˗së ˗zɔn kwa ˗dhɛ. Kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa kwa ˗de ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˗da Zoova ˗bha ˗ta. (Prov. 3:5-7) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˈkwaa ʒiö pë ˈö ˗ya ˗sü ˈka Biblö ˈgü bhë ˗a ˗ta ɛɛnˈˈ ˈkwaa kwa ˗de ˗dhidhɛwɔn kë ˈtɔŋ˗ ˈka ˈkwa˗ dɔ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗ta.

12. Sɔtraan ˗yö «ˈˈkpënng ˗kë» mɛn ˗nu ˗gɔ kö ˈö ˗an ˗gɔ bho ʒiaan ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹² ˈˈKpënŋ ˗kë mɛn ˗gɔ ˗sü. Sɔtraan ˗yö ˗bɔ ‹ˈˈkpënng˗ ˗kë mɛn ˗gɔ ˗sü› waa «ˈwɔn ˗zun ˈko ˈˈdhiʋ̈ kë ˗kɔ ˈö go mɛ ˈˈbhɩɩ˗ ˈgü» ˗an ˗ta kö ˈö mɛn ˗nu ˗gɔ bho ʒiaan, ˈö ˗an ˈˈpɛkoo. (Kodh. 2:8) ˗Kwɛ këŋ do ˗blɛɛsü ˈgü, yö ˗bɔ ˈˈkpɔnŋtaamɛn ˗nu ˗bha ˈwɔndɔdhe waa Zuifö ˗nu ˗bha ꞊klaŋwo ˗nu ˈö ˈwaa kun ˗gban ˗sü ˈka ˗Zlan ˈˈDhiwo ˗ta bhë ˗an ˗ta, ˈö˗ pö kletiɛn ˗nu dua ˗mü kö ˗wo ˈto ˈtɔŋ˗ ˈö Moizö ˗ya ˗bɛnzë ˗a ˈˈpiʋ̈. ˈWɔn suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗wo mɛn ˗nu ˗gɔ ˗bho ʒiaan, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗wo ˗an ˈwëë ˗bho Zoova ˈö ˗kë ꞊kpɔɔdhɛ ꞊dede ˗gɔgodhɛ ˈka bhë, ˗a ˈˈpiʋ̈. ꞊Dɛɛ, Sɔtraan ˗yö ˗bɔ nɔɔn˗ bɔ ˗dhɛ ˗nu ˈwo ɛntɛnɛtö ˗ta bhë ˗an ˗ta, ˈö ˗wa ˗pö ꞊suasü ˗nu ɛɛnˈˈ ꞊sua nɔɔn˗ ˗nu ˈwo go ˈˈsɛgɔmɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗an ˗pɛn. ˗A nɔɔn˗ ˗nu ˈwo  ˈˈdhʋ̈ kwa˗ ꞊va ˗man Kolona virisö ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü. c Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˈwo wo ˈˈtʋ to nɔɔn˗ ˗nu ˈwo go ˗a ˗bha ˗kɔlokota ˈgü dosɛnŋ ˗an ˗bha bhë, zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ˈyaa kun ˗an ˗bha ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo wo ˈˈtʋ to ꞊sua nɔɔn˗ ˗nu ˗bha, ˗an ˈdhö.—Mat. 24:45.

13. ˈMën ˗kë ˈkwa dho kë kwa ˈsuaan˗ ˈka ˈˈtrʋʋkësü ˗bha?

¹³ Trʋʋkësü ˗nu. Kwa dua ˗mü kö ˈkwa kwa ˈˈɲan ˗klu «ˈwɔn ˗së ꞊dede ˈö ˗dhi [˗Zlan] ˗dhɛ» ˗a ˗bha. (Fdh. 1:9, 10) Trʋʋkësü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ waa kwa ꞊faan ꞊vadhɛ sü. ˗Bhöpë ˗bhö ˗sü, we mü ˗sü waa yökë ˗sü ˗nu ˈwo bhë kö ˈkwa ˗wɔn ˈkun ˈˈgbɩɩ˗ ˈˈgbɛ, ˗wo ˗dho kwa ˈˈɲan bho ˗Zlan ˗dhɔkësü ˈˈpiʋ̈. (Dhu. 21:34, 35) ˗Ya ˈgo mü, yi ˈˈpɛpɛ ˈka ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗gban mɛn ˗nu ˗bha ˈˈtasü ˗sü waa ˈˈsɛ ꞊kɔɔn ˗kɔ ˗bha bhë, kwa ˗an ˗man ɛɛnˈˈ kwa ˗an ˗wo ˗pö. Kwa dua ˗mü ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈwa ˗dho kwa ˗gɔ bho ʒiaan. Kwa ˈti˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa zuʋ̈ˈˈ sü. Sɔtraan ˗bɔ ˈwɔn ˗nu ˈwo bhë ˗an ˗ta kö ˈö kwa ˗kɔ bho ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˈgü. Pë ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa ˗gban Sɔtraan ˗gɔ, ˈkwa kwa ˗bha ˗zoyödhe ˈkun ˈˈgbɩɩ˗, ˗kwaa ˗ga.

14. Pë ˗blɛɛsü ˈö ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa kwa ˗bha ˗zoyödhe ˈkun ˈˈgbɩɩ˗ ˈnën ˗tɔ ˗mën?

¹⁴ ˗Kwa kwa ˗zota kwa ˗bha ˗de ˗nu ˗Zlan ˗dhɛ ˗sü waa ˗bɔyibhaasü ˗an ˈgü. ˈWɔn ˗nu ˈwo bhë kwa ˗an ˗kë, ˈyö sü ꞊dhɛ kwa ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa kë Zoova ˗dhɛ ˗së. ˗Kwa kwa ˗zota pë ˗nu ˈwo˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˈkwa gagade ꞊slɔɔ, ˗an ˈgü. Kwa Zoova dɔ ˗sü ˗draan ˈö˗ ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë, ˈkwa˗ ꞊bhlëë ˗ya. ˈDhɛ kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗yö ˗dadhiʋ̈, ˗ya ˗kë ˈö ˈkwa go kwa ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˗nu ˈgü. Pë ˗nu ˈö ˗an ˗san ˗yö Zoova ˗kë, kwa ˗kan ˗an ˗bha ˈö ˈkwa˗ dhɔɔbhaawɔn ˗kë. ˗Dhɛ ˈö ˈkwa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˗ya kwa ˗bha ˈwɔn yaa ˗nu ˗bhawɔn ˈto, kwa ˗kë kwa ˗de ˈgü ˗së. (Ps. 32:1, 2) Kwa ˗dho ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ˈö pë ˗sɛŋbɔ ˗nu ˈkwa ˗an ꞊draan mü, ˈkwa ˗an ˗wɔn ꞊blɛɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ. ˈDhɛ ˈkwa kwa ˗de nu ˈö ˈkwa bɔ ˈˈyi ꞊bhaa, kwa ˈˈta ˈsü ˗ni ˈgü ˗tosɛta kë ˗ʒian ˗ta ˈö ˈkwa dho pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈkwa ˈto ˗a ˗ta ˗kplawo.—Mat. 7:13, 14.

15. ˈMën ˗kë ˈö Biblö draansü waa kwa ˗zota ˗a ˈgü ˗sü ˈdhö ˗së?

 ¹⁵ ˗Kwa ˗Zlan ˈˈDhiwo draanˈˈ, ˈkwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. ˈˈDhü ˈö˗ ɲun ˗nu ˗wa ˈˈsɛ ˈkun ꞊dedewo, ˗yö ˗to ö ˗gɛn ˗ta. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, kwa ˗bha ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ˗sü ˗ya ˗gban ˗a ˈˈDhiwo ˗ta, ˗yö ˗dho kë ˈˈgbɩɩ˗. ˈˈDhü ˗yö ˈˈgla ˗ni ˈgü, ˗a ɲun ˗nu ˗wo ˗dho ˈˈsɛɛdhö ꞊gblɛɛn, ˈwo sa. ˈKwa Biblö draanˈˈ, ˈkwa kwa ˗zota ˗a ˈgü kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗kë ˈˈgbɩɩ˗, ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ ˗Zlan ˗bha ʒiaan ˗nu ˗wo ˗së. (Kodh. 2:6, 7) ˗Kɔ ˈö Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu, ˗a ˗bha ˗dhioo ˗nu waa˗ ˗bha mɛn ˗takpasü ˗wo ˗a ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗takun ˗a ˈka ꞊kwɛŋzü, ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan do ˈnën ˗tɔ ˈdhɛ Ezekiɛdhö ˈˈɲan ˈgü ˗yö ˗da ˈö ˗kpan ˈˈkiö do ˗bha kö ˗yö ˗Zlan ˗dhɔkëgükɔ dan ˗ni ˈgü, ˗yö ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë ˗a ˈgü ˗së ˈka. ˈWɔn ˈö bhë ˗yö ꞊faan ˗nu Ezekiɛdhö ˗dhɛ. ˗Yö ˗klu Zoova ˗dhɔkë ˗kɔ ꞊dede ˗bha ˗sü ˈwɔnzuan ˗së ˈka kwa ˗bha ˈka ꞊dɛɛ. d (Ézéch. 40:1-4; 43:10-12) Kwa ˗de ˈpö kö ˈkwa kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü ˈkwa Biblö ˗wo pö, ˈkwa kwa ˗zota ꞊dedewo ˗a ˈgü, ˗yö ˗dho ˈwɔn ˗së kë kwa ˗dhɛ.

16. ˗Zogbinŋdhɛ ˗yö Bɔbö ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Psaume 112:7)

¹⁶ ˗Zogbinŋdhɛ ˗yö kë kwa ˗gɔ. ˗Gblüdë Davi ˗ya ˗pö ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ˈyii ˗dho ɲën ö zuʋ̈ˈˈ ˈgü toŋtoŋdhö. ˈˈTan do ˈö˗ bho ˗a ˈgü, ˗ya ˗pö: «ˈAa n ˗bha ˗Zlan, n ˗zo ˗yö ˗gban ˗sü ˈka.» (Ps. 57:7) Kwa ˗de ˈpö, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈkwa kwa ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ˈö ˗zogbinŋdhɛ ˗kë kwa ˗gɔ. (Psaume 112:7 ˗wo pö.) Bɔbö ˈö ˈkwa˗ ˗wɔn ˗blɛɛ ꞊klöö˗ yö, ˗kɔ ˈö˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗ya ˗takun ˗a ˈka ˗kwaa ˗ga. ˈDhɛ ˈwo˗ pö ˗a ˗dhɛ wo ˗dho ꞊ɲɔɔn ˈbha ˈkun wo ˗kɔ ˈˈpiʋ̈ kö wo ˗bhawɔn ˗ya yö ˗a ˗bha ˈwo˗ ˗da ˗a ˈgü, ˗yö ˗to mü ˈö˗ pö ˗ya kë ꞊dhɛ ˈwaa ˗mɔn ö ˈˈpɛ ˗sü ˗bha kö ˈwii ꞊ɲɔɔn ˗da ö ˈgü, ö ˗dho ʒiö. ꞊Taabha, Bɔbö ˗ya ˗pö: «ˈMaan kun dɔ ˗sü ˈka ˈdudhö, ɛɛnˈˈ n zuʋ̈ˈˈ ˈˈdhiʋ̈ ˈyaa kun ˈˈtɛ ˗ni ˈgü pë ˈö dho kë ˗a ˈˈpiʋ̈ ꞊taabha ˗a ˗wɔn ˈgü.»

17. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö Bɔbö ˗bha ˈwɔnzuan ˗ya ˗da kwa ˗bha? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

¹⁷ Bɔbö ˗yö ˗to ö ˗wo ˗ta, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗yö ˗dho ꞊dhɔtrɔɔplöö ˗sü ˈˈtʋ̈ŋ ˗to mü ꞊gblɛɛn ˈö pë ˈö ˗dho ˗a kë ˈö˗ ˗wɔn ˗ya ö ˗zo ˈˈpiʋ̈. Pë  ˗blɛɛsü ˈö˗ ˗takun ˈyö ˗tɔ ˗yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö Zoova zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗da. ˗A ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ ˗yö Biblö waa kwa ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˈwo ˗këdhösü waa ꞊ɲɔɔn ˗an ꞊bhlëë ˗zɔn bhë, ˗an ˗draan ˗së ˈka. Pë ˗yaaga ˗bha ˗naan ˈö˗ ˗takun ˈzü ˈyö ˗tɔ ˗yö ˗kun ga ˗sü ˈka ˗a ˈgü ꞊dhɛ ˈya ˈto Zoova ˗bha ˗dhioo ˗nu ˈˈpiʋ̈ ö ˗dho ˈwɔn ˗së ꞊va ꞊slɔɔ. Kwa ˗de ˈpö ˗zogbinŋdhɛ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗gɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ suu ˈˈpɛpɛ ˈö nu kwa ˗ta ˗a ˈgü.

18. Badhakö ˗bha ˈwɔnzuan ˗yö kwa ˗takun ˈdhaŋ˗ ˗bho Zoova ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Pë ˈˈbin ˈö˗ kwi ˗ta bhë ˗a ˗ga.)

¹⁸ ˗Kwa ˈdhaŋ˗ bho Zoova ˈˈdhiʋ̈. ˈDhɛ Badhakö ˗yö ˈdhaŋ˗ bho Zoova ˈˈdhiʋ̈ ꞊kwɛŋzü, ˗kɔ ˈö ˈwɔn ˗nu ˗wo dhi ˗a ˈka ˗a ˗gɔ ˗kwaa ˗ga. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwaa kun baasü ˈka ˗gblü ˗bha, ˈö ˗gblü ˗gɔn ˗a ˈka ꞊kwɛɛ˗ ˗nu ˈwaa kun ˗an ˗gɔ, Zoova ˗ya ˗pö Badhakö ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗wo ˈdho kö ˗wo ˗gblü ˗da Sizedha waa˗ ˗bha ˈˈsɔdha ˗nu ˈwo kun baasü ˈka bhë, ˗an ˗ta. (Juges 5:8) ˗Zlan ˗wodhiʋ̈lodhe Debodha ˗ya ˗pö Badhakö ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗wo ˈgo ˗tɔn ˗nu ꞊troo kö ˗wo ˈdho Sizedha waa ö ˗bha ˗gblü ˗gɔn ˗a ˈka ˗gɔ 900 ˗an ˗gɔ ˗dhɛ ˗kpɛikpɛdhɛ ˈgü. ˗Gblü ˗gɔn ˗dhɛ ˗kpɛikpɛ ˈgü ˗sü ˗dho kë Izraɛdhömɛn ˗nu ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗an ˈyɔɔ˗ ˗nu ˗bha gɔ ˗nu ˈwo ˗bialö ˈgbɛ. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, Badhakö ˗yö ˈwɔn ˗man Zoova ˗ta. ˈDhɛ Izraɛdhö ˈˈsɔdha ˗nu ˈdhö yɔɔˈˈ ˗ni ˈgü Tabɔ ˗tɔn ˗bha, Zoova ˗yö dha ˈkpii˗ do ˗ban ˈö Sizedha ˗bha gɔ ˗nu ˗wo ꞊nënŋ böö˗ ˈgü. Zoova ˗ya ˗kë ˈö Badhakö ˗yö to ˗a ˈˈgbɩɩ˗ ˈka. (Juges 4:1-7, 10, 13-16) ˗Kɔ do bhë ˗a ˈka, ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho Zoova ˈˈdhiʋ̈, ˈkwa ˈto ˗a ˗bha ˗kɔlokota ˗bha ˗dhioo ˈnu ˈˈpiʋ̈, kwa ˗dho ˈto ˗a ˈˈgbɩɩ˗ ˈka.—Deut. 31:6.

19. ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa dho kwa ˗bha ˗zoyödhe ˈkun ˈˈgbɩɩ˗?

¹⁹ ˈÖ ˈkwa ꞊kun ˈˈkpɔnŋtaadhɛ yaa ˈö yö ˗a ˈgü, kwa ˗bhawɔn ˗yö kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗kun ˈˈgbɩɩ˗ ˗sü ˗bha ˗kplawo. (1 Tim. 6:11, 12; 2 Piɛ. 3:17) Pë ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈklʋʋbhɔdhe, Sɔtraan ˗bha ö ˗bin ˗sü kö ˈwɔn ˗nu ˈö ˈwaa Zoova ˗dhɛ ˗së ˈö kwa ˗blü ˗an kë ˗sü ˗bha, mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ, ˈˈkpënŋ ˗kë kwa ˗gɔ ˗sü waa trʋʋkësü ˗nu ˈdhö bhë, ˗kwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈwa ˗dho kwa ˗gɔ bho ʒiaan. (Efɛ. 4:14) ˗Kwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha, ˈkwa kwa ˗bha ˗zoyödhe ˈkun ˈˈgbɩɩ˗, ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈkwa˗ ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗kplawo. ˈˈKɛɛ kwa dua ˗mü ˈpö ˈkwa kë ˈwɔngümanmɛn ˗nu ˈka. ˈWɔn ˗gɔ ˈö dɔ ˗a ˗dhɛ ˈö yö ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈgü, ˗kɔ ˈö Zoova waa Yesu ˈwo˗ ˗zɔn ˗a ˈka ꞊dhɛ wo ˈwɔngümanmɛn ˗nu ꞊dede ˈka, kwa ˗dho ˗a yö.