1. ˗Mën ˈö˗ ˗wɔn ˈdhö ga ˗sü ˈka kwa ˈgü?

 ZOOVA gbamɛn ˗nu, kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ˗tosɛta ˗së kë. (Wlɔ. 8:35-39) Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ˈpö ꞊dhɛ ˈkwa Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, ˗yö ˈwɔn ˗së ˗kë kwa ˗dhɛ ˗kplawo. (Is. 48:17, 18) ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa ˈˈkan kwa ˈgü, ˈmën ˈkwa ˗dho ˗a kë?

2. (1) ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo nu kwa ˗ta? (2) ˈYö dhɛɛˈˈ ˗mɛɛn ˗nu ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗an ˈkpɔ kwa ˗de ˗gɔ?

² Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ ˗wo ˗bɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn do ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˈgü ga ˗wɔn ˗kë. ˈˈYua ˈˈgbɩɩ˗ ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa kun, ˈö Zoova ˗bha yö ˈkwa˗ kë ˈˈdhiʋ̈ ˗be ˈkwaa ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha ˈzü. ˈˈSɛ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ꞊zii ɛɛnˈˈ ˈˈyi ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö pa ˗dhɛ ˈö ˈkwa˗ ˗bha, ˗a ˈgü. Ɛɛnˈˈ ˈzü ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ˈˈklʋʋbhɔ kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗wɔn ˈgü. Kwa bɔ ˗ni ˈgü ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˈgü, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ kpɔ, ˈkwa˗ pö: «ˈMën ˗kë ˈö ˈwɔn yö ˈö ˗kë n ˈka? ˈWɔn yaa ˈbha ˈa˗ ˗kë ˗ee? ˗A ˗gɛn ˈpö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈmaan ˗tiaandhö ˈzü Zoova ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈ ˗ee?» Dhɛɛˈˈ suu ˗nu ˈwo bhë ˈka ˗an ˈkpɔ ka ˗de ˗gɔ do ˗ee? ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˈˈdhʋ̈, ka ˈgü ˈya ˗dho ga. Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo ˗klu ˗a ˗bha ˈwo kun ˈwɔn suu ˈö bhë ˗a ˈgü, ˗wo wo ˗zota ˈˈdhʋ̈ ˈpö.—Ps. 22:1, 2; Hab. 1:2, 3.

3. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa˗ sü Psaume 34:19 ˈgü?

³ ˗Bhö Psaume 34:19 ˗wo pö. ˈWɔn ꞊plɛ ˈwo go Psaume ˈö bhë ˗a ˈgü ˈwo ꞊nɛn: (1) Mɛn kpɛnŋdhö ˗nu ˗bɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈgü.  (2) Zoova ˗yö kwa ˗bho ˗an ˈgü. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Yö kwa ˗takun kö ˈwɔn yö ˗kɔ ˗së ˗kë kwa ˗gɔ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ yaa ˈö yö ˗a ˈgü. Zoova ˗ya ˈˈplüün ˗bho ꞊dhɛ ˈkwa ö ˗dhɔkë, kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi. ˈˈKɛɛ ˈyii˗ pö ꞊dhɛ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈti ˗dho nu kwa ˗ta. (Is. 66:14) ˗Yö kwa ꞊faanmën ꞊ʒiaan kö ˈkwa kwa ˈˈɲan ˗klu ˈˈtʋ̈ŋ ˈkwa ˗dho ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a kë ˗a ˈka ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü bhë, ˗a ˗bha. (2 Ko. 4:16-18) ˈˈTʋ̈ŋ ˗së ˈö ˈˈdhʋ̈ kwa˗ ˈˈdhiʋ̈ ˈˈgan ˗ni ˈgü, Zoova ˗yö kwa ˗takun kö ˈkwa ö ˗dhɔkë ˗kplawo.—Lam. 3:22-24.

4. ˈMën ˈkwa ˗dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

⁴ ˗Gleŋ ˗nu ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗an ˈsü Zoova ˗dhɔkëmɛn ˈbha ˗nu ˈwo kun ꞊kwɛŋzü waa˗ mɛn ˗nu ˈwo ꞊dɛɛ ˗an ˗bha, ˗kwaa ˗ga. ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö ˈkwa ˗dho ˗a yö ˗a ˈka ˗a ˈdhö, ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗kan kwa ˈgü. ˈˈKɛɛ ˈkwa kwa ˗zoyö Zoova ˗dhɛ, ˗yö ˗dho nu kwa ˗dhɛ ˗kplawo. (Ps. 55:22) Kwa ˈwɔnzuan ˈbha ˗nu ˗ga ˗ni ˈgü, ˗kwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ˈkwa˗ pö: «Man ˈnën ˈwɔn suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈö ˗kë n ˈka ˗be, ˈmën ˈa ˗dho ˗a kë? ˈWɔnzuan ˗nu ˈwo yö, ˗wo n ˗man ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ˗sü ˗gɛn ˗gban ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Dhioo ˗mɛɛn ˗nu ˈa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈa ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü n ˗man ˗tosɛta ˈgü?

5. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˗nu ˈö Dhaban ˗yö ˗an ˗wɔ Zakɔbö ˗ta? (Pë ˈˈbin ˈö˗ kwi ˗ta bhë ˗a ˗ga.)

⁵ ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wo ˗kan Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo kun ꞊kwɛŋzü ˗an ˈgü. ˗Kwa Zakɔbö ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˗A dë ˗ya ˗pö ˗a ˗dhɛ ˗yö Dhaban ˈö ˗kë ˗an ˗bha ˈkɔdhigümɛn do ˈö kun Zoova ˗dhɔkëmɛn ˈka bhë, ˗a ˈdhu ˈsü. ˗Yö ˗go mü ˈzü ˈö˗ pö ˗a ˗dhɛ Zoova ˗dho ˈdhuëë˗ ꞊dede ˈkpɔ ˗a ˗bha. (ˈWun. 28:1-4) Zakɔbö ˗wɩ ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗bha, ˈö go Kanaan ˗sɛ ˈgü ˈö dho Dhaban ˈˈpiʋ̈. Dhaban ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈdhu ˗nu ˗kun ꞊plɛ: Dhea waa Dhasɛdhö. Dhaban ˈdhu ˈˈtɩɩsü Dhasɛdhö ˗dhɔ ˗yö Zakɔbö ˗kë. ˗A ˗wɔn ˈgü, Zakɔbö ˗yö ˗wɩ ˗a ˗bha kö ˈö yökë ˗kwɛ ˈˈsɔɔplɛ ˈˈpiʋ̈ ˗a dë ˗dhɛ, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈö Dhasɛdhö ˈsü dhe ˈka. (ˈWun. 29:18) ˈˈKɛɛ ˈwɔn ˗nu ˈwii kë ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö bhë, ˗a ˈdhö. Dhaban ˗yö ˈˈkpënŋ˗ ˗kë Zakɔbö ˗gɔ ˈö˗ gba ö ˈdhu ˈkpiisü Dhea ˈka. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhoogɔ do ˗yö ˗ʒiö, ˈyö Dhasɛdhö nu ˈpö Zakɔbö ˗dhɛ, ˈö˗ pö ˗a ˗dhɛ ˈzü ˗yö yökë ö ˗dhɛ ˗kwɛ ˈˈsɔɔplɛ ˈbha ˈˈpiʋ̈. (ˈWun. 29:25-27) ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈka, Dhaban ˈyaa kun ˈwɔn kpɛnŋdhö kë ˗ni ˈgü Zakɔbö ˈka, ˗ya ˗ta ˗bhö ˗kwɛ 20 ˈˈpiʋ̈.—ˈWun. 31:41, 42.

6. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈbha ˗mɛɛn ˗nu ˈö Zakɔbö ˗yö bɔ ˗an ˈgü?

⁶ Zakɔbö ˗bɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈbha ˗nu ˈgü ˈzü. ˗A ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗kun ꞊va, ˈˈkɛɛ ˗a ˗bha ˈnën ˗nu ˈwaa kun wo ˈko ˗wo ˈgüman ˗ni ˈgü ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. ˗Wo ˗dho ˗ʒiaanwo ˈwo wo ˗de ꞊dhegblü Zozɛfö ˈˈdhoodɔ kö ˗yö kë ꞊dhuëŋ ˈka. Zakɔbö gbö ˗nu ꞊plɛ, Simeɔn waa Dhevi ˗wo ˈlëë˗ ˗dɔ wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗bha ˈwo Zoova ˈtɔ zë. ˗Ya ˈgo mü ˈzü Zakɔbö ˗bha ꞊dhɔɔdhe Dhasɛdhö ˗wɔn ˗yö ˗kë kö ˗yö ö ˗bha ˈnën ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈkpɔ ˗ni ˈgü. Din ˈö ˗da ˗a ˗wɔn ˈgü, Zakɔbö ˗yö ˗go ö ˗gɔ ˈˈsɛ ˈgü ˈö dho Ezitö kö ˗ya kë zii.—ˈWun. 34:30; 35:16-19; 37:28; 45:9-11, 28.

7. Zoova ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ Zakɔbö ˈˈdhiaa ˗yö ö ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁷ Zakɔbö ˗bha ˗zoyö Zoova waa pë ˗nu ˈö ˗an ˈˈplüün bho ˗an ˗dhɛ ˗sü ˈyii ˈˈkan ˈˈpiʋ̈ toŋtoŋdhö. ˗A ˗wɔn ˈgü, Zoova ˗ya ˗zɔn ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗a ˈˈdhiaa ˗yö ö ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ Dhaban ˈyaa kun ˈwɔn kpɛnŋdhö kë ˗ni ˈgü ˗a ˈka, Zoova ˗yö ˈdhuëë˗ ˗kpɔ Zakɔbö ˗bha ˈö˗ ꞊slɔɔpë ˗nu ˗kë ꞊va. ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ Zakɔbö ˗yö Zoova ˈˈnuɛ ˗bho ꞊dedewo ˗kpan Zozɛfö ˗bha ˗sü ˗wɔn ˈgü, ˈˈkɛɛ kö ˗a ˗bha ˈgü ˗be Zozɛfö ˗ya ga ˗a yi ˗ya ꞊gwëë. ˈˈTɔŋdëdhɛ ˗së ˈö kun waa Zoova ˗an ꞊zinŋgü ˗ya ˗kë ˈö Zakɔbö ˗yö bɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗  ˗nu ˈgü. (ˈWun. 30:43; 32:9, 10; 46:28-30) ˈˈTɔŋdëdhɛ ˈö kwaa Zoova kwa ꞊zinŋgü ˈkwa ˗gɛn ˗gban, ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa ˈˈkan kwa ˈgü, kwa ˗dho bɔ ˗an ˈgü ˈpö.

8. ˗Mën ˈö Davi kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗be kö ˈö˗ kë?

⁸ ˗Gblüdë Davi ˗kɔ ˈti ˗mɔn ˈwɔn ˈˈpɛpɛ ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˗be kö ˈö˗ kë Zoova ˗dhɛ, ˗a kë ˗sü ˗bha. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˗yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö ˗Zlan ˗dhɔkëgükɔ dɔ. ˗Dhɛ ˈö˗ ˗blɛɛ ˗Zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn Natan ˗dhɛ, Natan ˗ya ˗pö ˗a ˗dhɛ: «Pë ˈˈpɛpɛ ˈü˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈü˗ kë ˗bhö ˗a kë, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗Zlan ꞊dede ˗yö ü ˈˈpiʋ̈.» (1 Chron. 17:1, 2) Natan ˗wo ˈö bhë, ˗kɔ ˈö Davi ꞊faanmën ˗a ˈka, ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. ˗A ˈbha ˗ya kë kö Davi ˗yö ˗to mü ˈö ö ˗zota ˗kɔ ˈö ˗dho ˈkɔ ˈkpii˗ ˈö bhë, ˗a dɔ ˗a ˈka ˗a ˈgü.

9. ˗Dhɛ ˈö Davi ˗yö mɛn ˈgü ga ˗nɔɔn man, ˗mën ˈö˗ ˗kë?

⁹ ˗A ˗dhɛ ˈti ꞊gwëë ˈö ˗Zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn ö ꞊yɛɛ˗ ˗kë Davi ˈˈpiʋ̈ ˗nɔɔn yaa do ˈka. «Gbeŋ ꞊dede ˈö bhë ˗a ˈka,» Zoova ˗ya ˗pö Natan ˗dhɛ ꞊dhɛ Davi dua ˈyaa ˗mü kö ˗yö ö ˗dhɔkëgükɔ dɔ, ˈˈkɛɛ ˗a gbö ˈnën ˗dho ˗a dɔ. (1 Chron. 17:3, 4, 11, 12) ˈDhɛ Davi ˗ya man, ˗mën ˈö˗ ˗kë? Pë ˈö kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗be kö ˈö˗ kë bhë ˗ya ˗bho ˈˈgblʋʋ, ˈö ˈwëëga ˗nu waa ꞊kwɛɛ˗ ˗nu ˈö˗ gbö Sadhomɔn ˗bhawɔn ˈdho ˗an ˗bha kö ˗yö yö ˈö bhë ˗a kë, ˗an ˗kpaa ˈkwëë˗.—1 Chron. 29:1-5.

10. Zoova ˗yö ˈdhuëë˗ ˗kpɔ Davi ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁰ ˈDhɛ Zoova ˗ya pö Davi ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈyaa ˈnën ˗dho ö ˗dhɔkëgükɔ dɔ, Zoova ˗to mü ˈö ö ˗wo ˗bhö ˗a ˗dhɛ. ˗Ya ˗pö ꞊dhɛ ˗a suugünën do ˗dho ˗gblüdëdhɛ kë ˗toëpö ˈka. (2 Sam. 7:16) Yesu ˗bha ˗kwɛ ˈˈgblü do ˗Gblüdëdhɛ kë ˈˈtʋ̈ŋ ˈka ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗dɛɛ ˈgü, kö Davi ˗ya man ꞊dhɛ ˗yö ö suugünën ˈka, ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi ꞊dedewo. ˗Kwɛzlan ˈö bhë ˗yö kwa ˗zogban ꞊dhɛ pë ˈbha ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˗be kö ˈkwa˗ kë Zoova ˗dhɛ, ˈkwaa ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha ˈzü, Zoova ˗dho pë ˈbha ˈö˗ ˗wɔn ˈyaa kwa ˈˈɲaan ˗a nu kwa ˗dhɛ ˗a ꞊ʒiaan ˈgü.

11. Kletiɛn ˗nu ˈwo kun ˗kwɛ këŋ do ˗blɛɛsü ˈgü bhë, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˈyaa kun nu ˗ni ˈgü, ˈwɔn ˗së ˗mɛɛn ˈwo˗ ꞊slɔɔ? (Këwɔn ˗nu 6:7)

¹¹ Kletiɛn ˗nu ˈwo kun ˗kwɛ këŋ do ˗blɛɛsü ˈgü bhë, ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wo ˗kan ˗an ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˗wo ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗yö nu ˈˈvaandhö, ˈˈkɛɛ ˈwaa kun a nu ˈˈtʋ̈ŋ dɔ ˗ni ˈgü. (Këw. 1:6, 7) ˈDhɛ ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗mën ˈwo˗ ˗kë? ˗An ˗kɔ ˗yö ˗to ˗zlanwopösü ˈgü ˗kplawo. ˈDhɛ ˈwo nɔɔn˗ ˗së ˗nu pö ˗dhɛ ꞊vadhɛ ˈgü, ˗wa ˗yö ꞊dhɛ Zoova ˗yö wo ˗takun ˗ni ˈgü.—Këwɔn ˗nu 6:7 ˗wo pö.

12. ˈDhɛ ˈˈvʋ̈ʋ̈ ˗yö ˗da, ˗mën ˈö kletiɛn ˗blɛɛsü ˗nu ˗wa ˗kë?

¹² ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˈgü, ˈˈvʋ̈ʋ̈ ˗yö ˗da «ˈˈkpʋng ꞊taa ˗dhɛ ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈgü.» (Këw. 11:28) ˈˈVʋ̈ʋ̈ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗nu kletiɛn ˗nu ˗ta ˈpö. ˗Kwa kwa ˗zota ˗kɔ ˈö ˗dho ˗an ꞊sëëbho ˗a ˈka ˗a ˈgü. ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˗kɔ ˈwo ˗dho wo ˗zokë ˗a ˈka wo ˗bha kɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈, ˗a zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ˗kun ˈkɔdë ˗nu ˗bha. ˈYö wlüünën ˗nu ˈwo kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈpö kö ˈwo wo ˗bha ˗zlanwopösü ˗dadhiʋ̈ ꞊wɛ? ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˗wo ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈˈvʋ̈ʋ̈ ˗yö ɲën kö ˈwo ꞊kun wo ˗bha ˗zlanwopösü ˗dadhiʋ̈. ˗Yö ˗kë ˗kɔ ˈˈoo ˗kɔ ˈgü, kletiɛn ˗nu ˗wo pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈwo˗ ˈkun ˗dhɛ yö. ˗Wo wo ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈwo ˗zlanwopö, ˈö go mü ˗wo gbɔɔkë wo ꞊dhegblü ˗nu ˈwo kun Zude ˗an ˗gɔ zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˈka.—Këw. 11:29, 30.

13. ˈDhɛ ˈˈvʋ̈ʋ̈ ˗yö ˗da, ˈwɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö Zoova ˗ya ˗kë kletiɛn ˗nu ˗dhɛ?

¹³ ˈDhɛ ˈˈvʋ̈ʋ̈ ˗yö ˗da, ˈwɔn ˗së ˗mɛɛn ˗nu ˈö kletiɛn ˗nu ˗wa ꞊slɔɔ? Mɛn ˗nu ˈwo ˗bhöpë ˗nu ꞊slɔɔ, ˗wa ˗yö ꞊dhɛ Zoova ˗kun wo ˗takun ˗ni ˈgü. (Mat. 6:31-33) ˗Wa ˗yö ˈzü ꞊dhɛ waa wo ꞊dhegblü ˗nu wo ˗kɔ ˗kun ˈwɔn do ˗bha. Mɛn ˗nu ˈwo gbɔɔkë wo ꞊dhegblü ˗nu ˗gɔ ˈˈdhʋ̈ waa˗ mɛn ˗nu ˈwo wo ˗kɔ ˗da ˗a ˗gblü ˗sü ˈgü, ˗an zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö ˗dhi ꞊dedewo pë ˗nu mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˗wɔn ˈgü. (Këw. 20:35) Zoova ˗yö ˈdhuëë˗ ˗kpɔ ˗an ˗bha, ˈyö sü ꞊dhɛ  ˗an ˗bha ˗tosɛta ˈö go ˈˈgblʋʋ bhë, ˗wa ˈkun ˗dhɛ ˗yö.

14. (1) ˈWɔn ˗mɛɛn ˗nu ˈwo nu Baanabasö waa bɔmɛn Pɔdhö ˗an ˗ta? (2) ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˗nu ˈwo go ˗an ˈgü? (Këwɔn ˗nu 14:21, 22)

¹⁴ ˗Wo kletiɛn ˗blɛɛsü ˗nu ˈˈklʋʋ ˗bhɔ. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˗ʒiaanwo, ˈˈklʋʋbhɔdhe ˈö˗ ˗wɔn ˈyaa kun ˗an ˈˈɲaan ˗be ˗yö ˗nu ˗an ˗ta. ˈWɔn ˈö ˗kë Baanabasö waa bɔmɛn Pɔdhö ˗an ˈka kö ˗wo ˗zlanwopö ˗ni ˈgü Dhitrö, ˗kwaa ˗ga. ˗A züdɔdhɛ ˈgü mɛn ˗nu ˗wo wo ˗kɔ ˗ya ˗an ˗gɔ ˗së ˈka, ˈwo wo ˈˈtʋ to ˗an ˗bha. ˈˈKɛɛ ꞊taabha, ˗gban ˗an ˗gɔ ˗mɛn ˗nu ˗wo «mɛ kpö bha˗ ˗nu zuëˈˈ ˗slëë wo ˈˈpiʋ̈.» Mɛn ꞊dede ˈwo wo ˗kɔ ˗ya ˗an ˗gɔ ˗së ˈka ˈˈdhʋ̈ bhë ˗wo Pɔdhö ˗zuö ˗gwö ˈka, ˈwo˗ ˗ga ˗be ꞊dhɛ ˗ya ga. (Këw. 14:19) ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, Baanabasö waa Pɔdhö ˗wo ˗zlanwopö ˈˈkwipö ˈˈwɛɛ ˈgü. ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˗nu ˈwo˗ ꞊slɔɔ? ˗Wo ‹mɛgbɛdhɛ ˗kë ˈdhang˗ ˗bho Yesu ˗wɔn ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗nu ˈka,› ˈö go mü ˈwo wo ꞊dhegblü ˗nu ꞊faanmën wo ˗bha ꞊klaŋwo waa wo këwɔn ˗nu ˈgü. (Këwɔn ˗nu 14:21, 22 ˗wo pö.) ˈDhɛ ˈˈklʋʋbhɔdhe ˈö ˗wɔn ˈyaa ˗an ˈˈɲaan ˗be ˈö nu Baanabasö waa Pɔdhö ˗an ˗ta, ˗wo ˈti ˈˈkan ˗zlanwopösü ˗bha. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗wo ˈwɔn ˗së ˗kë mɛn ꞊va ˗dhɛ. Kwa ˈti ˈˈkan yö ˈö Zoova ˗ya nu kwa ˗dhɛ ˗a ˗bha, ˗yö ˗dho ˈdhuëë˗ ˈkpɔ kwa ˗bha.

15. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa˗ sü kwa ꞊dhegblü Makömilanö ˗bha?

¹⁵ Kö ˗kwɛ 1914 ˈti ˗lo ꞊köŋ, Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗kun ˈwɔn ˈbha ˈˈdhiʋ̈ ˈˈgan ˗ni ˈgü. ˗Kwa kwa ꞊dhegblü Makömilanö ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ꞊Dhɛ mɛn ꞊vadhɛ ˈwo kun ˈˈtʋ̈ŋ ˈö bhë ˗a ˈgü ˗an ˈdhö, ˗yö ˗kun ö ˗zota ˗ni ˈgü ꞊dhɛ ö ˗dho dhaŋ˗ ˈgü ˗yi ˗ya yö ꞊klöö˗. ˈˈDhɛɛtadhiaŋ˗ ˈö˗ zë ˗kwɛ 1914 Sɛtanblö ˈˈsu ˈgü, ˗ya ˗pö: «ˈˈDhɛɛtadhiaŋ˗ ˈö yö, n ˗man dhiaŋ ˗totaabhasü ˗mü.» ˈˈKɛɛ ˈyii kë ˗a ˗bha dhiaŋ ˗totaabhasü ˈka. ˈDhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗yö ˗ʒiö, ˗ya ˗pö: «˗A ˈˈshiʋ̈ ˗yö ˗kpa kwa ˗ta ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ kwa ˗dho ˈto mü ˈkwa dho dhaŋ˗ ˈgü.» ˗Ya ˗pö ˈzü: «ˈPë kwa ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha ˈyö ˗tɔ kö kwa ˗kɔ ˗yö ˈto Dëmɛn ˗bha yö ˈgü ˗kplawo.» ꞊Ii, Makömilanö ˗yö ˗to ˗zlanwopö ö ꞊faan ˈka ˗sü ˗bha ˗kplawo. ˗A ˗de ꞊ʒiaan kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ˈti ˈˈwɩ ˗kë ˈˈsɔdha ˈka ˗sü ˗bha ˈwo ˗an ˗da ˗kasho bhë, ˗yö ˗kun ˗a mɛn ꞊vadhɛ ꞊faanmën ˗ni ˈgü. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˗kë zii, ˗yö ˗dho ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ˗kplawo. ˈDhɛ kun ö ꞊saan ˈˈdhiʋ̈ ˈˈgan ˗ni ˈgü, kwa ꞊dhegblü ˈö bhë ˗a ˗kɔ ˗yö ˗to Zoova ˗bha yö ˈgü. ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö˗ ꞊slɔɔ? ˗Kwɛ 1966 ˈgü kö ˗a ga ˗yi ˗ya ˈyaa mü ꞊gblɛɛn ˈzü, ˗ya ˗pö: «N ˗man ˗zoyödhe ˗ya kë ˈˈgbɩɩ˗ ˗ya ʒiö ˗a ˈka mü.» ˈWɔn yö ˗kɔ ˗së ꞊dede ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈto ˗a ˈˈpiʋ̈ kö kwa bɔ ˗ni ˈgü ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈgü, yö ˗mü.—Ebl. 13:7.

16. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˈö ˗kan Ɛbɛɛ Ʒeniŋsö waa ö ˗bha dhebɔ ˗an ˈgü? (Zakö 4:14)

¹⁶ Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ꞊va ˈwo ˗dhö, ˈˈyua ˗yö ˗kan ˗an ˈgü. ˗A mɛn do ˈnën ˗tɔ kwa ꞊dhegblü Ɛbɛɛ Ʒeniŋsö. b ˗Ya ˗pö ö ˗bha ˗kwɛzlan ˈgü ꞊dhɛ waa ö ˗bha dhebɔ wo zuʋ̈gblüdhi ꞊dede ꞊slɔɔ kö wo bɔmɛn ˗nu ˈka Gana. ˈˈKɛɛ ˗dhɛ ˈö ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗yö ˗ʒiö, ˗wa ˗yö ꞊dhɛ ˗gɔ ˈgü ˗kaan ˈˈkwöö ˗yua ˗ya ˗bha. Kwa ꞊dhegblü Ʒeniŋsö ˗ya ˗pö ˈˈyua ˈö kun ö ˗bha ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˗kë ꞊dhɛ ˈpë Zakö 4:14 ˗ya ˗dhɛ ‹dhiaˈˈ ˈö ˈkwaa dɔ bhë,› ˗a ˈdhö. (˗A ˗wo pö.) ˗Ya ˗pö: «ˈWɔn yö ˗kɔ ˗së ˗kë yi ˗gɔ. ˗A ˗wɔn ˈgü, yi go yi ˈˈtɔŋdë ˗nu ꞊va ˈˈpiʋ̈ Gana, ˈyi yi ꞊yɛɛ˗ ˗kë Kanada kö ˈa n ˈˈdhɛ kë.» ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗wo ˗kun bɔ ˗ni ˈgü ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈgü, Zoova ˗yö kwa ꞊dhegblü Ʒeniŋsö waa ö ˗bha dhebɔ ˗an ˗takun ˈö ˗an ˗kɔ ˗yö to ˗a ˗bha yö ˈgü ˗kplawo.

17. Ʒeniŋsö ˗bha ˈwɔnzuan ˗yö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

 ¹⁷ Ʒeniŋsö ˗bha ˗kwɛzlan ˗yö kwa ꞊dhegblü ꞊vadhɛ ˗takun ꞊dedewo. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˗ya ˗pö: «˗Dhɛ ˈa ˗bha ˗kwɛzlan ˗wo pö, pë ˈbha ˈö ˗dho n ꞊faanmën ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö bhë ˗a ˈdhö, ˈyii kë ˗dhö do. [...] ˗A ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ꞊dhɛ Ʒeniŋsö ˗yö Zoova ˗bha yö ˈö kun ˗a kë ˗ni ˈgü ˗a ˗to ˈö dho ö ˈˈdhɛ kë bhë, ˗yö n ˗takun ˈö ˈwɔn yö ˗kɔ ˗së ˗kë n ˗gɔ.» Kwa ꞊dhegblü do ˗de ˈpö ˗ya ˗pö: «ˈˈYua ˈö mɛn ˗gɔ ˈgü dɔ ˗gbɔudhö ˗yö n ˗kun kö a mɛn zii ˈka ˗a ˗kwɛ ˗ya kë ˗kɔŋ do. ˗A ˗wɔn ˈgü, a n ˗kwaa yö ˈö bhë ˗a ˗zü. ˗Yö ˗kë n ˈgü ꞊dhɛ ˈpë ˈman ˈkun n ˗de ˈka ˗a ˈdhö, ˈö ˈmaan kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗ʒiaanwo kö ˈa mɛn ˗bha ˗kwɛzlan ˗nu ˗wo pö. ˈˈKɛɛ kwa ꞊dhegblü Ʒeniŋsö ˗bha ˈgüdɔgbɩɩsü ˗yö n ꞊faanmën.» ˗Yö kwa ˗zo ˗bo ꞊dhɛ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa ˈˈkan kwa ˈgü ˈkwa bɔ ˗an ˈgü, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ꞊faanmën. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˈwɔn ˗nu ˗wo ˗kë ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈdhö, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈwɔnzuan ˗së ˈto mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗gɔ.—1 Piɛ. 5:9.

18. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga pë ˈˈbin ˗ta, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa˗ sü ꞊gɛɛndhe ˈö Niʒeria bhë ˗a ˗bha?

¹⁸ ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ Kolona virisö ˈdhö bhë, ˗wo pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗kë Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ꞊va ˈka. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa ꞊dhegblü ꞊gɛɛndhe do ˈö Niʒeria, ˗bhöpë waa ˈwëëga ꞊va ˈwaa kun ˗a ˗gɔ. Dhiapiʋ̈ do ˈka, waa ö ˈdhu ˗wo ˗kun ˗mlü ˈö to ˗an ˗gɔ ˗a ˗kpa ˗ni ˈgü, ˈyö˗ ˈdhu ˗ya dhɛɛˈˈ ˗kpɔ ˈö˗ pö: «꞊Maanˈˈ, ˈko ko bo ˗a ˗bhö ˗sü ˈka, ko ˗dho ˗a ˈbha ꞊slɔɔ ˈˈmɛn?» Kwa ꞊dhegblüdhe ˗ya ˗yɔ ˗bɔ ˈö˗ pö: «ˈWëëga waa ˗bhöpë ˈwaa ko ˗gɔ, ˈˈkɛɛ ˈko ˈto ꞊gɛɛndhe ˈö go Sadhepta ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˈko ko ˗bha ˗bhöpë ˗totaabhasü ˗kpa. ˗Ya ˈgo mü, ˗ko ko ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ko zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka.» (1 Rois 17:8-16) ˗Wo ˗to wo ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ˗ni ˈgü pë ˈwo ˗dho ˗a ˗bhö ˈɲënŋ˗ ˈgü ˗a ˈka, ˈö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wo nu ˗bhöpë ꞊va ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wa ˗bhö ˈˈdhoogɔ ꞊plɛ ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈka, ˗an  ꞊dhiaa. Kwa ꞊dhegblüdhe ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˈyaa ˈwɔn dɔ ˗be ꞊dhɛ Zoova ˗kun ö ˈˈtʋ ˈto ˗ni ˈgü pë ˈö˗ pö ö ˈdhu ˗dhɛ bhë, ˗a ˗bha. ˈKwa kwa ˗zoyö Zoova ˗dhɛ, ˈgüdandhe ˗nu ˗wa nu kwa ˗ta, ˗wo ˗dho kwa ꞊ɲɔɔn Zoova ˗bha.—1 Piɛ. 5:6, 7.

19. ˈˈKlʋʋbhɔdhe ˗mɛɛn ˈö nu kwa ꞊dhegblü Alɛsi Yɛɛkɔvö ˗ta?

¹⁹ ˗Kwɛ ˗nu ˈwo ˗ʒiö ˗de ˗an ˈgü, ˈˈklʋʋbhɔdhe ˗nu ˗wo ˗kan kwa ꞊dhegblü ꞊vadhɛ ˈgü. ˗A mɛn do ˈwo˗ ˗dhɛ Alɛsi Yɛɛkɔvö ˈö Rusi, ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˗Yö bɔ ˈˈyi ꞊bhaa ˗kwɛ 1994 ˈgü. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈka, ˗deslɔɔdhe ˗kun Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗gɔ ˗an ˗bha ˈˈpian ˗ta. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˗kwɛ ˈbha ˗yö ˗ʒiö, ˈwɔn ˗nu ˗wo go ˈˈgblʋʋ Rusi. ˗Kwɛ 2020 ˈgü, ˈˈsɔdha ˗nu ˗wo ˗nu kwa ꞊dhegblü Yɛɛkɔvö ˗gɔ ˈkɔɔ ˈwo˗ ˗bha ꞊kwɛɛ˗ ꞊vadhɛ sü. ˈDhɛ ˈˈsu ˗nu ˗wo ˗ʒiö, ˈˈsɛgɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ˗wa ˗pö ꞊dhɛ ˈwɔnyaakëmɛn ˗mü ˗a ˈka. ˗Wëëwɔn ˈö ˗kë mü ˈzü ˈyö ˗tɔ ˈpë ˗ʒiö ˗kwɛ do ˗ta Yɛɛkɔvö ˗ya ˗kë Biblö ˗zɔn mɛn do ˈbha ˗dhɛ ˗sü ˈgü. ˗A mɛn ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈnën video ˗nu ˗yökë ˈö ˗an nu ˈˈsɛgɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ˗dhɛ, ˈyö ˈwo ˗gban ˗an ˗ta ˈwo kwa ꞊dhegblü kun. ˗Mën mɛn ˗klü ˈgü ˗sü ꞊dede ˗mü!

20. Kwa ꞊dhegblü Yɛɛkɔvö ˗yö waa Zoova wo ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗kë ˈˈgbɩɩ˗ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

²⁰ ˈWɔn ˗së ˗yö ˗go kwa ꞊dhegblü Yɛɛkɔvö ˈˈklʋʋ bhɔ ˗sü ˈgü ˗ee? ꞊Ii. ˈˈTɔŋdëdhɛ ˈö waa Zoova ˗an ꞊zinŋgü bhë, ˗yö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. ˗Ya ˗pö: «Yaa n ˗man dhebɔ yi ˗bhɛɛ yi ˈko ꞊bhaa zoodhö zoodhö. A˗ yö ꞊dhɛ Zoova ˈti n ˗takun, n ˗kɔ ˈti ˗dho ˗mɔn ˈwɔn ˈö bhë ˗a bun ˗sü ˗bha.» ˗Ya ˗pö ˈzü: «Biblö ˗draan ö ˗de ˈˈpiʋ̈ ˗sü n ˗takun ˈö n ˈgü ˈti ga. A n ˗zota ˗klu ˗Zlan ˗bha ˗mɛn ˗nu ˈwo kun ꞊kwɛŋzü ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˈgü. ˗Kwɛzlan ꞊va ˈwo˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa dua ˗mü ˈkwa kwa zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa kwa ˗zoyö Zoova ˗dhɛ, ˗wo Biblö ˈgü.»

21. ˈMën ˈkwa yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

²¹ ˈMën ˈkwa˗ yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü? ˈˈKpɔnŋtaadhɛ yaa ˈö yö ˗a ˈgü, ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗kan kwa ˈgü. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, Zoova ˗yö ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo wo ˗zoyö ˗a ˗dhɛ, ˗an ˗takun ˗kplawo. ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˗bha Biblö ˈˈɲan, ˗ya ˗pö: «Mɛn kpɛnŋdhö ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wo ꞊va, ˈˈkɛɛ Zoova ˗ya ˗bho ˗an ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈgü.» (Ps. 34:19) ˈKwa ˗dho kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo kwa ˗ta ˗an ˈgü, ˗kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ꞊ʒiaan Zoova ˗bha ˗takundhe ˈgü. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ꞊dhɛ bɔmɛn Pɔdhö ˈdhö kwa ˗dho ˗a pö: «N ˗kɔ ˗yö ˗mɔɔ ˈwɔn ˗nu bha˗ ꞊gban kë ˗sü ˗bha ˈˈdhʋ̈ n Dëmɛ ꞊në˗ ˈsaa˗ ˈgü, ˗a ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ yö ꞊në n gba˗ ˗faan ˈka.»—Fdh. 4:13.