1. ˈMën ˗kë ˈö kwa ꞊dhegblü ˈnëngɔnnën ˗nu ˗wɔn ˈdhö kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗?

ˈNËNGƆNNËN ˗nu ˈö ˈka bɔ ˈˈyi ꞊bhaa, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka pë ꞊va ˗kë ka ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɛ. ꞊Faan ˗yö mɛn ꞊vadhɛ ka ˗bha. (Prov. 20:29) Ka ˗takundhe ꞊dede ˈka ˗zlanwokɔdhi ˗bha ˈka. ˗A ˈbha ˗ya kë kö ka˗ ˈˈpiʋ̈ ˈka kë mɛn zii ˗kɔ ꞊löö ˈka, ˈˈkɛɛ ka ˗bha ˈgü, ka ꞊dhegblü ˗nu ˈwo to ˗wo ka ˗sü ꞊dhɛ ˈnën ˈsɛɛn˗ ˗nu ˈö wo ˈti ˗kian ꞊köŋ, ˈö ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo yö ˈkpii˗ dɔ ˗an ˗kɔ ˈka, ˗an ˈdhö. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ka ꞊kun wlüünën ˗nu ˈka, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka pë ˈbha ˗nu ˗kë kö ka ˗bha ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ˗wo ˈdhaŋ˗ bho ka ˈˈdhiʋ̈, ˗wo ka ꞊bhlëë ˗ya.

2. ˗Mën ˈö ˈkwa dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

² ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, kwa ˗dho kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗gblüdë Davi ˗bha ˗kwɛzlan ˈgü. Zuda ˗gblüdë ꞊plɛ, ˈwo ˗kë Aza waa Zozafa ˗an ˈka bhë, ˈwɔn ˈbha ˗nu ˈwo ˗kë ˗an ˗bha ˗tosɛta ˈgü, kwa ˗dho ˗a ˗wɔn blɛɛˈˈ ˈpö ˈdɛdɛ ˈka. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo ˗kë ˗an ˈgü, ˈpë ˈwo˗ ˗kë, waa ˗gleŋ ˈö wlüünën ˗nu dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ sü ˗a ˈgü, kwa ˗dho ˗a yö.

3. Wlüünën ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗an ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

³ ˈDhɛ Davi kun wlüünën ˈka, ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈö ˗an ˗dhɔ mɛn ˗nu ˗kë, ˗yö ˗an ˗draan. ˗A ˗bha ˗Zlan ˗wɔn ˗kun ˈˈgbɩɩ˗, ˈö ˗kë ˈpö ˈˈtanbhomɛn ˗së ˈka. ˗Yö ˗bɔ ˗a ˗ta ˈö Saidhö ˈö ˗kë ˗gblüdë ˈö ˗Zlan ˗ya ˗ya ˗a ˈka bhë, ˗a ˗takun.  (1 Sam. 16:16, 23) Wlüünën ˗nu ka ˗de ˈpö, ka pë ˈbha kë ˗dhɛ ˗dɔ ˗ee? Ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka bɔ ˗a ˗ta kö ˈka ka ꞊dhegblü ˗nu ˗takun ˗ee? Mɛn ꞊vadhɛ ˗wa ˗kë ˈˈdhʋ̈. ˗Wa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗an ˗takun kö ˗wo Biblö draansü, ɛɛnˈˈ ˗bhɔkwëë ˗nu baasü ˈö ˗tablɛtö ˗ta ˗a dɔ, ˗yö ˗kë ˗an ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo. Pë ˗nu ˈö ˈka ˗an dɔ ˈwo ˗gban parɛ ˗nu ˗bha, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ ˗zɔn ka ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗wa kë zii ˗an ˗dhɛ.

4. ꞊Dhɛ Davi ˈdhö, ˈˈklʋʋsë ˗nu ˗mɛɛn ˈö kwa ꞊dhegblü ˈnëngɔnnën ˗nu dua ˈdhö ˗mü ˗wa draanˈˈ? (Pë ˈˈbin ˈö˗ kwi ˗ta bhë ˗a ˗ga.)

⁴ Davi ˗kun mɛn ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗a ˈka. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ, ˈdhɛ kun wlüünën ˈka, ˗yö ö ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ö ˗zo ˗kë ö dë ˗bha ˗tuëë ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗së ˈka. ˈYaa kun yö ˈfɛfɛ ˈka. ˗Ya ˈgü ˗pʋ Saidhö ˗dhɛ ꞊taabha ˈö˗ pö: «Ü ˗bha yökëmɛn ˗yö ˗kë ö dë ˗bha ˗tuëëmaankëmɛn ˈka, ˈyö ꞊laa do ˗yö nu ˗a ˗gɔ, ˈö go mü ˈzü ˈö ˈˈsluku do ˗yö nu ˗a ˗gɔ, ˈö˗ ˈdhɛ ˈö ˈdhö, ˈö˗ ˗bha ˈˈbhlaa do kun. ˈˈKɛɛ a ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗kë, ˈyö ˈa ˗an zë, ˈa ˈˈbhlaa bhë ˗a sü ˗an ˈˈdhi ˗gɔ.» (1 Sam. 17:34, 35) ˗Yö ˗kun Davi ˈˈɲaan ꞊dhɛ yö ˈnën ö dua ˈdhö ˗mü kö ˈö ö ˗zokë ˈˈbhlaa ˗nu bhë ˗an ˈˈpiʋ̈. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yö pë ˈˈpɛpɛ ˗kë ˈö ˗an ˗takpa. Wlüünën ˗nu, ˗kaa kë ꞊dhɛ Davi ˈdhö. Yö ˈˈpɛpɛ ˈwo˗ ˈˈklɔnŋbho ka ˗bha, ˗kaa kë ˗së ˈka.

5. Psaume 25:14 ˗ya ˗pö pë ˗wɔngbɩɩsü ˈö wlüünën ˗nu dua ˈdhö ˗mü kö ˗wa kë, ˈyö ˗tɔ ˗mën?

⁵ Davi waa Zoova ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗kun ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo. ˈˈTɔŋdëdhɛ suu ˈö bhë ˗a ˗wɔn ˗kun ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka Davi ˗de ꞊faan, waa ˈˈtan bho ˗sü ˗ta. Zoova ˈyaa kun Davi ˗bha ˗Zlan ˈka dosɛnŋ, ˗yö ˗kun ˗a ˈˈtɔŋdë ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dede ˈka. (Psaume 25:14 ˗wo pö.) ˈNëngɔnnën ˗nu ˈö ˈka bɔ ˈˈyi ꞊bhaa, pë ˗wɔngbɩɩsü ˈö ˈka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ ˗kë, ˈyö ˗tɔ ˈˈtɔŋdëdhɛ ˈö kaa ka Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ka ꞊zinŋgü ˗a ˗gɛn ˗gban ˗sü. ˈKa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗wo ˗dho yö ꞊va dɔ ka ˗kɔ ˈka ˗zlanwokɔɔdhö.

6. Mɛn ˈbha ˗nu ˗wo Davi ˗sü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁶ Davi ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ do ˈbha ˈö kun ˗dhö, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈˈɲan ˗ʒiö ˗a ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ, ˈdhɛ ˈö ö ˗de ˗zɔn kö waa Godhiatö ˈwo ˈko zë, ˗gblüdë Saidhö ˗ya ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˈö˗ ˈgü ga, ˈyö˗ pö ˗a ˗dhɛ: «Ü ꞊kun ˈˈtɩtɩ.» (1 Sam. 17:31-33) ˗A züdɔdhɛ ˈgü, Davi ˗de ꞊dhegblü ˈˈɲan ˗ʒiö ˗a ˈgü, ˈö ˗dɔn bho ˗a ˈka. (1 Sam. 17:26-30) ˈˈKɛɛ Zoova ˗zë, ˈyaa kun Davi yö ˗ni ˈgü  ꞊dhɛ ˈnën ˈˈtɩtɩ ˈö˗ ˗kɔ ˈyaa ˗mɔn pë gbɛ˗ ˗bha, ˗a ˈdhö. ˗Yö ˈnëngɔnnën bhë ˗a ˗dɔ ˗së ˈka. Davi ö ˗zo ˗yö ö ˈˈTɔŋdë Zoova ꞊faan ˗dhɛ, ˈyö dho ˈö Godhiatö zë.​—1 Sam. 17:45, 48-51.

7. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ sü Davi ˗bha?

⁷ ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ sü Davi ˗bha? Ka dua ˗mü kö ka zuʋ̈ˈˈ ˗yö kë ˗saa. Mɛn ˗nu ˈwo ka dɔ ka ˈnëndhɛ ˈgü, ˗an ˗bha ka yö ˗sü ˈö ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈö ˗wa ˗kian ˗an ˈdhö, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va sü. ˈˈKɛɛ ˗yö ga ka ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˈyaa ˗dhɛ ˗ga ka kwi ˗bha. Mɛn ˈö ˈka˗ ˈka, waa pë ˈö ka ˗kɔ ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha, ˗ya ˗dɔ. (1 Sam. 16:7) ˗Mlɛɛn ˈö kaa˗ ˗nu ka ꞊zinŋgü, ˗kaa kë kö ˗yö ˗dadhiʋ̈. ˈPë Davi ˗takun ˈyö ˗tɔ ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ˗sü, ˈö ˗Zlan ˗dapë ˗nu ˗ga. Pë ˈö ˗dapë ˗nu ˗wa ˗zɔn ˗a ˗dhɛ ˈö ˗gban ˗Zlan ˗bha, ˗yö ö ˗zota ˗a ˈgü. (Ps. 8:3, 4; 139:14; Wlɔ. 1:20) Pë ˈbha ˈö ˈka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ ˗kë ˈzü, ˈyö ˗tɔ ꞊faan ˗dhɛ Zoova ˗gɔ ˗sü. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ka ˈˈtɛɛbɔ ˗nu ˈwo ꞊klaŋplöö ˗wo ꞊wɛɛ dɔ ˗ni ˈgü ka ˗bha, ka ˗bha ˗kë Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˈka ˗sü ˗wɔn ˈgü, ˗ka bhɛɛˈˈ kö ˗yö ka ˗takun ˈka bɔ ˗a ˈgü. ˗Ya ˈgo mü ˈzü, ˗dhioo ˗sɛŋbɔ ˗nu ˈö ˈka ˗an man ˗ni ˗Zlan ˗Wo waa kwa ˗bha ˈsëëdhɛ ɛɛnˈˈ video ˗nu ˈgü bhë, ˗ka ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. ˗Takundhe ˈö Zoova dho ˗a nu ka ˗dhɛ ka ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü ˈka˗ yö, ka ˗bha ˗zoyödhe ˗dho ˗dadhiʋ̈. ˗A ˈdhɛ ˗së ˈzü, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ꞊waa˗ yö ꞊dhɛ ka ka ˗zoyö Zoova ˗dhɛ, ˗wo ˗dho ˈdhaŋ˗ bho ka ˈˈdhiʋ̈.

8-9. ˈMën Davi ˗takun ˈyö ˗dhɛ ˈˈdhiʋ̈ ˗gan zuʋ̈saadhɛ ˈka kö ˗yö ꞊kun ˗ya ˗gblüdëdhɛ kë ˗sü ˗bha? ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö wlüünën dho ˗a ˈsü ˗a ˗bha?

⁸ ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈbha ˈö Davi bɔ ˗a ˈgü ˈzü, ˗kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗a ˈgü. ˈDhɛ ˈwo ˈˈɲɔn ˗lo ˗a ꞊troo kö ˗yö kë ˗gblüdë ˈka, Davi ˗yö ˗dhɛ ˈˈdhiʋ̈ ˗gan ꞊köŋ pinŋpinŋdhö, ˈyö ꞊kun ˗ya ˗ni ˗gblüdëdhɛ kë ˗sü ˗bha Zuda. (1 Sam. 16:13; 2 Sam. 2:3, 4) ˈˈTʋ̈ŋ bhë ˗a ˈgü, ˈmën Davi ˗takun ˈyö ˗dhɛ ˈˈdhiʋ̈ ˗gan zuʋ̈saadhɛ ˈka? Yö ˈti ö ꞊kwaa ˈgügadhe ˗zü kö ˗yö ˈsɔ ˗a ˗ta. ˗Yö ˈˈtʋ̈ŋ bhë ˗a ˗sü ꞊ʒiaan, ˈyö pë ˈdhɛ ˈö˗ ˗kɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha, ˈö˗ ˗kë. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˈtɔ˗, ˈdhɛ kun ꞊duëë ˗ni ˈgü Saidhö ˗gɔ, ˈö yö Fidhitɛn ˗nu ˗bha ˈˈsɛ ˈgü, ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ bhë ˗a ˗sü, ˈyö ˈko zë Izraɛdhömɛn ˗nu ˈyɔɔ˗ ˗nu ˈka. ˗Ya ˗kë ˈyö ˗an ˈyɔɔ˗ ˗nu ˈti ˈsɔ Zuda ˗dhɛ ˗ta.​—1 Sam. 27:1-12.

⁹ ˈNëngɔnnën ˗nu, ka ˗dho ʒiö Davi ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Ka pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈka ka ꞊dhegblü ˗nu ˗takun. ˗Kwa kwa ˗zota kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Likado ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈgü. * Kö ˗a ˗kwɛ ꞊kun ˗kɔŋ do ˗nu ˈgü, ˗yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈö kë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈgü ˗yödhiʋ̈ ˈka. ˈˈKɛɛ ˈyö mɛn zii ˗nu ˗wa pö ˗a ˗dhɛ ˗yö ˈti ˗mɔn ꞊köŋ. Likado ˈgü ˈti ga, ɛɛnˈˈ ˈwɔn ˈti ˗shiö ˗a ˗dhɛ. ˗Yö ö ˗bha ˗zlanwopösü ˗dadhiʋ̈. ˗Ya ˗pö: «ˈMan˗ yö ꞊dɛɛ ꞊dhɛ ˗a ˗dhɛ ˗kun ˗a ˗bha ꞊dedewo kö n ˗gɛn ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈. ˈMan ˗zlanwopö mɛn ˗nu ˗dhɛ, ˗wa ˈˈwɩ ˗a ˗bha, a pë ˈˈpɛpɛ ˗kë ˈyö ˈa ˗wo ˗an ˗dhɛ, ˈö ˈa n ˗de ꞊baa ˈpö ˗womɛndhɛsü ˈˈpɛpɛ ˗bha. ˗Ya ˗kë ˈyö Biblö ꞊klaŋ ˗yö ˗kë n ˗gɔ. A ˗zlanwopö ˗ni ˈgü ˗kplawo, kö n ˗zo ˗yö ˗gban ˗ni.» Likado ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈgü ˗yödhiʋ̈ ˈka ꞊dɛɛ, ˈö mɛn zii ˗kɔ ꞊löö ˈka ˈzü.

10. ˗Mën ˈö Davi ˗ya ˗kë kö ˗yö ꞊kun ˗da ˈwɔn do ˈbha ˗ʒian ˗ta?

¹⁰ ˈWɔn ˈbha ˈö ˗kë ˈzü Davi ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˗kwaa ˗ga. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö waa ö ˗bha ˈˈsɔdha ˗nu ˈwo kun ꞊duëë ˗ni ˈgü ˗a ˈka bhë, ˗wo wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗to, ˈyö ˈwo dho ˈko zë ˗dhɛ ˈbha ˈgü. ˈDhɛ ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈyö ˗an ˈyɔɔ˗ ˗nu ˗wo bɔ ˗an ꞊zlöö, ˈwo ˗an ˗bha ˈkɔ ˗nu wü, ˈö ˈwo ˗an ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu kun ˈˈgan ˈka. Davi ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö˗ pö ö ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ, ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗gblügɔnmɛn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mü ö ˈka bhë, ö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈˈslö  ˈbha kë, kö ˈö wo ˗bha mɛn ˗nu bho ˈˈgan ˈgü. ˈˈKɛɛ yö ˈti˗ kë ˈˈdhʋ̈. ˗Yö ˗takundhe ˗dhɛ Zoova ˗gɔ. ˗Yö ˗bɔ ˗zlanwodhiʋ̈lomɛn Abiata ˗ta ˈö Zoova dhɛɛˈˈ kpɔ ˈö˗ pö: «N dua ˗mü kö ˈa ꞊kwaanmɛn ˗nu bhë ˗an ˈˈpiʋ̈ kë ˗ee?» Zoova ˗ya ˗zɔn ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö dho, ˈyö˗ ˗zo ˗gban ˈzü ꞊dhɛ ˗yö ˗dho dhi ˗a ˗gɔ. (1 Sam. 30:7-10) ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da ka ˗bha?

11. ˈKa˗ pö ˈka ˗da ˈwɔn ˈbha ˗ʒian ˗ta, ˗mën ˈö ka dua ˈdhö ˗mü ˈka˗ kë?

¹¹ ˈKa˗ pö ˈka ˗da ˈwɔn ˈbha ˗ʒian ˗ta, ˗ka ˗dhioo ˗nu mɛɛnˈˈ. ˗Ka ꞊ɲɔɔn ka ˗mɛn ˗nu ɛɛnˈˈ mɛn zii ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔɔdhö ˗an ˗bha. Zoova ˗yö ˈdhaŋ˗ ˗bho mɛn zii ˗nu ˈˈdhiʋ̈. Ka ˗de ˈpö ˗ka ˈdhaŋ˗ bho ˗an ˈˈdhiʋ̈. «Gbɔɔdhe» ˈö Zoova ˗ya ˗kë kwa ˗dhɛ, yö ˗mü ˗an ˈka. (Efɛ. 4:8, NWT) ˈKa ˈto ˗an ˗bha ˗zoyödhe ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, ˈka ˗dhioo man ˗an ˗ta, ˗yö ˗dho ˈwɔn ˗së kë ka ˗dhɛ. ˗Gleŋ ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ sü ˗gblüdë Aza ˗bha, ˗kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗a ˈgü.

12. ˈDhɛ ˗ya ˗gblüdëdhɛ kë ˗sü ˗bha, ˈˈklʋʋsë ˗mɛɛn ˗nu ˈwo kun Aza ˗gɔ?

¹² Kö ˗yö ꞊kun wlüünën ˈka, ˗gblüdë Aza ˈgü ˗kun ˈˈgbɩɩ˗, ˈˈkɛɛ ˗yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˈDhɛ ˗kë ˗gblüdë ˈka ö dë Abia ꞊ʒiaan ˈgü, ˗yö ˗ya ꞊geebɔ ˗nu ˈwo ˈˈsɛ bhë ˗a ˈgü, ˗an ˈgüshiʋ̈ ˗sü ˗bha. «ˈYö˗ pö ˈzü Zudamɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗wo Zoova ˈö ˗kë ˗an ˈˈbhɛman ˗nu ˗bha ˗Zlan ˈka bhë ˗a mɛɛnˈˈ, kö ˗wa ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈkun.» (2 Chron. 14:1-7) ˈDhɛ Zedha ˈö ˗kë Etiopi mi ˈka waa ö ˗bha ˈˈsɔdha 1.000.000 ˈwo nu Zuda ˗dhɛ ˗gɔ, ˗ya ˗kë ꞊kpɔɔdhɛ ˈgü ˈö ˗takundhe ˗dhɛ Zoova ˗gɔ, ˈö˗ pö: «ˈAa Zoova, ˈkö ˗kë ˈgügbɩɩmɛn ɛɛnˈˈ mɛn ˈˈtëëtë ˈka, ü˗ ˗dha. ˗Bhö nu yi ˗dhɛ. ˈAa Zoova yi ˗bha ˗Zlan, bhi ˈnën ˈyi yi ˗zo yö ü ˗dhɛ.» ˗Wo ˗së ˈö bhë, ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˗yö ˗kë ga ˗sü ˈka ˗a ˈgü ꞊dhɛ Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö wo dha. Aza ˗yö ö ˗zo ˗yö ö Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˗dhɛ, «ˈyö Zoova ˗ya ˗kë ˈö˗ ˗kɔ ˗yö ˗ʒiö Etiopimɛn ˗nu ˗gɔ.»​—2 Chron. 14:8-12.

13. ˗Mën ˗wɔn ˈö ˗kë Aza ˈka ꞊taabha? ˈYö ˈmën ˗kë?

¹³ ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˗gblü ˗gɔn ˈˈsɔdha 1.000.000 ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˈˈsuʋ̈ ˗kun Aza ˈgü. ˈˈKɛɛ ˗dhɛ ˈö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ö ˗zo ˗yö Zoova ˗dhɛ, ˗ya ga ˗sü. ˗A ˗wëëwɔn ˈö ˗kë ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ꞊taabha, ˈdhɛ Izraɛdhö ˗gblüdë ˈwo˗ ˗dhɛ Basa bhë, waa ö ˗bha ˈˈsɔdha kpö ˈˈtɩtɩ ˈwo nu ˗a ˗gɔ, Aza ˈti ˗takundhe mɛɛnˈˈ Zoova ˈˈpiʋ̈. ˗Yö ˗takundhe ˗mɛɛn ꞊ʒiaan Sidhi  ˗gblüdë ˈˈpiʋ̈. ˈWɔn ˈö˗ ˗kë bhë, ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗yö ˗to ˗an ˗gɔ ˈya˗. Zoova ˗bɔ ö ˗wodhiʋ̈lomɛn Anani ˗ta ˈyö˗ pö ˗a ˗dhɛ: «ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ü ü ˗zo ˗yö Sidhi ˗gblüdë ˗dhɛ, ˈö ü ˈti ü ˗zo yö ü ˗bha ˗Zlan Zoova ˗dhɛ bhë, ü ˗kɔ ˈti ˗dho ˗mɔn Sidhi ˗gblüdë ˗bha ˈˈsɔdha ˗nu ˗bha.» ˈÖ sü ˈˈtʋ̈ŋ bhë ˗a ˗bha, ˗gblü ˗to nu ˗sü ˗bha Aza ˗ta ˗kplawo. (2 Chron. 16:7, 9; 1 Rois 15:32) ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da ka ˗bha?

14. (1) Ka ˗dho ka ˗zo yö Zoova ˗dhɛ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (2) 1 Timote 4:12 ˗ya ˗pö ˗a ꞊trɔɔn ˗dho kë ˗mën ˈka?

¹⁴ ˗Ka ka ˗de kë ˈˈtɩtɩ, ˈka ka ˗zo yö Zoova ˗dhɛ ˗kplawo. ˗A kë ˗sü kö ˈka bɔ ˈˈyi ꞊bhaa bhë, ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ka ka ˗zo ˗yö Zoova ˗dhɛ ꞊dedewo. Zoova ˈdhaŋ˗ ˗bho ka ˈˈdhiʋ̈, ˈyö ö ˗kɔ kpɔ ka ˗gɔ zuʋ̈gblüdhi ˈka ö ˗bha ˈkɔdhi ˈgü. ˈPë ka dua ˈdhö ˗mü ˈka˗ kë, ˈyö ˗tɔ ka ˗zo ˗yö ˗a ˗dhɛ ˗sü, kö ˈka ˈdho ˗a ˈka ˈˈdhiʋ̈. ˈKwa˗ pö ˈkwa ˗da ˈwɔn ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˗ʒian ˗ta kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˗zo ˗yö Zoova ˗dhɛ ˗sü ˈyaa kë kwa ˗kwaa ˈˈgbɩɩ˗. ˈˈKɛɛ ˗ya kë ˈwɔn ˈsɛɛn˗ ˗nu ˈka ꞊wɛ? ˈWɔn ˈˈpɛpɛ ˈö ˈka ˗da ˗a ˗ʒian ˗ta, ˗yö ˗kë trʋʋˈˈ ˈö ˈka dho ˗a kë, yö ˈö ˈka dho ˗a kë, ɛɛnˈˈ ˈzü pë ˈö ˈka dho ˗a kë ka ˗bha ˗tosɛta ˈgü ˗a ˈka, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈka ka ˗zo yö Zoova ˗dhɛ. ˈKa ˈdho ka ˗zo yö ka ˗de ˗bha ˈwɔndɔdhe ˗dhɛ. Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo ˗gban ˈwɔn ˈdhɛ ka˗ ˈgü ˗a ˗bha, ˗ka ˗an mɛɛnˈˈ, kö ˈka ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. (Prov. 3:5, 6) ˈKa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ka ˗dho Zoova zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗da, ˈö ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ka ꞊bhlëë ˗ya.​—1 Timote 4:12. ˗wo pö.

15. ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö 2 Chroniques 18:1-3; 19:2 ˗wa pö ˗a ˈka bhë ˗a ˈdhö, ˈwɔn ˗mɛɛn ˗nu ˈwo zë Zozafa ˗gɔ?

¹⁵ ˗Yö ˈˈdhʋ̈ gagade ˈka ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö ka ˗bha ꞊dhɛ mɛn ꞊gban ˈdhö, ˈö ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˈwɔn ˗yö zë ka ˗gɔ. ˈˈKɛɛ ˗a dua ˈyaa ˗mü kö ˗yö ka ˈgü ga Zoova ˗bha yö ˗kë ka ꞊faan ˈka ˗sü ˗bha. ˗Kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗gblüdë Zozafa ˗bha ˈwɔnzuan ˈgü. ˗A ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˗kun ꞊va. Kö ˗yö wlüünën ˈka, «˗yö ö dë ˗bha ˗Zlan ˗mɛɛn, ˈö to ˗a ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈˈpiʋ̈.» ˗Yö ˗go mü ˈzü ˈö mɛn bɔ Zuda ˗dhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü, kö ˗wo ˈˈsɛgümɛn ˗nu ꞊klaŋ kë ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗gban Zoova ˗bha, ˗an ˈka. (2 Chron. 17:4, 7) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˗kë zuʋ̈puumɛn ˈka, ˈwɔn ˗nu ˈö ˗da ˗an ˗ʒian ˗ta ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˈwaa kun ˗së. ˈDhɛ ˈwɔn do ˈbha ˗yö zë ˗a ˗gɔ, Zoova ˗wodhiʋ̈lomɛn do ˗dhioo ˗dɔ ˗a ˗ta. (2 Chroniques 18:1-3; 19:2 ˗wo pö.) ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da ka ˗bha?

16. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈka˗ sü Laʒivö ˗bha ˈwɔnzuan ˈgü?

 ¹⁶ ˗Ka ˈˈwɩ ˗dhioo ˗nu ˗bha, ˈka ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. ꞊Dhɛ wlüünën ꞊vadhɛ ˈdhö, ˗a ˈbha ˗ya kë kö Zoova ˗bha yö ˗bɔ ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗yö ka ˗kwaa ˈˈgbɩɩ˗. ˈˈKɛɛ ka ˈgü ˈya ˗dho ga. Kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Laʒivö, ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˈWɔn ˗nu ˈwo ˗kë kö ˗yö wlüünën ˈka ˗ya ˗blɛɛ, ˈö˗ pö: «ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˈpë ˈa dho ˗a kë n ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˈmaan kun ˗a dɔ ˗ni. ꞊Dhɛ wlüünën ꞊vadhɛ ˈdhö, trʋʋˈˈ ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ꞊balɔn ˗zuö ˗sü ˈdhö, ˗an ˗dhɔ ˗kun n kë ˗ni ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka ˗nu ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ˗sü waa ˗zlanwopösü ˗ta.» ˗Mën ˈö˗ ˗takun? Mɛn zii do ˗yö ˗dhioo ˗dɔ ˗a ˗ta. Laʒivö ˗ya ˗pö: «˗Yö n ˗takun kö ˗wo ˈö 1 Timote 4:8 ˈgü bhë, ˈa n ˗zota ˗a ˈgü.» Laʒivö ˗yö ˗wɩ ˗dhioo ˈwo˗ dɔ ˗a ˗ta bhë ˗a ˗bha ˗dekëtɩɩsü ˈka, ˈyö ö ˗zota ˗së ˈka ˈpë ˈö˗ ˗wɔn dho kë ˗a ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗, ˗a ˈgü. ˗Ya ˗pö: «A ˗wɩ ˗a ˗bha kö ˈa ˗Zlan ˗wɔn bɔ ˈˈdhiʋ̈ n ˗bha ˗tosɛta ˈgü. ˈYö ˗dhɛ ˈö ˗kwɛ ˈnën ˈbha ˗ʒiö, ˈa ˗kë mɛn zii ˗kɔ ꞊löö ˈka.»

17. ˗Zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ˗wo wlüünën ˗nu ˈwo Zoova ˗dhɔkë ˗ni bhë, ˗an ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁷ ˈNëngɔnnën ˗nu ˈö ˈka bɔ ˈˈyi ꞊bhaa, Zoova ˗dhɔkë ka ˈˈsuee ˗sü ˗dhɔ ˗yö ka ꞊dhegblü ˗nu ˗kë ꞊dedewo. (Soph. 3:9) Ka ˗bha ˗Zlan ˗bha yö ˗kë ka ꞊faan ˈka ˗sü ˗yö ˗an ˗dhɛ ˗së. Ka ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë.​—1 Zn. 2:14.

18. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Proverbes 27:11 ˈgü, Zoova ˗yö wlüünën ˗nu ˈwo˗ ˗dhɔkë ˗ni ˈgü, ˗an ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁸ ˈNëngɔnnën ˗nu, ka ˗zo ˈya ˗dho bhɔ toŋtoŋdhö ꞊dhɛ ˗ka ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë, ˈö ˈdhaŋ˗ bho ka ˈˈdhiʋ̈. ˗Ya ˗to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˗totaabhasü ˈgü, ‹wlüünën ˗nu ˗dho wo ˗de nu ö ˗bha yö ˗dhɛ.› (Ps. 110:1-3) ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ö ˗dhɔ ka ˗kë, ˈö ˈka˗ ˈˈpiʋ̈ kö pë ˈdhɛ dan ka ˈka, ˈka˗ kë ˗a ˗dhɔkësü ˈgü. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˗ka ka zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈˈpiʋ̈, ˈka ka zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa ka ˗de ˈˈpiʋ̈. ˈWɔn ˗ya zë ka ˗gɔ, ˗wa ˗dhioo ˗nu dɔ ka ˗ta, ˗ka ˈˈwɩ ˗an ˗bha, ˈka ˗an ˈsü ꞊dhɛ ˗dhioo ˈö Zoova ˗yö ˗an dɔ ka ˗ta, ˗a ˈdhö. (Ebl. 12:6) Yö ˈˈpɛpɛ ˈwo˗ nu ka ˗dhɛ, ˗kaa kë ka ꞊sɔbhɛɛ ˈka. ˈˈKɛɛ ˗a ˈdhɛ ˈö˗ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈzü, ˈyö ˗tɔ ˈka pë ˈˈpɛpɛ kë kö ka Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö dhi.​—Proverbes 27:11 ˗wo pö.