1. ˗Mën ˈö ˈnënmɛn ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗bha ˈka?

 ˈNËNMƐN ˗nu, yi˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ka˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈka ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun ˗wo Zoova dɔ, ˗a ˗dhɔ ˗yö ˗an kë. ˈˈKɛɛ ˈkwaa ˗kpan Zoova ˗bha. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˈmën ˈka ˗dho ˗a kë kö ˈka ˗an ˗takun ˗wa yö ꞊dhɛ Zoova ˈö bhë Mɛn ꞊dede ˈö ˗dhö yö ˗mü, ˗wo ꞊ɲɔɔn ˗a ˗bha?—Zak. 4:8.

2. ˈNënmɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ˗wo Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu dɔ?

² ˈNën ˗nu ˗takun ˗kɔ ˗së ꞊dede ˈö ˗dhö ˈyö ˗tɔ ˗an ꞊klaŋkë Biblö ˈka ˗sü. (2 Tim. 3:14-17) ˗Kɔ do ˈbha ˈö ˈnën ˗nu ˗dho Zoova dɔ ˗sü draanˈˈ ˗a ˈka, Biblö ˗ya ˗zɔn. Proverbes ˈsëëdhɛ ˗be ˈgü, ˈnëndë dua ˗mü ˗yö ö gbö ꞊kpɔɔ kö ˗a ˗zo ˈya ˗dho bhɔ Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈka. ˈˈKlʋʋsë ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗wa ˗dhɛ ˗yö ˗Zlan ˗dapë ˗nu ˗bha. (Prov. 3:19-21) ˗Kɔ ˈö ˈnënmɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo bɔ ˗a ˈka ˗dapë ˗nu ˗ta kö ˗wo wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun ˗wo Zoova dɔ, kwa ˗dho ˗a yö.

3. ˈMën ˈnënmɛn ˗nu ˗dho wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun ˗a kë ˗sü ˗bha?

³ Biblö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ «mɛ ˈbha ˈyii [˗Zlan] yö do tɛan˗ ˈka, ˈˈkɛɛ ˈö sü ˗bha ˈˈsɛ kë ˗yi ˗bha ˈö dho ˈö zun˗ ˈka ꞊dɛɛ ˗bha, ˗a ˗bha ˈgügbɩɩdhɛ ˈö˗ ˗naa ˈyaa ˈdhö bha oo, ˗a ˗bha ˗kë [˗Zlan] ˈka ˗sü oo, mɛ ˗ya ˗dhɛ ˗yö ˗a kë ˗pë ˗nu [...] ˗bha ˈkpakpadhö.» (Wlɔ. 1:20) ˈNënmɛn ˗nu, ˈyaa za ˈgü ꞊dhɛ kaa ka ˗bha ˈnën ˈsɛɛn˗ ˗nu ˈka yö ˈˈkpɛnŋ ˗yö ˗kë ka ˗dhɛ ˗së. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö bhë ˗a ˈka, ka ꞊mɔɔn˗  ˗bha ˈka ˗an ˗takun kö ˗kɔ ˈö Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˗wo ˗gban ˗a ˈka ˗a ˗kɔ «kë ˗pë ˗nu,» ˗bha ˗wa dɔ. ˗Kɔ ˈö Yesu ˗bha ˈwɔnzuan dho ˈnënmɛn ˗nu ˗takun ˗a ˈka, ˗kwaa ˗ga.

4. Yesu ˗yö ˗bɔ ˗dapë ˗nu ˗ta ˈö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ꞊klaŋkë ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Dhukö 12:24, 27-30)

⁴ ˗Kɔ ˈö Yesu ˗yö bɔ ˗a ˈka ˗dapë ˗nu ˗ta ˈö mɛn ˗nu ꞊klaŋkë, ˗kwaa ˗ga. Yi do ˈka, ˗ya ˗pö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗dhɛ ˗wo glɔŋdë ˗nu waa ꞊blëë ˈˈbin ˗nu ˗ga. (Dhukö 12:24, 27-30 ˗wo pö.) ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö wü ɛɛnˈˈ pë ˈˈwɛɛ ˈbha ˗wɔn ꞊blɛɛ ˗an ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ ˗yö ˗bɔ ꞊ʒiaan ˈmannën waa ꞊blëë ˈˈbin ˈö˗ ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗an dɔ ˗së ˈka, ˗an ˗ta. ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˗wo ˗kpan glɔŋdë ˗nu ˗bha wo ˗gɔ ˗ta ˈˈdhuŋ, ˈwo ˗kpan ˈzü ꞊blëë ˈˈbin ˗nu ˗bha ˈbhlaadhɛ ˈgü. ˗Kwa kwa ˗zota kö Yesu ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü, ˗ya ö ˗kɔ ˗zɔn pë ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈka. ˈDhɛ ö bo ˗an ˗zɔn ˗sü ˈka, ˗mën ˈö˗ ˗kë? ˗Yö ˗gleŋ ˗së do ˗da ˈö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗bha ˈö ˗gban ö Dë ˈö ˗ya ˗sü ˈka dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˗bha ˈˈgblüsëdhɛ waa˗ ˗bha zuʋ̈sëdhɛ ˗bha. ˗Ya ˗pö ˗an ˗dhɛ Zoova ˗dho ˗a kë kö ˗bhöpë waa sɔ ˗wo kë ˗an ˗gɔ ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö˗ ˗kë ˗a ˈka glɔŋdë ˗nu waa ꞊blëë ˈˈbin ˗nu ˗an ˗dhɛ bhë, ˗a ˈdhö.

5. ˈWɔnzuan ˗mɛɛn ˗nu ˈö ˈnënmɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo bɔ ˗an ˗ta kö ˗wo wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun ˗wo Zoova dɔ?

⁵ ˈNënmɛn ˗nu, ka ˗dho ˈto Yesu ˗bha mɛn ꞊klaŋkë ˗kɔ ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Zoova ˗dapë ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ wü ɛɛnˈˈ ˈˈdhü ˗nu ˈdhö ˈwo ka ˗dhɛ ˗së, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö pë ˗nu ˈwo˗ ˗zɔn ka ˗dhɛ ˈö ˗gban Zoova ˗bha, ˈka˗ pö ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗dhɛ. ˗Ya ˈgo mü, ˗ka ka ˗bha ˈnën ˗nu dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ˗dapë ˗nu ˈwo ˗an ˗dhɛ ˗së ˗an ˈka. ˈKa bɔ ˗dapë ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˗ta kö ˈka Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗wɔn blɛɛˈˈ ˗an ˗dhɛ, ˗wo ˗dho wo ˈˈtʋ ˈto ˗së ˈka.

6. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö Kristofëë dhe ˗ya ˗da kwa ˗bha?

⁶ ˈˈSanni ˈnënmɛn ˗nu ˗wo pë ˗nu ˈwo ˗gban wü ɛɛnˈˈ ˈˈdhü ˈbha ˈö Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˗zɔn ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗dhɛ, ˗an dua ˗mü ꞊köŋ kö ˗wo ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˈsü ˗wo ˗an mɛɛnˈˈ ˗ee? ˗Abin. Yesu ˈyii pë ˈö ˗gban glɔŋdë ˗nu ˗bha ˗bhöpë ꞊slɔɔ ˗kɔ ɛɛnˈˈ ꞊blëë ˈˈbin ˗nu ˗bha ˗ya ˗kɔ ˗bha bhë, ˗a blɛɛˈˈ ꞊va. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ pë ˈö ˗gban ˗dapë ˗nu ˗bha ka ˗bha ˈnën ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈö˗ ꞊vadhɛ dɔ, ˈwɔn ˈdɛdɛ ɛɛnˈˈ dhɛɛˈˈ ˗bhaasü ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ ˗takun kö ˈpë ˈka˗ ˈˈpiʋ̈ ˈka˗ ˗zɔn ˗a ˗dhɛ ˗ya ˗dɔ ˗së ˈka. Kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Kristofëë ˈö˗ ˗mɛn ˗nu ˗wa ˗takun kö ˗yö ꞊kun ˈnën ˈka, ˗ya ˗pö: «N dhe ˗yö ˈwɔn ˈdɛdɛ ˗blɛɛ yi ˗dhɛ ˈö˗ ˗kë kö ˗dapë ˗nu ˈwo yi ˗züzü ˗wo kë yi ˗dhɛ ˗së. ˗A ˈbha ˗nu ˈnën ˈwo ˗tɔ ˈya kë ˗tɔn ˗nu ˈˈsuee, ˗ya pö: ‹˗Ka ˗dhɛ ˗ga, ˗tɔn ˗nu ˈwo yö ˗wo ˈkpii˗ ˈö ˈwo ˗së ꞊dedewo. ˈWaa˗ ˗zɔn kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ Zoova ˈö bhë ˗Zlan ˈkpii˗ ˗mü ˗ee?› Ɛɛnˈˈ ˈya kë ꞊weeyi ˈˈsuee, ˗ya ˗pö: «˗Ka ˗dhɛ ˗ga, ꞊faan ˗yö ꞊weeyi kpö ˗nu ˈgü. ˈWaa˗ ˗zɔn kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗Zlan ˈˈpii ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˗ee?›» Kristofëë ˗ya ˗pö ˈzü: «ˈWɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˗bhaasü ˈö bhë ˗yö ˗kun ˗së ꞊dede yi ˗bha ˈka, ˈö yi -blü kö ˈyi yi ˗zota.»

7. Ka ˗dho ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ˗an ˗zo ˈto ˗dapë ˗nu ˈˈpiʋ̈?

⁷ Ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗wo ˈˈgla ˗ni ˈgü, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗dapë ˗nu ˗zɔn ˗an ˗dhɛ kö ˗wo wo ˗zota ˗an ˈgü ˗kplawo, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˗wo bɔ ˗an ˗ta ˗wo Zoova dɔ. Ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü ˈka ˗Zlan ˗dapë do ˗wɔn blɛɛˈˈ kö ˈka ˗an dhɛɛˈˈ ˈkpɔ, ˈka˗ pö: «Pë ˈö yö, ˈmën ˗zɔn ka ˗dhɛ ˈö ˗gban Zoova ˗bha?» ˗A ˈbha ˗ya kë ˗a ˗yɔ ˈwo ˗dho ˗a bɔ bhë ˗a ˈwɔn ˗dho ka ˈkun, ˈö ka zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi.—Mat. 21:16.

8. ˈNënmɛn ˗nu waa wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗wo ˈˈtasü ˗ni ˈgü «˗kpinŋ ˈˈpiʋ̈» Izraɛdhö ꞊kwɛŋzü, ˈmën ˈwo˗ ˗kë?

⁸ ˈNënmɛn ˗nu ˈwo kun Izraɛdhö ꞊kwɛŋzü ˗an dua ˗mü kö ˗wo Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗zɔn wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗dhɛ kö ˗wo ˈˈtasü ˗ni ˈgü «˗kpinŋ ˈˈpiʋ̈.» (Deut. 11:19) ˈˈBlü ˗nu ˈwo  kun Izraɛdhö ˗sɛ ˈgü, ˗kpinŋ ga ˗nu ˗bɔ ˗an ˈgü. Mɛn ˗nu ˗wo bɔ ˗ni ˈgü ˗an ˗ta ˗wo ˗kpan wü ˗nu, ˈmannën ˗nu waa ꞊blëë ˈˈbin ˗nu ˗bha mü. ˈKɔdhigümɛn ˗nu ˗wo ˈˈtasü ˗ni ˈgü mü, ˈnënmɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo Zoova ˗dapë ˗nu ˗zɔn wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗dhɛ. ˈNënmɛn ˗nu, ˈˈtʋ̈ŋ suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈka, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈka ˗dapë ˗nu ˗zɔn ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗dhɛ. ˗Kɔ ˈö ˈnënmɛn ˈbha ˗nu ˗wa ˗kë ˗a ˈka, ˗kwaa ˗ga.

9. -Gleŋ ˗mɛɛn ˈö Punita waa Katia ˈwo˗ ˗da ka ˗bha?

⁹ ˈNëndhö do ˈwo˗ ˗dhɛ Punita ˈö ˈˈkwipö ˈkpii˗ ˈgü Ɛndö, ˗ya ˗pö: «Yaa n ꞊gɔɔn waa yi ˗bha ˈnën ˗nu yi bɔ ˗ni ˈgü ˈˈblüblü kö yi ˗wo yi ˗mɛn ˗nu ˗dhɛ, yi yi ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun kö ˗wo Zoova ˗dapë ˗sɛŋbɔ ˗nu dɔ. A˗ ˗yö ꞊dhɛ ˈya ˈgo ˈˈkwipö ˈö pa ˗sü ˈka mɛnbhɩɩdhe waa gɔ ˗nu ˗an ˈka bhë ˗a ˈgü, yi ˗bha ˈnën ˗nu ˗wo ˗dapë ˗nu ˗dɔ ˗së ˈka.» ˈNënmɛn ˗nu, ˈka˗ kë ˈˈdhʋ̈ ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗zo ˈti ˗dho bhɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ˈka˗ ˗kë ˗dapë ˗nu ˗ga ˗sü ˈgü ˗an ˈka. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Katia ˈö Mɔɔdavi, ˗ya ˗pö: «ˈWɔn ˗nu ˈwo ˗gban n ˈnëndhɛ ˗bha ˗a ˗së ˗nu ˈwo to n ˈˈɲaan ˈwo ˗tɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˗nu ˈö yaa n ˗mɛn ˗nu ˈyi˗ ˗kë yi ˈkwëë˗ ˈˈblüblü. A ˗an ˈˈnuɛ ˗bho ꞊dedewo, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗wo n ˗to ˈˈtɩtɩ ˈwo Zoova ˗dapë ˗nu ˗zɔn n ˗dhɛ kö ˈa bɔ ˗an ˗ta, ˈa˗ dɔ.»

10. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗dho ˈnën ˗nu ˈka ˈˈblüblü ˗sü ˈˈsɩ ˈyaa ˈnënmɛn ˗nu ˗dhɛ, ˗mën ˈö ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wa kë? (Kpɔɔˈˈ ˈkɔnën « ˈNënmɛn ˗nu ˗takunpë» ˗bha.)

¹⁰ ˗Ya kë ꞊dhɛ ˈkaa˗ ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈka ˈdho ka ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈka ˈˈblüblü ꞊wɛ? Amɔlö ˈö go ˈzü Ɛndö ˗ya ˗pö: «ˈDhɛ yi˗ ˗bha bhë, n ˗mɛn ˗nu dua ˗mü kö ˗wo yökë ˈˈlɛlɛ ꞊va ˈˈpiʋ̈, ˈö go mü ˗dho ˈˈblüblü ˗sü ˈwëëga ˗yö ꞊va. ˈˈKɛɛ ˈˈdhüdhɛɛdhɛ ˗dɛdɛ ɛɛnˈˈ ˈkɔ ˈta ˗dhɛ ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo kë mü kö ˗wo ˗Zlan ˗dapë ˗nu ˗ga, ˗wo ˗dhö.» ˈKa ˗dhɛ ˗ga ˗së ˈka, ˗dapë ˈbha ˗nu ˈka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗an ˗zɔn ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗dhɛ ka ˗bha ˈkɔ ˈˈsuee, ka ˗dho ˗kpan ˗an ˗bha. (Ps. 104:24) Ka ˗dho ˗kpan ˈzü pë ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈmannën ˗nu, pëbhɩɩdhe ˗nu, ˈˈdhü ˗nu waa pë ꞊va ˈbha ˗nu ˗bha. Karina ˈö  Angletɛɛ ˗ya ˗pö: «꞊Blëë ˈˈbin ˗nu ˗dhɔ ˗yö n dhe ˗kë. ˗A ˗wɔn ˈgü kö a ꞊kun ˈˈtɩtɩ, yi ˈˈtasü ˗ni ˈgü ˗yö ꞊blëë ˈˈbin ˗sɛŋbɔ ˗nu ˗zɔn n ˗dhɛ.» ˈNënmɛn ˗nu, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü ˈka bɔ video waa ˈsëëdhɛ ˗nu ˈwo ˗gban ˗dapë ˗nu ˗bha ˈö kwa ˗bha ˗kɔlokota ˗yö ˗an ˗pëkë ˗an ˗ta ˈö ˈka ka ˗bha ˈnën ˗nu ꞊klaŋkë. ꞊Ii, ka ˗kë ˗dhɛ ˈˈoo ˗dhɛ ˈgü, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ka ˗bha ˈnën ˗nu ꞊faanmën kö ˗wo ˗Zlan ˗dapë ˗nu ˗ga. Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˈbha ˗nu ˈka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗an ˗zɔn ˗an ˗dhɛ kö ˗wo ꞊ɲɔɔn ˗a ˗bha, ˗kwa ˗an ˗ga.

11. ˈNënmɛn ˗nu ˗dho wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun kö ˗wa yö ꞊dhɛ Zoova ˈö bhë ˗dhɔkaa ˗Zlan ˗mü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹¹ ˈKa˗ pö ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗wo Zoova yö ꞊dhɛ ˗dhɔkaa ˗Zlan ˈdhö, ˗kɔ ˈö wü ˈbha ˗nu wo ˗zokë ˗a ˈka wo ˗bha ˈnën ˗nu ˈˈpiʋ̈, ˗kaa ˗zɔn ˗an ˗dhɛ. (Mat. 23:37) Ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü kö ˈka ˗dapë ˗sɛŋbɔ ˗nu ˗gɔa ꞊va ˈwo kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi ˗a ˗zɔn ˗an ˗dhɛ. Karina ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö˗ yö, ˗ya ˗pö: «Yi ˈˈtasü ˗ni ˈgü, n dhe ˗yö n ꞊faanmën kö ꞊blëë ˈˈbin ˗dhɛ ˈö ˗dhö ˈa˗ ˗bha ˗sëdhɛ ˗ga, go mü kö pë ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ Zoova ˗yö ˗dhɔkaa ˗Zlan ˈka ˈa n ˗zota ˗a ˈgü. ꞊Dɛɛ, ˗kɔ ˈö ꞊blëë ˈˈbin ˗nu ˈˈɲan ˗nu, ˗kɔ ˈwo˗ ˈka waa ˗an ˗gɔa ˗bha ˗kë ꞊va ˗sü ˗wo n ˗dhɛ ˗së ˗kplawo. ˗Wa ˗zɔn n ˗dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë.»

12. ˈNënmɛn ˗nu ˗dho bɔ ˗dapë ˗nu ˗ta ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ˗wo wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun ˗wa yö ꞊dhɛ ˗Zlan ˗yö ꞊kpɔɔsü? (Psaume 139:14) (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

¹² ˗Ka ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun kö ˗wa yö ꞊dhɛ ˗Zlan ˗yö ꞊kpɔɔsü. ˗A ˗bha ꞊kpɔɔdhɛ ˗yö ˗ʒiö kwa ˗bha ˗ta ꞊dedewo. (Wlɔ. 11:33) ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ pö ka ˗bha ˈnën ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈˈyi ˗nu ˈnën ˈwo dho ˗dhɛ do ˈgü ˈwo ˗kë dha kpö ˗nu ˈka, ˈö ˗an ˗go ö pinŋ˗ ˗bha ˗sü kö ˗wo ˈdho ˗dhɛ ˈˈwɛɛ ˈgü, ˈyaa ˈˈgbɩɩ˗. (Job 38:36, 37) ˗Kɔ ˈö Zoova ˗yö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗yökë ˗a ˈka, ˗kaa blɛɛˈˈ ˗an ˗dhɛ ˈpö. (Psaume 139:14 ˗wo pö.) ˈNëndë do ˈwo˗ ˗dhɛ Vladimii, ˗kaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˗Ya ˗pö: «Yi do ˈka, ˈyö yi gbönën ˈˈtɩtɩ ˗yö ˗puö ö ˗bha ˗piö ꞊soo ˈka, ˈö ˗gi. ˈDhɛ ˗dhɛkpaɔyi ˈbha ˗yö ˗ʒiö ˈö˗ ˗bha bhüöö ˗yö bo. Yaa n ˗man dhebɔ ˈyi˗ pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ Zoova ˗yö kwa kwi ˗yökë kö ˗yö ö ˗de ˈˈdhɛkë. ˈYi˗ pö ˗a ˗dhɛ ˈzü ꞊dhɛ pë ˈbha ˈö mɛnbhɩɩdhe ˗nu dho ˗a ˗yökë kö ˗yö kë ˈˈdhʋ̈, ˈyaa ˈdhö. ˗A ˈwɔnzuan do ˈnën  ˗tɔ gɔ ˗ya sidan kë, ˈyaa ö ˗de baaˈˈ. ˗Wo ˈö bhë ˗yö yi ˗bha ˈnën ˗takun ˈö˗ yö ꞊dhɛ Zoova ˗yö ꞊kpɔɔsü ꞊dedewo.»

13. ˈNënmɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ˗wa yö ꞊dhɛ ˗Zlan ˈˈpii ˗yö ˈˈgbɩɩ˗? (Isaïe 40:26)

¹³ Zoova ˗ya ˗pö ˈkwa ˗dhɛ ˗ga dhaŋ˗ ˈgü kö ˗kɔ ˈö ˗gbɔdënën ˗nu ˗ya ˗a ˈka wo ˈkwëë˗ ˈö ˗bha ˈˈpiigbɩɩdhɛ ˗kɔa, ˈkwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. (Isaïe 40:26 ˗wo pö.) Ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ pö ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗wo ˗dhɛ ˗ga dhaŋ˗ ˈgü kö pë ˗nu ˈwo ˗an yö ˗wo wo ˗zota ˗an ˈgü. Tɛntɛn ˈö Taiwanö, ˗a ˗zo ˗yö ˗bo ˈwɔn ˈö˗ ˗kë ˗a ˈnëndhɛ ˈgü ˗a ˈka. ˗Ya ˗pö: «Yi do ˈka yaa n dhe yi ˗dho ˗dhɛ do ˈgü, ˈyi ˗kpan ˗gbɔdënën ꞊va ˗bha dhaŋ˗ ˈgü gbeŋ. ˈˈWo ˈbhü ˈbha ˈyaa kun mü ꞊dhɛ ˈˈkwipö ˗dhɛ ˈdhö. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈka kö n ˈˈtɛɛbɔ ˗nu ˈwo ꞊klaŋplöö ˗wo ˈˈgbɩɩdhɛ wɔ ˗ni ˈgü n ˗ta kö ˈa ˈˈkan Zoova ˗bha. N dhe ˗ya ˗pö n ˗dhɛ ˈa n ˗zota Zoova ˗bha ˈˈpiigbɩɩdhɛ ˈö˗ sü ˈö ˗gbɔdënën ˗nu ˗yökë ˗a ˈka ˗a ˈgü. ˗Ya ˗pö ˈzü n ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈˈpiigbɩɩdhɛ do ˈö bhë ˗a sü ˈö n ˗takun kö ˈa bɔ ˈgüdandhe ꞊gban ˈgü. ˗Dapë ˗nu ˗ga ˗sü ˗yö n ˗blü ˈa Zoova dɔ ˗së ˈka, ˈö n ꞊faanmën kö ˈa˗ ˗dhɔkë.»

14. ˈNënmɛn ˗nu ˗dho wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ˗wa yö ꞊dhɛ Zoova ˗yö zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˗Zlan ˈka?

¹⁴ Zoova ˗dapë ˗nu ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö dhi ˗sü ˈka, ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ kë ꞊dhɛ ö ˈdhö ˈpö. ꞊Klaŋ ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗wa ˗yö ꞊dhɛ wü ˗nu, ˈmannën ˗nu waa ˈyuö˗ ˗nu ˗wo trʋʋkë. (Job 40:20) Ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗wa wü ˗nu yö kö ˗wo trʋʋkë ˗ni ˈgü, ˗yö ˗kë ˗an ˗dhɛ ˗së ˗ee? ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë gioonën ɛɛnˈˈ ˈgbɛnnën ˈö ˈto ˗ni ˈgü balɔn ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈka. ˗Dhɛkpaɔyi ˈö ˈka˗ yö ˗a ˈka ꞊dhɛ ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗wo ˈˈyɩɩto ˗ni ˈgü wü ˗nu kë ˗kɔ ˗nu ˗bha, ˗kaa pö ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ Zoova ˈö bhë zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˗Zlan ˗mü.—1 Tim. 1:11.

15. ˈMën ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö ˈnënmɛn ˗nu ˗takun kö ˗wo wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗zopiʋ̈wɔn ˗nu dɔ? (Proverbes 20:5) (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

¹⁵ ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo ˈnën ˗nu ˗ta, ˗an ˗mɛn ˗nu ꞊waa˗ pö ˈwo ˗an dɔ ˈyaa kë ˈˈplëëplë ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka. ˗Ya kë ka ˈka ˈˈdhʋ̈, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha  ˈka ˗an ˗takun kö ˗wo wo ˗zopiʋ̈wɔn ˗nu blɛɛˈˈ ka ˗dhɛ. (Proverbes 20:5 ˗wo pö.) ˈNënmɛn ˈbha ˗nu waa wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗wo ˗dapë ˗nu ˗ga ˗ni ˈgü, ˗wo ˗bɔ ˗an ˗ta ˈwo wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗zopiʋ̈wɔn ˗nu dɔ. ˈMën ˗kë? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈdhɛ bhë ˗a ˈgü, pë ˗nu ˈwo ˗dho ˗an ˗zo bho wo ˈko ˈˈpiʋ̈ ˈwaa mü. ˈNëndë do ˈwo˗ ˗dhɛ Masaiko ˈö Taiwanö ˗yö pë ˈˈwɛɛ ˈbha ˗wɔn ˗blɛɛ, ˈö˗ pö: «Yaa yi ˗bha ˈnën ˗nu ˈya kë yi ˈko ꞊bhaa ˈˈkpɛɛn, ˗tɔn ˈˈpiʋ̈ ˗dhɛ ˗nu ˈgü ɛɛnˈˈ yi ˈˈtasü ˗ni ˈgü ꞊weeyi ˈˈkpɔnŋ ˈˈdhiʋ̈, ˗wo ˗kë wo ˗de ˈgü ˗së. Yi˗ ˗yö ꞊dhɛ ˗an ˗zopiʋ̈wɔn dɔ ˗sü ˈyaa kë yi ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗.» Katia ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö˗ yö, ˗ya ˗pö: «Man ˈgo ꞊klaŋdhiʋ̈, n dhe ˗yö n ˗sü ˈö dho n ˈka ˈˈdhüdhɛɛdhɛ do ˗së ˗bha. ˈYa yö mü, ˈyö ˈwɔn ˗nu ˈwo kë ˗ni ˈgü n ˈka ꞊klaŋplöö ˈa˗ ꞊blɛɛ ˗a ˗dhɛ. ˗A ˗dhɛ ˗nu ˈö ˈmën n ˈka, ˈa˗ ꞊blɛɛ ˗a ˗dhɛ ˈpö.»

16. ˈKɔdhigümɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo zuʋ̈gblüdhi ꞊slɔɔ Zoova ˗dapë ˗nu ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁶ Zoova ˗dapë ˗nu ˗dhɔ ˗ya ˈkɔdhigümɛn ˗nu kë, ˗yö ˗dho ˗a kë kö ˗wo kë wo ˈko ꞊bhaa ˗së ˈka. ˗Yö ˗dho ˗a kë ˈpö ˈö ˗an ˗dhɔ ˗an ˈko ˗kë ꞊dedewo. Biblö ˗ya ˗pö: «ˈˈYɩɩto ˈˈtʋ̈ŋ ˗yö ˗dhö,» ˈö «ˈˈtan kë ˈˈtʋ̈ŋ ˈdhö ˗dhö.» (Eccl. 3:1, 4, ztw.) Zoova ˗yö ˗dhɛ ˗sɛŋbɔ ˗nu ˗da ˈˈsɛ ˗ta yö kö pë ˗nu ˈö ˗an ˗dhɔ kwa ˗kë, ˈkwa ˗an kë mü. ˈKɔdhigümɛn ˗nu ˗wa ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo kë wo ˈko ꞊bhaa ˈˈblüblüdhɛ ˗nu ˈgü, ˗tɔn ˈˈpiʋ̈ ˗dhɛ ˗nu ˈgü, ɛɛnˈˈ ˈˈyi ˈˈkpɔnŋ ˈˈdhiʋ̈ ˗dhɛ ˗nu ˈgü. ˈNën ˈbha ˗nu ˗wa ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo ˗bia ˗lö, ˈwo ˈˈtrʋʋkë ˈˈdhüdhɛɛdhɛ ˗nu ˈgü, ˈwo wü ˗nu ˗ga ɛɛnˈˈ ˈwo ˈˈtrʋʋkë ˈˈyi ꞊bhaa. Pë ˗së ꞊va ꞊dede ˗nu ˈwo bhë, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa bɔ ˗an ˗ta kö ˈkwa Zoova ˗dapë ˗nu ˗ga.

17. ˈMën ˗kë ˈö ˈnënmɛn ˗nu dua ˈdhö ˗mü kö ˗wo wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun kö ˗dapë ˗nu ˗dhɔ ˗yö ˗an kë?

¹⁷ ˈˈKpɔnŋtaadhɛ ˗dɛɛ ˈgü, ˈnën ˗nu waa wo ˗mɛn ˗nu ˗wo ˗dho Zoova ˗dapë ˗nu ꞊trɔɔn ꞊dede yö. Kwa ˈti ˗dho ˈˈsuʋ̈ wü ˗nu ˗gɔ, ɛɛnˈˈ wo ˗de ˈpö ˗wo ˈti ˗dho ˈˈsuʋ̈ kwa ˗gɔ ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö˗ ˈka ꞊dɛɛ ˗a ˈdhö. (Is. 11:6-9) Zoova ˗dapë ˗nu ˗dho kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˗toëpö ˈka. (Ps. 22:26) ˈˈKɛɛ ˈnënmɛn ˗nu, ˈka ˗dho dɔ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ꞊dɛɛ ˗gɔ, kö ˈka ꞊kun ˗dapë ˗nu ˗dhɔ ˗da ka ˗bha ˈnën ˗nu ˈgü. ˈKa bɔ ˗an ˗ta kö ˈka ka ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun ˗wo Zoova dɔ, ˗wo ˗dho ˈdhaŋ˗ bho pë ˈö Davi ˗ya pö, ˗a ˈˈdhiʋ̈. ˗Ya ˗pö: «ˈAa Zoova, ˗kɔ këpë ˈˈwɛɛ ˈbha ˈö ˗dho kë ꞊dhɛ ü ˗bha ˈdhö, ˈyaa ˈdhö.»—Ps. 86:8.