1-2. ˈMën ˗kë ˈkwa dho ˗dhɔ ꞊dede kë kwa ˈko ˗nu ˈka?

ˈPË ˗KË ˈkwa dho ˗dhɔ ꞊dede kë kwa ˈko ˗nu ˈka, ˗a ˗gɛn ˗yö ꞊va. ˗A ˈbha ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an pö ˈˈgɔɔn ˈsëëdhɛ ˈgü ˈyö ˈwo ꞊nɛn: «ˈBha ˗dho ˈˈkan ˗dhɔ ꞊dede ˗kë mɛn ˗nu ˈka ˗sü waa ˗towotasü ˗an ˗bha. [...] ˈBha˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈, ü ˈˈdhia ˗dho kë ˗Zlan waa mɛn ˗nu ˗an ˈgü, ˈö ˈwo ü yö ˈwɔndɔmɛn ˈka.» «Mɛn ˈö ˗dhɔ ꞊dede ˈdhö˗ ˈgü, kö ˗ya ˈwɔn ˗së kë ö ˗de ˗dhɛ.» «Mɛn ˈö to kpɛnŋdhödhɛ waa ˗dhɔ ꞊dede ˗an ˈˈpiʋ̈, ˗yö ˗dho ˗këdhösü ꞊slɔɔ˗.»​—Prov. 3:3, 4; 11:17 ztw.; 21:21.

² ˈˈGɔɔn ˗nu ˈwo bhë ˗wo pë ˗yaaga ˈö˗ ˗wɔn ˈgü ˈkwa dho ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn, ˗an ˗zɔn. ˗A ˗blɛɛsü ˈnën ˗tɔ ˗yö kwa ˗kë ꞊bhlëësü ˗Zlan ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈. ˗A ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ kwa ˈwɔn ˗së ꞊va ˗slɔɔ ˗a ˈgü. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ya kë kö kwaa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗së ˗yö ˗da kwa ꞊zinŋgü. ˈYö˗ ˗yaaga ˗bha ˗naan ˗yö ˗kë ˈwɔn ˗së ꞊va ˈwo kwa ˈˈdhiʋ̈gan ˗ni ˈgü ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü, ˈö˗ do ˗kë ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a ˈka bhë, ˗an ˈka. Gagade ˈgü, ˗a ˗dhɛ ˗a ˗bha kö ˈkwa ˈto Zoova ˗bha ˗dhioo ˈö yö ˗a ˈˈpiʋ̈: «˗Ka ˗dhɔ ꞊dede kë ka ˈko ˗nu ˈka, ˈka ka ˈko ˗nu ˗bhawɔn ˈto.»​—Zach. 7:9.

3. Dhɛɛˈˈ ˗mɛɛn ˗nu ˈkwa dho ˗an ˗yɔ yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

³ ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, kwa ˗dho dhɛɛˈˈ ˗yiishiö ˗yɔ bɔ: De ˗nu ˈö ˈkwa dho ˗dhɔ ꞊dede kë ˗an ˈka? ˗Mën ˈö Dhutö ˗bha ˈsëëdhɛ ˗be ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˈö ˗gban ˗dhɔ ꞊dede ˗bha? Kwa ˗dho ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dɛɛ? ˈKwa ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn, ˗a ꞊trɔɔn ˗dho kë ˗mën ˈka?

4. Kwa ˗dho ˈto Zoova ˗bha ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗sü ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Makö 10:29, 30)

⁴ ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö ˈkwa˗ yö ˗a ˈka ˈwɔn ˗gɔ ˈö ˗ʒiö yö ˗a ˈgü bhë ˗a ˈdhö, Zoova ˗yö ˗dhɔ ꞊dede ˗kë mɛn ˗nu ˈö˗ ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, ˈö ˈwo˗ gba, ˗an ˈka. (Dan. 9:4) Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ‹kwa ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˈsü ˗Zlan ˗bha ˗bha ꞊dhɛ ˗a ˗bha ˈnë ˗nu ˈö˗ ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˗an ˈdhö.› (Efɛ. 5:1) ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗kwa ˗dhɔ ꞊dede kë kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˗an ˈka.​—Makö 10:29, 30 ˗wo pö.

5-6. ˗Wo kpö ˈö ˗kë ‹˗klu mɛn ɛɛnˈˈ pë ˈbha ˗bha ˗sü› ˈka bhë, ˗a ˗gɛn ˈnën ˗tɔ ˗mën?

⁵ Kö pë ˈwo˗ ˗dhɛ ˗dhɔ ꞊dede ˈkwa˗ dɔ ˗së ˈka, ˗a ˗kë kwa ꞊dhegblü ˈka ˗sü ˗dho kë kwa ˗gɔ ˈˈplëëplë. ˈKwa˗ pö ˈkwa˗ ˈgüman, kwa ˗dho ˗dhɔ ꞊dede waa pë ˈö mɛn ꞊vadhɛ ˗wa ˗dhɛ ˗klu mɛn ɛɛnˈˈ pë ˈbha ˗bha ˗sü bhë, ˗an dan ˈˈkwöö. ˗Kwaa ˈwɔnzuan do ˗ga.

⁶ ꞊Dɛɛ, mɛn ˈö yö ˗kë soete ˈbha ˈgü ˗kwɛ ꞊va ˈˈpiʋ̈, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ ˗dhɛ yökëmɛn ˈö ˗klu ö ˗bha yö ɛɛnˈˈ soete ˗bha. ˈˈKɛɛ ˗a ˈbha ˗ya kë kö ˗kwɛ ꞊va ˈö˗ ˗kë yö ˈgü ˈˈdhʋ̈ bhë, yö ˈti ö ˈˈɲan ˗kpan ˗a soete dëmɛn ˗nu ˗bha do. ˗A ˗de ˗ʒiaan ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, pë ˈö˗ ˗gɔmɛn ˗nu ˗wa pö ˈwaa˗ ˗zokun. ˈKwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö Soete bhë ˗a ˗dhɔ ˗ya ˗kë. ˈˈKɛɛ yökë mü ˗sü ˗ya ˗dhɛ ˗së, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗yö ˈwëëga ˗slɔɔ ˗a ˈgü. ˗Yö ˗dho yökë ˗kpla ˈˈdhiʋ̈, ˈö dho ˈö yö˗ ˈka ˗a ˈˈtɛɛpa ˈˈtʋ̈ŋ ˗bha, ɛɛnˈˈ ˈzü ˈö yö˗ ˈka ˗a yö ˈˈwɛɛ ꞊slɔɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˗bha.

7-8. (1) ˗Mën ˈö mɛn ˗blü ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗sü ˗bha? (2) ˈMën ˗kë ˈkwa dho Dhutö ˗bha ˈsëëdhɛ ˗be ˈˈpian ˈbha ˗nu ˗wo pö?

⁷ Mɛn ˈö ˗klu pë ɛɛnˈˈ mɛn ˈbha ˗bha, waa mɛn ˈö ˗dhɔ ꞊dede ˈdhö˗ ˈgü, ˗an ˗bhokopiʋ̈dhɛ ˈnën ˗tɔ pë ˈö ˗an ˗blü ˈwɔn ˗nu kë ˗sü ˗bha. Biblö ˗ya ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü, ˗mën ˈö ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗blü ˗dhɔ ꞊dede kë ˗sü ˗bha? ˈˈGbɩɩdhɛ ˈyaa ˈnën ˈwo˗ ˗wɔ ˗an ˗ta ˈyö ˈwo ꞊kun ˗a kë ˈˈdhʋ̈, ˗an zuʋ̈ˈˈ ˈnën ˗an ˗blü ˗a kë ˗sü ˗bha. ˗Kwa Davi ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ Ʒonatan dë ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈö Davi zë, Davi zuʋ̈ga ˗ya ˗blü ˗dhɔ ꞊dede kë ˗sü ˗bha Ʒonatan ˈka. ˈDhɛ ˗kwɛ ˗nu ˗wo ˗ʒiö kö Ʒonatan ˗ya ga, Davi ˗yö ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗kplawo ˗a gbö Mefibosɛtö ˗dhɛ.​—1 Sam. 20:9, 14, 15; 2 Sam. 4:4; 8:15; 9:1, 6, 7.

⁸ ˈKwa Dhutö ˗bha ˈsëëdhɛ ˗be ˈˈpian ˈbha ˗wo pö, ˗yö ˗dho pë ꞊va ˗zɔn kwa ˗dhɛ, ˈö ˗gban ˗dhɔ ꞊dede ˗bha. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˗nu ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗an sü mɛn ˈbha ˗nu ˈwo ˗an ˗wɔn ꞊blɛɛ ˈsëëdhɛ ˗be ˈö bhë ˗a ˈgü, ˗an ˗bha? ˈYö kwa ˗dho ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kwa ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˗nu ˈgü? *

9. ˈMën ˗kë ˈö Noemi ˗ya ˗ga ꞊dhɛ Zoova ˈnën ˈwɔn yaa ˗kë ö ˈka?

⁹ Dhutö ˗bha ˈsëëdhɛ ˗be ˈgü, Noemi, ˗a ˗bha dhenën Dhutö, waa Noemi ꞊gɔɔn ꞊dhegblü do ˈö ˗suʋ̈ ˗Zlan ˗gɔ ˈwo˗ ˗dhɛ Boazö, ˈnën ˗an ˗bha ˗kwɛzlan ˈdhö mü. Din ˈö ˗da Izraɛdhö ˗a ˗wɔn ˈgü, Noemi waa ö ꞊gɔɔn, waa wo ˗bha ˈnën ˗nu ꞊plɛ ˗wo ˗dho ˈwo ˗ya Moabö ˗sɛ ˈgü. ˗Dhɛ ˈö bhë ˗a ˈgü, ˈyö Noemi ꞊gɔɔn ˗wɔn ˗yö ˗kë. ˗An gbö ˗nu ꞊plɛ ˈwo bhë ˗wo dhe ˗sü, ˈˈkɛɛ ˈdhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗ʒiö ˈyö wo ˗de ˈpö ˗an ˗wɔn ˗yö ˗kë. (Ruth 1:3-5; 2:1) ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo bhë ˗an ˗wɔn ˈgü, Noemi ˈgü ˗yö ˗ga ꞊dedewo. ˗A ˗de ˗ʒiaan ˈdhɛ ꞊ɲɔɔn mü, kö ˗ya pö ˗ni ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˈnën ˈwɔn kë ˗ni ˈgü ö ˈka bhë. ˗Ya ˗pö: «Zoova ˗ya pë ˈˈdhiʋ̈˗ kë n ˈka.» «˗Zlan ˈˈPiigbɩɩsü ˗ya ˗tosɛta din ˗shiö n ˈˈdhi.» ˈYö go mü ˈzü ˈö˗ pö: «Zoova yöö ꞊dede ˗ya yö n ˗gɔ ʒiaan˗, ˗Zlan ˈˈPiigbɩɩsü ˗ya ˈwɔn yaa kë n ˈka.»​—Ruth 1:13, 20, 21.

10. ˗Wo ˈö Noemi kun ˗a pö ˗ni ˈgü bhë Zoova ˗ya ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

 ¹⁰ ˗Wo ˈö Noemi kun ˗a pö ˗ni ˈgü bhë, Zoova ˗ya ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Zoova ˈti ö ꞊taa yö ö ˗dhɔkëmɛn ˈö˗ zuʋ̈ˈˈ ˈˈklʋʋ kun bhɔ ˗ni ˈgü ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗bha. ˗A ˗wëë ˈnën˗ ˗kë ꞊ʒiaan. Zoova ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ «mɛn ˈö ꞊kpɔɔsü ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa ꞊gbɔɔn ˗a ˗ta, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈwɔn ˗nu ˗kë ꞊dhɛ ˈˈblɔɔnmɛn ˈdhö.» (Eccl. 7:7) ˗Ya ˗yö ˈzü ꞊dhɛ Noemi ˗bhawɔn ˗kun ˗takundhe ˗bha kö ˗ya ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ö ˈti ˈˈkan ˗a ˗bha. ˗Zlan ˗ya ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (1 Sam. 2:8) ˗Yö Dhutö ˗blü kö ˗yö ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗a ˗dhɛ. Dhutö ˗wɩ ˗a ˗bha ˈö ö ꞊da ˗takun kö ˗a ˈgü ˈya ˗dho ga, ˈgo mü kö ˗ya yö ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë ˗kplawo. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa˗ sü Dhutö ˗bha?

11. ˈMën ˗kë ˈö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wo pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö mɛn ˗nu ˈö ˗an ˈgü ˗ya ga, ˈwo ˗an ˗takun?

¹¹ ˗Dhɔ ꞊dede kwa ˗blü mɛn ˗nu ˈwo bɔ ˗ni ˈgü ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈgü ˗an ꞊faanmën ˗sü ˗bha. ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö Dhutö ˗yö ˗klu ˗a ˈka Noemi ˗bha bhë ˗a ˈdhö, kwa ꞊dhegblü ˗nu ꞊vadhɛ ˈwo ꞊dɛɛ, ˗wo ˗takundhe nu ˗ni ˈgü ˈpö mɛn ˗nu ˈö ˗an zuʋ̈ˈˈ ˈˈklʋʋ ˈdhö bhɔ ˗ni ˈgü, ɛɛnˈˈ ˈö ˗an ˈgü ˗ya ga ˗an ˗dhɛ ˗zlanwokɔdhi ˗nu ˈgü. ˗An ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, ˈö ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ ˈwo pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈwo ˗an ˗takun. (Prov. 12:25 ztw.; 24:10) ˗Dhioo ꞊dede ˈö bɔmɛn Pɔdhö ˗ya dɔ kwa ˗ta ˈyö bhë. ˗Ya ˗pö: ‹˗Ka ka ˗kɔ ˗ya ˈmɛ ˈö˗ ˗nu ˗din ꞊ya yën bha˗ ˗nu zuëˈˈ ˗ta. Kö ˈka ˈmɛ ˈˈsɩ ˈyaa˗ ˗nu ˗dhɛ ˗Zlan ˗bha zian ˗ta bha˗ ˗nu ˗ta ˈkun, kö ka zuëˈˈ ˗yö kë ˗sɛa mɛ ꞊gban ˈˈpiʋ̈.›​—1 Tes. 5:14.

12. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗an ˈgü ˗ya ga ˗an ˗takun ˗kɔ ˗së do ˈnën ˗tɔ ˗mën?

¹² Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗an ˈgü ˗ya ga ˗an ˗takun ˗kɔ ˗së do ˈö ˈdhö ˈyö ˗tɔ kwa ˈˈtʋ ˗to ˗an ˗bha ˗sü, kö ˈkwa˗ ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗an ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë. Mɛn ˗nu ˈwo Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈka, ˗an ˗wɔn ˗ya ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. ˗A ˗wɔn ˈgü ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈkwa ˗an ˗takun, ˗a zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗yö ˗da. (Ps. 41:1) Proverbes 19:17 ˗ya ˗pö: «ˈMɛn ˈwɔn ˗së ˗kë ˈˈflɛɛmɛn ˗dhɛ kö ˗ya ˈˈpö dɔ Zoova ˗bha. Pë ˈö˗ ˗kë ˗a ˗dhɛ bhë, ˗yö ˗dho ˗a ˈˈpö bho ˗a ˗gɔ.»

13. (1) ˈWɔn ˈö Dhutö waa Ɔɔpa ˈwo˗ ˗kë ˗an ˗bhokopiʋ̈dhɛ ˈnën ˗tɔ ˗mën? (2) ˈMën ˗kë ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ˗dhɔ ꞊dede ˈnën Dhutö ˗blü ˈwɔn ˗nu kë ˗sü ˗bha? (Pë ˈˈbin ˈö˗ kwi ˗ta bhë ˗a ˗ga.)

¹³ ˈDhɛ Noemi ꞊gɔɔn waa˗ gbö ˗nu ꞊plɛ ˗wo ga, ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗kë ˗a ˈˈpiʋ̈ ꞊taabha ˈkwa kwa ˗zota ˗an ˈgü, kwa ˗dho pë ˈwo˗ ˗dhɛ ˗dhɔ ꞊dede ˗a dɔ ˗së ˈka. ˈDhɛ Noemi ˗ya man ꞊dhɛ «Zoova ˗yö ö ˗zokë ˗ni ˈgü ö ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈, ˗yö ˗bhöpë nu ˗ni ˈgü ˗an ˗dhɛ,» ˈyö˗ pö ö ˗dho ö ꞊yɛɛ˗ kë ˈö dho wo ˗bha ˈˈsɛ ˈgü. (Ruth 1:6) Waa ö ˗bha dhenën ˗nu ꞊plɛ ˗wo ˗da ʒiaan˗. ˈDhɛ ˈwo ꞊ɲɔɔn mü, ˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ ˗gɛn ˗ɲaan ˈka ˗yaaga ꞊dhɛ ˗wo ˈˈyɛ wo ˈzü ˗wo ˈdho wo ˗bha ˈˈsɛ ˈgü Moabö. ˈMën dhebɔ ˗nu ꞊plɛ bhë ˈwo˗ ˗kë? Biblö ˗ya ˗pö: «Ɔɔpa ˗yö ˗wü ö ꞊da ˗bha, ˈö ˗ya ˈdho ˗sü ˗bha. ˈˈKɛɛ Dhutö ˗zë ˗yö ˗to ˗klu ˗sü ˈka Noemi ˗bha.» (Ruth 1:7-14) ˈPë Noemi ˗ya pö ˈyö  Ɔɔpa ˗ya ˗kë. ˗Yö ˗dho ö ˗gɔ ˈˈsɛ ˈgü. Dhutö ˗zë ˈyii˗ kë ꞊dhɛ ˗a ˈdhö. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö dho wo ˗gɔ ˈˈsɛ ˈgü, ˗dhɔ ꞊dede ˗yö Dhutö ˗blü ˈyö ˗wɩ ˗a ˗bha kö ˈö ˈto ö ꞊da ˗wëësü ˈö bhë ˗a ꞊kee˗. (Ruth 1:16, 17) Yö ꞊dede ˈnën ˗wɩ ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗bha, ˈˈgbɩɩdhɛ ˈyaa ˈnën ˈwo˗ ˗wɔ ˗a ˗ta. Pë ˈwo˗ ˗dhɛ ˗dhɔ ꞊dede ˈyö bhë. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ sü Dhutö ˗bha?

14. (1) Kwa ꞊dhegblü ˗nu ꞊vadhɛ ˗to Dhutö ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (2) ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Eblö 13:16 ˈgü, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈkwa kë ˗Zlan ˗dhɛ ˗së?

¹⁴ ˗Dhɔ ꞊dede kwa ˗blü ˈyö ˈkwa˗ sü kwa ˗de ˈgü ˈkwa mɛn ˗nu ˗takun. ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈwo˗ ˗kë ˗a ˗bha ꞊kwɛŋzü ˗a ˈdhö, kwa ꞊dhegblü ˗nu ꞊vadhɛ ˈwo ꞊dɛɛ ˗wa ˗sü wo ˗de ˈgü ˈwo ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn wo ˈko ˗nu ˗dhɛ, ˈwo˗ ˗zɔn ˈzü mɛn ˗nu ˈö ˈwaa ˗an dɔ ˗an ˗dhɛ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈˈbu ˈˈtee ˈˈgbɩɩ˗ ˗ya ʒiö ɛɛnˈˈ ˈˈyi ˗ya pa ˗dhɛ ˈbha ˈgü, ˗wo ˗to mü ˈwo ˗ya mɛn ˗nu ˗takun ˗ʒian mɛɛnˈˈ ˗sü ˗bha. ꞊Waa˗ man ˈzü ꞊dhɛ ˈwëëga ˗wɔn ˗ya kë wo ꞊dhegblü ˈbha ˗ta ˈˈgbɩɩ˗, ˗wo ˗to mü ˈwo˗ ˗takun ˈˈslö ꞊mɛɛn. ꞊Dhɛ kletiɛn ˗nu ˈwo kun Maseduanö ˗kwɛ ꞊këŋ do ˗blɛɛsü ˈgü ˗an ˈdhö, ˗wo wo ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈwo wo ˈko ˗nu ˗takun. ˗Wo wo ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˗nu, wo ꞊slɔɔpë ˗nu ˗sü «ˈö ˈwo ˗ziö ˈka wo ˗dɩ ˈˈdhiʋ̈ ˗zianwo,» kö ˈwo wo ˗kɔ ˗da wo ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈgü, ˗an ˗dhɛ. (2 Ko. 8:3) ˗Wo ˗dhɔ suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗zɔn ˗ni ˈgü wo ˈko ˗nu ˗dhɛ, ˗a ˈˈyi ˗yö ˗kan ꞊dedewo Zoova ˗dhɛ.​—Eblö 13:16 ˗wo pö.

15-16. Dhutö ˗ya ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ Noemi ˗takun ˗dhɔ ˗kun ö ˈgü?

¹⁵ Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗gleŋ ꞊va sü ˗kwɛzlan ˈö ˗gban Dhutö waa Noemi ˗an ˗bha bhë, ˗a ˈgü. ˗Kwaa ˈbha ˗nu ˗wɔn blɛɛˈˈ.

¹⁶ Kwa ˈgü ˈya ˗dho ga. ˈDhɛ Dhutö ˗ya pö ˈö ʒiö ö ꞊da Noemi ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo ˈdho Zuda, ˗a zübhodhɛ ˈgü Noemi ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha. ˈˈKɛɛ Dhutö ˈgü ˈti ga. ˗Mën ˈö˗ ꞊slɔɔ ˗a ˈgü? Biblö ˗ya ˗pö: «ˈDhɛ Noemi ˗ya yö ꞊dhɛ Dhutö ˗ya ˈˈpiʋ̈ gboŋgboŋdhö ˈö ʒiö ö ꞊kee˗, ˈyö ö ꞊kwaa˗ ˗zü.»​—Ruth 1:15-18.

17. ˗Mën ˈö dho ˗a kë kö kwa ˈgü ˈya ˗dho ga ˈzodhö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗takun ˗sü ˈka?

¹⁷ ˗Gleŋ ˈö˗ ˗da kwa ˗bha: Mɛn ˗nu ˈö ˗tosɛta din ˗ya ˗shiö ˗an ˈˈdhi ˈkwa˗ pö ˈkwa ˗an ˗takun, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa. Kwa ˈgü ˈya ˗dho ga ˗an ˗wɔn ˈka ˈzodhö. Kwa ꞊dhegblü ˈbha ˈö ˗kpla ˈgü ˈkwa˗ pö ˈkwa˗ ˗takun, ˗a zübhodhɛ ˈgü ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö ˗kɔ. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗dhɔ ꞊dede ˗dho kwa ˗blü ˈö ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ ˗kë ˈkwa ˗klu ˗a ˗bha. (Ga. 6:2) ˈPë ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈyö ˗tɔ kö ˗dhɛkpaɔyi do ˈka ˗yö ˈˈwɩ kwa ˗bha ˗takundhe ˗bha, kö ˈkwa˗ ˗zo ˗gban.

18. ˈWɔn ˗mɛɛn ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö ˈmën Dhutö ˈka?

¹⁸ ˗Wa ˈwɔn ˗nu kë ˈya ˗dho ˗shiö kwa ˗dhɛ ˈˈvaandhö. ˈDhɛ Noemi waa Dhutö ˈwo ˗lo Betedhɛmö, Noemi ˗yö ˗kpan ö ˗yayoo zii ˗nu ˗bha, ˈyö˗ pö ˗an ˗dhɛ: «ˈA kun ˈgo ˗ni ˈgü ˗dhɛ ˈö yö ˗a ˈgü, a ˗kun pa ˗sü ˈka. ˈˈKɛɛ Zoova ꞊yaa˗ kë ˈman n ꞊yɛɛ˗ kë n ˗kɔ ˈˈföö ˈka.» (Ruth 1:21) ˈDhɛ Dhutö ˗yö ˗wo ˗nu ˈwo bhë ˗an man, ˗kɔ ˈö ˗kë ˗a ˈka ö ˗de ˈgü ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. Pë ˈˈpɛpɛ ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ꞊yaa˗ kë kö ˗yö Noemi ˗takun. Waa˗ ˗nu ˗wa ˈˈgbʋ bɔ wo ˈkwëë˗, ꞊yaa˗ ˗zo ˗gban, waa˗ ˗nu ˗wa ˈˈta ˈsü wo ˈkwëë˗ ˗dhɛkpaɔyi ꞊va ˈka. ˈˈKɛɛ ˈwɔn ˗nu bhë ˗a ꞊gban ˈgü, Noemi ˗ya ˗pö: «Zoova ꞊yaa˗ kë ˈman n ꞊yɛɛ˗ kë n ˗kɔ ˈˈföö ˈka.» ˈWɔn ˗së ˗nu ˈö Dhutö ˗yö ˗an ˗kë ˗a ˗dhɛ yö ˈti˗ ˗wɔn blɛɛˈˈ. ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˗yö ˗mën Dhutö ˈka ꞊dedewo. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗to ˗klu ˗sü ˈka Noemi ˗bha.

19. ˈMën ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka mɛn ˈbha ˈö ˗tosɛta din ˗ya ˗shiö ˗a ˈˈdhi ˗a ˗bha?

 ¹⁹ ˗Gleŋ ˈö˗ ˗da kwa ˗bha: ꞊Dɛɛ ˈpö, kwa ꞊dhegblü ˈbha ˈö ˗tosɛta din ˗ya ˗shiö ˗a ˈˈdhi, ˈö ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë ˗ni ˈgü kö ˈkwa˗ ˗takun, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈwɔn ˈˈdhiʋ̈˗ ꞊blɛɛ kwa ˈka. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈ ˈya ˗dho ˗shiö kwa ˗dhɛ. ˗Kwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka ˗a ˗bha, ˈkwa˗ pö Zoova ˗dhɛ ˗yö kwa ˗takun kö ˈkwa˗ ˗zo ˗gban.​—Prov. 17:17.

20. ˈMën ꞊faan ˗da Dhutö ˈgü kö ˗yö Noemi ˗takun ˗kplawo?

²⁰ ˗Kwa kë mɛn ꞊faanmën ˗mɛn ˈka. Dhutö ˗ya ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn Noemi ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ yö ꞊dede ˗a ˗bhawɔn ˗yö ꞊faanmëndhe ˗bha. Zoova ˗bɔ Boazö ˗ta ˈö˗ ꞊faanmën. Boazö ˗ya ˗pö ˗a ˗dhɛ: «Zoova ˗yö ˈdhuëë˗ ˈkpɔ ü ˗bha pë ˗nu ˈü ˗an ˗kë ˗a ˗wɔn ˈgü. Kö Izraɛdhö ˗bha ˗Zlan Zoova ˈü nu ü ˗bin ˗a gban ꞊wlöö bhë ˗yö ü ꞊saa ꞊dede bho, ˈaa ˗yö kë!» ˗Wo ˗së suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗wo ˗pa Dhutö zuʋ̈ˈˈ ˈka, ˈyö˗ ˗yɔ bɔ ˈö˗ pö: «˗Wo ˗së ˗nu ˈü ˗an pö man ˈa ü ˗bha yökëmɛn ˈka n ˗dhɛ bhë, ˗ya n ˗zo ˗gban ꞊dedewo.» (Ruth 2:12, 13) ꞊Faanmëndhe ˈö Dhutö ˗bhawɔn kun ˗a ˗bha Boazö ˗ya ˗nu ˗a ˗dhɛ, ˈyö dho ˈˈdhiʋ̈ ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˈka.

21. ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö Isaïe 32:1, 2 ˗wa pö˗ ˈka bhë ˗a ˈdhö, ˗mën ˈö mɛn zii ˗nu dho ˗a kë?

²¹ ˗Gleŋ ˈö˗ ˗da kwa ˗bha: Mɛn ˗nu ˈwo ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗ni ˈgü mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ, ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka woo ꞊dede ˗an ˗bhawɔn ˗yö ꞊faanmëndhe ˗bha. ˈDhɛ Boazö ˗ya yö ꞊dhɛ Dhutö ˗ya ˈwɔn ˗së kë Noemi ˗dhɛ, ˗ya ˈˈnuɛ ˗bho ˗a ˗bha. ꞊Dɛɛ ˈpö, mɛn zii ˗nu wo ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈwo ˈwɔn ˗nu ˈsuaan˗ bho, ˈyö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo mɛn ˗nu ˗takun ˗ni ˈgü ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˈwo ˗an ˈˈnuɛ ꞊dede bho. ꞊Waa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö ꞊faan ˗nu kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɛ, ˈwo ˈwɔn ˗së ˗kë ˗kplawo.​—Isaïe 32:1, 2 ˗wo pö.

22-23. Noemi ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗yö ˗go ˈˈgblʋʋ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈYö ˈmën ˗kë? (Psaume 136:23, 26)

²² ˈDhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗ya ʒiö, Boazö ˗yö ˗bhöpë ˗nu Dhutö waa Noemi ˗an ˗dhɛ. (Ruth 2:14-18) ˈDhɛ Boazö ˗yö ˈˈgblüsë ˗kë ˗an ˈka, ˗mën ˈö Noemi ˗ya ˗kë? ˗Ya ˗pö: «Kö Zoova ˈö ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn mɛn ˗nu ˈwo wo ˈˈɲaan waa mɛn ˗nu ˈö ˗wa ga ˗an ˗dhɛ bhë ˗yö ˈdhuëë˗ ˈkpɔ ˗a ˗bha, ˈaa ˗yö kë!» (Ruth 2:20a) Noemi ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗ya ˈgo ˈˈgblʋʋ ꞊dedewo. ˈÖ kun ˗be ˗yö ˗kun ˗a pö ˗ni ˈgü ˈˈgbʋ ˈka ꞊dhɛ ‹Zoova ˗ya ˗gban ö ˗gɔ.› ˈˈKɛɛ ˗ya ˗pö ꞊taabha zuʋ̈gblüdhi ˈka ꞊dhɛ ‹Zoova ˈyaa ˈˈkan ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗sü ˗bha.› ˗Mën ˈö Noemi ˗zota ˗kɔ bho ˈˈgblʋʋ?

²³ Noemi ˗ya ˗yö ꞊taabha ꞊dhɛ Zoova ˈti ö ˗kɔ ˈˈkan ö ˈgü toŋtoŋdhö. ˈˈTʋ̈ŋ ˈwo kun nu ˗ni ˈgü ˗a ˈka Zuda ˗sɛ ˈgü, Zoova ˗bɔ Dhutö ˗ta ˈyö ö ꞊faanmën. (Ruth 1:16) Noemi ˗ya ˗yö ˈzü ꞊dhɛ Zoova ˗bɔ Boazö ˗ta ˈö waa Dhutö wo ˗takun. (Ruth 2:19, 20b) ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˗yö ö ˗zota ˈö˗ pö: ‹ˈMan˗ yö ꞊dhɛ Zoova ˈti ˈˈkan n ˗bha. ˗Yö ˗kun n ˈˈpiʋ̈ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka.› (Psaume 136:23, 26 ˗wo pö.) ˗A kë ˗sü kö Dhutö waa Boazö ˈwii wo ˗kɔ ˈˈkan ˗a ˈˈdhiʋ̈ bhë, Noemi ˗yö ˗an ˈˈnuɛ ˗bho ˗a ˗wɔn ˈgü. ˗A ˗bha zuʋ̈gblüdhi waa ꞊faan ꞊slɔɔ ˗sü kö ˗yö Zoova ˗dhɔkë bhë, ˗yö ˗kɔ ˈwo˗ ˗bha ˗yaaga ˗an zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗da.

24. ˈMën ˗kë kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɛ ˗kplawo?

²⁴ ˗Mën ˈö Dhutö ˗bha ˈsëëdhɛ ˗be ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˈö ˗gban ˗dhɔ ꞊dede ˗bha? ˗Dhɔ ꞊dede ˗ya ˗kë ˈyö ˈkwaa ˈˈkan kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗tosɛta din ˗ya ˗shiö ˗an ˈˈdhi, ˗an ˗bha. ˗Ya ˗kë ˈzü ˈö ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈkwa nu ˗an ˗dhɛ. Mɛn ˗nu ˈwo ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗ni ˈgü mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ, mɛn zii ˗nu dua ˗mü kö ˗wo ˗an ꞊faan ˈmën. Mɛn ˗nu ˈö ˗an ˈgü ˗ya ga ˈkwa ˗an ˗takun ˗wa zuʋ̈gblüdhi waa Zoova ˗dhɔkësü ꞊faan ꞊slɔɔ, kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗yö ˗da ꞊dedewo. (Këw. 20:35) ˈˈKɛɛ kwa ˗bha˗ ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn ˗gɛn do ˈkpii˗ ˈö ˈdhö, ˈyö ˗tɔ ˗mën? Yö ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ˈto Zoova ˈö ‹˗dhɔ ꞊dede ˈdhö˗ pa ˗sü ˈka› bhë ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, kö ˈkwa kë ˗a ˗dhɛ ˗së.​—Ex. 34:6; Ps. 33:22.