1. ˈDhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗nu ˈwaa ꞊va ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ꞊dɛɛ. ˈMën ˗kë ˈö˗ ˈwɔn ˈyaa kwa ˈkun?

 SƆTRAAN ˗bha ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈö yö ˗a ˈgü, mɛn ˈwo dho ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ mɛn ˗nu ˈwaa˗ dɔ ˈzüdho. ˈˈDhoodɔmɛn ˗nu, ˈˈsɛgɔdhiʋ̈mɛn ˗nu waa ˗zlanwo ˗gɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ˗wo ꞊sua ˗kë ˗an ˗gɔ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. Mɛn ˈbha ˗nu ˗de ˈpö ˈwaa ˈdhaŋ˗ bho wo ˈˈtɔŋdë ˗nu, wo ˗yayoo ˗nu waa wo ˗de ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˈzü. Kë ˈö˗ wo ˈˈdhʋ̈ bhë, ˗a ˈwɔn ˈyaa kwa ˈkun. Biblö ˗ya ˗to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö ꞊dhɛ «ˈˈkpʋngtaadhɛ yën ˈˈtʋ̈ng ˈgü [...] mɛn ˗nu ˈwii ˈdho ˈˈsuʋ̈ [˗Zlan] ˗gɔ, [...] ˗wo ˗dho mɛ ˗nu yang kë, [ˈwo] ˗da mɛ ˗nu ˗dhɛ pë ˈˈpiʋ̈.» ˗Wo ˗nu ˈwo bhë ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ ˈˈkpɔnŋtaamɛn ˗nu ˈwɔn kë ˗kɔ ˗dho kë ꞊dhɛ Sɔtraan ˈö ˈyaa ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈka bhë, ˗a ˗bha ˈdhö.—2 Tim. 3:1-4; 2 Ko. 4:4.

2. (1) De ˗nu ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho ˗an ˈˈdhiʋ̈ ꞊dedewo? (2) Dhɛɛˈˈ ˗mɛɛn ˈö mɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ kpɔ wo ˗de ˗gɔ?

² Kletiɛn ˗nu kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho ꞊dedewo Zoova ˈˈdhiʋ̈. (Jér. 17:7, 8) ˗Yö ga ˗sü ˈka kwa ˈgü ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˈö yö «ˈti ˗dho ˈˈkan toŋtoŋdhö» ö ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗bha. (Ps. 9:10) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho Yesu Klito ˈˈdhiʋ̈, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗yö ö ˗de ˗nu kwa ˗wɔn ˈgü. (1 Piɛ. 3:18) ˗Ya ˈgo mü ˈzü, kwa ꞊dede ˈkwa˗ yö ꞊dhɛ Biblö ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗wo ˗së kwa ˗bha ˈka. (2 Tim. 3:16, 17) ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈ kö kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho Zoova, Yesu waa Biblö, ˗an ˈˈdhiʋ̈. ˈˈKɛɛ mɛn ˈbha ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo wo ˗de dhɛɛˈˈ kpɔ ꞊dhɛ wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈdhaŋ˗ bho ꞊dedewo wo ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˗ee? ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˈkwa˗ pö ꞊ii, ˈmën ˗kë ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho ˗an ˈˈdhiʋ̈?

3. ꞊Bhlëë ˈkpii˗ ˗mɛɛn ˈö ˗ya ˗sü ˈka kwa ˗bha? (Makö 10:29, 30)

³ Zoova ˗ya ö ˗kɔ ˈˈyɛ kwa ˗bha kö ˈkwa kë ö ˗bha ˈkɔdhi ˈö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü, ˗a ˈgümɛn ˗nu ˈka. ˗Yö ꞊bhlëëwɔn ˈkpii˗ ˈö ˈwɔn ˗së ꞊dede ˈdhö˗ ˈgü ˗a ˈka. (Makö 10:29, 30 ˗wo pö.) Kwa  ꞊dhegblü ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë ˈpö ꞊dhɛ kwa ˈdhö, ˈwo wo ˈgü dɔ ˗ni ˈgü ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈwo˗ ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, ˗wo ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ꞊gban ˈgü. Kwa ˗wo ˗nu, kwa ˗bha wɔkɔ ˗nu waa kwa ˗dasɔ ˗nu ˈwaa do. ˈˈKɛɛ kö ˗de ˈö ˗kë kwa ˗bha ˗kpankwëësü ˗blɛɛsü ˈka, kwa˗ ˗dhɔkë kwa ˈko ˗nu ˈka. ˗Kë ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗sü kö ˈkwa kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˈtɔ bhɔ, ˈkwa˗ ˗dhɔkë, ˗yö kwa ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo.—Ps. 133:1.

4. ˈMën ˗kë ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha?

⁴ Kwaa kwa ꞊dhegblü ˗nu kwa ˗kɔ ˗bha ˗kë ˈwɔn do ˗bha ˗sü ˈö bhë, kwa ˗bhawɔn ˗ya ˗bha ꞊dedewo ꞊dɛɛ. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ˗takun ˈö ˈkwa kwa ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu bun. (Wlɔ. 15:1; Ga. 6:2) ˗Wo kwa ꞊faanmën ˈpö kö kwa ˗kɔ ˗yö ˈto Zoova ˗bha yö ˈgü, kö kwaa˗ ˗nu kwa ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗yö kë ˈˈgbɩɩ˗ ˗kplawo. (1 Tes. 5:11; Ebl. 10:23-25) Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwaa kwa ˈˈsuee ˗be kö ˗wo kwa ˗takun ˈkwa ˈkozë kwa ˈyɔɔ˗ ˗nu ˈwo ˗kë Sɔtraan waa ö ˗bha ˈˈkpɔnŋtaadhɛ yaa ˈö yö ˗an ˈka bhë ˗an ˈka, ˈpë dho kë kwa ˈka ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. ˗A yi ˈyaa ꞊gblɛɛn ˈzü kö Sɔtraan waa ö ˗kɔlöömɛn ˗nu ˗wo nu ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗gɔ. Yi ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈka, kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wa kë kwa ˈˈpiʋ̈ kö ˗wo kwa ˗takun, ˗a ˈˈyi ˗dho ˈˈkan kwa ˗dhɛ ꞊dedewo.

5. ˈMën ˗kë ˈö ˈdhaŋ˗ ˗bho kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˈdhö mɛn ˈbha ˗nu ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka?

⁵ ˈDhaŋ˗ ˗bho kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗ya kë mɛn ˈbha ˗nu ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗a mɛn do ˗ya ˈˈdhɛ bho ˗an ˗bha ˗bin ˗wɔn ˈbha ˗ta ɛɛnˈˈ ˈwɔn ˈbha ˈö˗ ˈˈplüün bho ˗an ˗dhɛ, ˗yö ˈti˗ kë. Ɛɛnˈˈ ˗a ˈbha ˗ya kë kö ˗zlanwokɔdhigümɛn ˈbha ꞊yaa˗ ˗an ˗shiödhɛwɔn ꞊dede kë, ɛɛnˈˈ ˗a blɛɛˈˈ. ˈWɔn suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈdhaŋ˗ ˗bho mɛn ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˈmën dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiʋ̈?

6. ˗Dhɔ ˗dho kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho mɛn ˗nu ˈˈdhiʋ̈? (1 Kodhɛngtö 13:4-8, NTBL)

⁶ ˈDhaŋ˗ ˗bho mɛn ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗yö ˗gban ˗dhɔ ˗ta. 1 Kodhɛngtö 13 ˗yö ˗dhɔ këyö ˗nu ꞊va  ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo kwa ˗takun kö ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈˈdhiʋ̈, ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ. (1 Kodhɛngtö 13:4-8 ˗wo pö.) ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˗a ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ 4 ˗ya ˗pö: ‹˗Dhɔ ˗yö mɛ zuëˈˈ ˗kë ˗sɛa, ˈyö mɛ ˈˈklʋ ˗yö ˗dhi.› ˈKö ˗kë ꞊dhɛ kwa ˈwɔn yaa ˗kë ˗a ˈka, Zoova ˗yö ö zuʋ̈ˈˈ ˗kë ˗saa kwa ˈˈpiʋ̈. ˗Kɔ do bhë ˗a ˈka kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wa kwa ˗shiödhɛwɔn pö ɛɛnˈˈ ˗a kë, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa ˗an ˈˈpiʋ̈. ˗A ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ 5 ˗ya ˗pö ˈpö: ‹˗Dhɔ ꞊ya kë mɛ ˈgü [...] ˈwɔn ˈyaa ˗siö ˗a ˗dhɛ mɛ kwi ˗bha, ɛɛnˈˈ ˈyaa ˈwɔn ˈkun ö ˈˈgblʋ̈ʋ̈˗ mɛ ˗bha.› Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wa kwa ˗shiödhɛwɔn kë, kwa dua ˈyaa ˗mü ˈkwa ‹ˈwɔn ˈkun kwa ˈˈgblʋ̈ʋ̈˗ ˗an ˗bha,› kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa˗ ˈˈyɔɔ bho ˗an ˗gɔ ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü. Ecclésiaste 7:9 ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˈwɔn «ˈya dho ˗shiö kwa ˗dhɛ ˈˈvaandhö ˈˈwlaawɔn ˗nu ˗wɔn ˈgü.» ꞊Ya ˈgo mü ˗yö ˗dho kë ˗së kö pë ˈö Efɛzö 4:26 ˗ya pö, ˈkwa˗ ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. ꞊Ya ˗pö: «ˈˈBin ˗zian ˈya ˈdho ˈma kö ˈwɔn ˈö ˗siö ka ˗dhɛ bha ˗yö ˗tun ka zuëˈˈ ˈˈpiʋ̈.»

7. Matiö 7:1-5 ˗dho kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiʋ̈?

⁷ ˈKwa˗ pö ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˈzü, kwa dua ˗mü ˈkwa ˗an yö ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö Zoova ˗an yö˗ ˈka ˗a ˈdhö. ˗An ˗dhɔ ˗yö ˗Zlan ˗kë, ˈö ˈyaa ˈwɔn ˈkun ö ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗an ˗bha. Kwa dua ˗mü ˈpö ˈkwa˗ kë ꞊dhɛ ˗a ˈdhö. (Ps. 130:3) ˗Yö ˗dho kë ˗së kö ˈkwa kwa ˗zo bho ˈwɔn yaa ˗nu ˈwo˗ ˗kë ˗an ˈˈpiʋ̈, kö ˈkwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗an ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu waa ˈwɔn ˗së ˗nu ˈwo˗ kë ˗ni ˈgü, ˗an ˈgü. (Matiö 7:1-5 ˗wo pö.) ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗dhɔ mɛn «ˈdhang ˗bho ˈwɔn ꞊gban˗ ˈˈdhiʋ̈,» ˗kwa ˗an yö ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈö ˈwɔn ˗së kë ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, ˗an ˈdhö. (1 Ko. 13:7) ˗A ˗gɛn ˈyaa ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho mɛn ˗nu ˈˈdhiʋ̈ kwa tii ˗bha. Pë ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈyö ˗tɔ ꞊ya kë ꞊dhɛ ꞊waa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ wo ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗nu ˈka, ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho ˗an ˈˈdhiʋ̈. *

8. Kwa ˗dho ˈdhaŋ˗ ˗bho kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü draanˈˈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁸ ˈDhaŋ˗ ˗bho mɛn ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗yö ꞊dhɛ mɛn ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ˈdhö, kwa dua ˗mü kö ˈkwa˗ draanˈˈ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gblɛɛn ˈˈpiʋ̈. Kwa ˗dho kwa ˗bha ˈdhaŋ˗ ˗bho kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗dadhiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Kwaa ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈkwa an dɔ ˗së ˈka. ˗Kwa ˈˈdoodɔ ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta, kwaa˗ ˗nu ˈkwa ˗zlanwopö kwa ˈkwëë˗. ˗Kwa kwa zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa ˗an ˈˈpiʋ̈, ˗yö kë ˈˈdhʋ̈ kö wo ꞊dede ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗nu ˗mü wo ˈka. ˗A zübhodhɛ ˈgü, ˗kwaa kë ˈˈslö ˈka kö ˈkwa dho kwa zuʋ̈piʋ̈wɔn ꞊gban blɛɛˈˈ mɛn ˈö ˈkwaa˗ dɔ ˗së ˈka ꞊köŋ ˗a ˗dhɛ. Kwa kwa ˈko dɔ ˗ni ˈgü ˗së ˈka, kwa zuʋ̈ˈˈ ˗pʋ ˗an ˗dhɛ ˗sü ˗dho kë kwa ˗dhɛ ˗së. (Dhu. 16:10) ˈˈKɛɛ kwa ꞊dhegblü ˈbha ˈö ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗ya ˗da kwa ˗dhɛ pë ˈˈpiʋ̈, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë? ˈKwa ˗dho ˈto mü ˈkwa kwa ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˈˈkan. ˗Kwa dɔ kö ˈˈtʋ̈ŋ ˈnën ˈbha ˗yö ʒiö. ˗Ya ˈgo mü, ˈkwa dho zë mɛn do ˗bha ˈwɔn yaa ˈö˗ ˗kë ˗a ˗wɔn ˗dhɛ ˈkwa ˗kan ˈdhaŋ˗ ˗bho kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo to ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗bha. ˗A ˗wɔn ˈgü, kwa ˗dho Zoova ˗dhɔkëmɛn ˈbha ˗nu ˈwo kun ꞊kwɛŋzü ˈö mɛn ˗nu ˈwɔn yaa kë ˗an ˈka, ˈˈkɛɛ ˈö ˈwii ˈˈkan ˈdhaŋ˗ bho ˗sü ˗bha mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈˈdhiʋ̈, ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga.

9. (1) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗yö ˗an ˗ya ˈwaa kun ˈwɔn ˗së kë ˗ni ˈgü, Anö ˗ya ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ö ˈdhaŋ˗ ˗bho Zoova ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˈˈdhiʋ̈? (2) ˈMën Anö ˗bha ˈwɔnzuan ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˈö ˗gban ˈdhaŋ˗ ˗bho Zoova ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗bha? (Pë ˈˈbin ˈö bhë ˗a ˗ga.)

⁹ Kwa ꞊dhegblü ˈbha ˈö ˈˈdhiʋ̈sümɛn ˈka ˗ya ka ˈgü ga ˗wɔn kë do ˗ee? ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˈˈdhʋ̈, Anö ˗bha ˈwɔnzuan ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ka ˗takun. ˗A ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü, Edhi ˈnën kun Zoova ˗bha ˈˈsaabhomɛn ˈkpii˗ ˈka Izraɛdhö. ˈˈKɛɛ Edhi ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈwaa kun ˈwɔnzuan ˗së ˈka. ˗A gbö ˗nu ˈwo kun ˈˈsaabhomɛn ˗nu ˈka ˗wo ˗kun ˈlëë˗ ˗wɔn ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈɲangüyaakësü ˗nu ˈdhö bhë, ˗an kë ˗ni  ˈgü. ˈˈKɛɛ ˗an dë ˈti ˈwɔn bho ˗an ˈgü. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, Zoova ˈti ˈto mü kö ˗yö Edhi bho ö ˗bha yö ˈgü. ˈWɔn ˗nu ˈwo bhë ˗wo ˈti Anö ˗blü kö ˗yö ˈˈkan Zoova ˗dhɔkësü ˗bha ˗Zlan ˗dhɔkëgükɔ ˈö Edhi kun ˈˈsaabhomɛn ˈka mü bhë, ˗a ˈgü. Yi do ˈka, kö ˗yö bhɛɛˈˈ ˗ni ˈgü ö ˗bha ˈˈklʋʋbhɔdhe ˗nu ˗wɔn ˈgü, Edhi ˗ya ˗pö ꞊dhɛ we ꞊yaa˗ ˈkun. Dhebɔ ˈö˗ zuʋ̈ˈˈ ˈˈklʋʋ kun bhɔ ˗ni ˈgü bhë, Edhi ˗yö ö ˗ta ˗yö ˗a dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ˗sü ˗bha ˈö ˈwɔn yaa ꞊blɛɛ ˗a ˈka. (1 Sam. 1:12-16) ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, Anö ˗yö ö ˗wo ˗bhö ˗Zlan ˗dhɛ ˈö˗ pö ꞊dhɛ ˗ya ö gba ˈnëngɔɔn do ˈka, ö ˗dho ˗a nu ˗a ˗dhɛ kö ˗yö yökë ˗a ˗dhɔkëgükɔ ˈö Edhi ˈdhö˗ ˗gɔdhiʋ̈, ˗a ˈgü. (1 Sam. 1:11) ˈWɔn yaa ˈö Edhi gbö ˗nu kun ˗a kë ˗ni ˈgü bhë, Zoova dua ˗mü kö ˗ya baaˈˈ ˗ee? ꞊Ii. Zoova ˗yö ˈwɔn ˗bho ˗an ˈgü ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ˗bha. (1 Sam. 4:17) ˈˈKɛɛ ˈˈtʋ̈ŋ do ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgü, ˗yö ˈnëngɔɔn do ˗nu Anö ˗dhɛ ˈwo˗ ˗dhɛ Samiɛ.—1 Sam. 1:17-20.

10. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˗wo ˗da Davi ˗dhɛ pë ˈˈpiʋ̈, ˗kɔ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗zɔn ˗a ˈka ꞊dhɛ ö ˈdhaŋ˗ ˗bho mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈwo to ˗an ˈˈdhiʋ̈?

¹⁰ Ka ˈˈtɔŋdë ˈˈgbɩɩ˗ ˈbha ˗ya ˗da ka ˗dhɛ pë ˈˈpiʋ̈ do ˗ee? ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˈˈdhʋ̈, ˗ka ka ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗së ˈka ˈwɔn ˈö ˗gblüdë Davi ˗yö bɔ ˗a ˈgü, ˗a ˈgü. ˗A ˈˈtɔŋdë do ˗kun ˗dhö ˈwo ˗dhɛ Aitofɛdhö. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ Davi gbö Asalɔn ˗ya ˈˈslö ꞊mɛɛn kö ˈö ˗gblüdëdhɛ ˈkun ö dë ˗gɔ, Aitofɛdhö ˗yö ˗bɔ Asalɔn ˈˈpiʋ̈. Davi ˗de gbö waa˗ ˈˈtɔŋdë ˈˈgbɩɩ˗ Aitofɛdhö ˗an ˗bha ˗gban ˗a ˗gɔ ˗sü ˗kë ˈwɔn ˈˈdhiʋ̈˗ ꞊dede ˈka. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈, Davi ˈti ˈˈkan ˈdhaŋ˗ ˗bho mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈwo to ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗bha. ˗Yö ˈdhaŋ˗ ˗bho Ushai ˈö ˗kë ˗a ˈˈtɔŋdë do ˈka, ˈö to ˗klu ˗sü ˈka˗ ˗bha bhë, ˗a ˈˈdhiʋ̈. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗dhɛ ˗mü, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ Ushai ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ Davi ˈˈtɔŋdë ꞊dede ˗mü ö ˈka, ˈö ö ˗de dɔ ga ˗yɛ ˈˈdhiʋ̈ kö ˈö˗ ˗takun.—2 Sam. 17:1-16.

11. Nabalö ˗bha yökëmɛn do ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ö ˈdhaŋ˗ ˗bho mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹¹ ˗Kwa Nabalö ˗bha yökëmɛn do ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga ˈpö. Davi waa ö ˗bha ˈˈsɔdha ˗nu ˗wo Izraɛdhömi ˈwo˗ ˗dhɛ Nabalö bhë, ˗a ˗bha ˗yökëmɛn ˗nu ˗takpa. ˈDhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗yö ˗ʒiö, Davi ˗ya ˗pö Nabalö ˈö kun ꞊bhɔɔmɛn ˈka ˗a ˗dhɛ ˗yö ˗bhöpë suu ˈˈoo ˗su ˈö ꞊slɔɔ ˗a ˗gɔ, ˗a bɔ wo ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ Nabalö ˗yö ˗kɔ ˗bhöpë ˈdɛdɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗nu ˗an ˗dhɛ ˗sü ˈka. ˈWɔn ˈö bhë ˗yö ˗shiö Davi ˗dhɛ ꞊dedewo, ˈö˗ pö ö dho Nabalö waa gɔɔn˗ ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈwo˗ ˗gɔ ˈkɔɔ ˗an zë. ˈDhɛ Nabalö ˗bha yökëmɛn do ˗ya man, ˗ya ˗blɛɛ ˗a ˗bha dhebɔ Abigaidhö ˗dhɛ. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˗kun Nabalö ˗bha ˈkɔdhi ˈgü, ˗a ˗bha ˗tosɛta ˗kun ga ˗yɛ ˈˈdhiʋ̈, ˈö kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö Abigaidhö ˗yö wo dha. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö ꞊duëë, ˈˈkɛɛ ˗yö  ˗kun ˈdhaŋ˗ bho ˗ni ˈgü ꞊dhɛ Abigaidhö ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö ˈwɔn ˈö bhë ˗a baaˈˈ. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗dhɛ ˗mü, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗yö Abigaidhö ˗dɔ, ˈö˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ dhebɔ ꞊kpɔɔsü ˗mü. Pë ꞊dede ˈö Abigaidhö ˗ya ˗kë, ˈyö bhë. ˗Yö ˈwɔn ˗nu ˗kë ˗zogbandhe ˈka, ˈö Davi ˗kɔ bho ˈwɔn yaa ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a kë ˗sü ˗bha. (1 Sam. 25:2-35) ˗Yö ˈdhaŋ˗ ˗bho ꞊dhɛ ˈwɔngümanmɛn ˗mü Davi ˈka.

12. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˗yö ˗zë ˗an ˗gɔ, Yesu ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ö ˈdhaŋ˗ ˗bho ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹² ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˗nu ˗wo ˗zë ˗a ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗gɔ, Yesu ˗yö ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗an ˈˈdhiʋ̈. (Zan 15:15, 16) ˈDhɛ Zakö waa Zan ˈwo˗ pö ˗a ˗dhɛ ˗yö ˗duɛɛ ˈkpii˗ nu wo ˗dhɛ ˗a ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˈgü, Yesu ˈti˗ pö ꞊dhɛ ˗wo Zoova ˗dhɔkë ö ꞊trɔɔn ˗bha ɛɛnˈˈ ˈwaa ö ˗bha bɔmɛn ˗nu ˈka ˈzü. (Mak. 10:35-40) ꞊Taabha, gbeŋyi ˈwo˗ kun ˗a ˈka bhë ˗a ˈgü, ˗a ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗wo ˗kan ˗a ˗bha. (Mat. 26:56) ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, Yesu ˈti ˈˈkan ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗bha. ˗Yö ˗kun ˗a ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö ˗an ˗bha. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗an «˗dhɔ ˗yö ˗kë ˗a ˗bha [...] ˈö yöë ˗a ˗bha ˗tosiadhe ˈdhiötoyi ˗bha.» (Zan 13:1, NTBL) ˈDhɛ Yesu go ga ˈgü, ˗yö yö ˗wɔngbɩɩsü ˈö ˗kë ˗zlanwopösü, mɛn ˗nu ꞊klaŋkësü waa ˗zokë ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˈka bhë, ˗a ˗dɔ ö ˗bha bɔmɛn ˗nu 11 ˈwo to wo ˗wo ˗ta ˗an ˗kɔ ˈka. (Mat. 28:19, 20; Zan 21:15-17) ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗dhɛ ˗mü, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ꞊taabha, ˗an ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗wo ˗to wo ˗wo ˗ta ˈwo dho ˈwo ga˗ ˈka. Gagade ˈka Anö, Davi, Nabalö ˗bha yökëmɛn, Abigaidhö waa Yesu ˗wo ˈdhaŋ˗ ˗bho mɛn ˗nu ˈö ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˈdhö ˗an ˗bha ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˈwɔnzuan ˗së ꞊dede ˗to kwa ˗gɔ.

13. ˈMën ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö ˈdhaŋ˗ ˗bho mɛn ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗?

¹³ ˈKa ka ˗bha ˗bin ˗wɔn ˈbha blɛɛˈˈ kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗dhɛ do, ˈö ˗ya ˈdho ˗ya ˈˈdhɛ bho ˗a ˗ta mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗ee? ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö kwa ˈgü ˗ga ꞊dedewo. ˗Dhɛkpaɔyi do ˈka, kwa ꞊dhegblüdhe do ˗yö ö ˗bha ˗bin ˗wɔn ˗blɛɛ mɛn zii do ˗dhɛ. ˗A yi ˈö dɔ ˗a ˈˈpiʋ̈, ˈyö mɛn zii ˈö bhë ˗a ˗bha dhebɔ ˗yö kwa ꞊dhegblüdhe ˗dhɛ, ˈö ˗gban ˈwɔn ˈö waa˗ ꞊gɔɔn ˈwo ꞊blɛɛ ꞊plɛ ˈgü bhë ˗a ˗ta ˈö˗ ꞊faanmën. ˈÖ sü yi ˈö bhë ˗a ˗bha, ˈdhaŋ˗ ˗bho mɛn zii ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗yö ˗kë kwa ꞊dhegblüdhe ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗dho ˈö˗ ꞊blɛɛ mɛn zii do ˈbha ˗dhɛ, ˈyö˗ mɛn zii ˗yö kwa ꞊dhegblüdhe ˗takun ˈö ˗ya ˈdhaŋ˗ ˗bho mɛn zii ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗bha ˈzü.

14. ˈMën kwa ꞊dhegblü do ˗takun ˈö ˗ya ˈdhaŋ˗ bho ˗sü ˗bha ö ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˈzü?

¹⁴ ˈˈTʋ̈ŋ ꞊gblɛɛn ˈˈpiʋ̈, ˈwɔn ˗kun ˗shiö ˗sü ˈka kwa ꞊dhegblü do ˗dhɛ mɛn zii ˗nu ꞊plɛ ˗bha, ˈö ˈyaa kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö ˈdhaŋ˗ bho ˗an ˈˈdhiʋ̈. ˈˈKɛɛ yi do ˈka, ˗yö ö ˗zota ꞊dedewo pë ˈö kwa ꞊dhegblü do ˈö˗ ꞊bhlëë ˗ya ˈö˗ pö ˗a ˗dhɛ ˗a ˈgü. ˗Ya ˗pö ˗a ˗dhɛ: «Sɔtraan ˈnën ˗tɔ kwa ˈyɔɔ˗, kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwaa ˗mü.» ˗Wo ˈö bhë, kwa ꞊dhegblü ˗yö ö ˗zota ˗a ˈgü ꞊dedewo. ˗Yö ˗bhɛɛ Zoova ˗dhɛ, ˈö dho mɛn zii ꞊plɛ ˈwo bhë ˗an ˈˈpiʋ̈ ˈwo ˗dhi wo ˈko ˗dhɛ.

15. ˈMën ˗kë ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˗bha kö ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˈzü? ˗A ˈwɔnzuan do ˗zɔn.

¹⁵ Yö ˈbha ˈö ˈka kun ˗a kë ˗ni ˈgü ˗be ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ꞊waa˗ bho ka ꞊kwɛɛ˗ ˗ee? ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö mën ka ˈka. ˗Kwɛ 1930 ˈgü, ˗wo kwa ˗bha yö ꞊kɛɛ˗ ˗kan ˈˈLüman ˗sɛ ˈgü. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Glitö waa ö dhe ˈwo ˗kun Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo ˗klu ˗a ˗bha ˗an ˈka. Glitö ˈnën kun ˈˈGlaadhiʋ̈ ˗tɔn ˗bɛnzë ˗ni ˈgü ˈsëëdhɛ ˈˈwɛɛ ˗nu ˗ta ö ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˈka. ˗A kë ˗sü ˗kun ˗a ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wa man ꞊dhɛ ˗a dë ˗kun ˗gban ˗ni ˈgü gagade ˗gɔ, ˗wo yö ˈö bhë ˗a ˗kun ˗a ˗gɔ, ˈyö sü ꞊dhɛ ˈˈsuʋ̈ ˗kun ˗an kë ˗ni ˈgü ꞊dhɛ ˗a dë ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö wo ꞊yaŋ ˗da wo ˈyɔɔ˗ ˗nu ˗dhɛ. ˈGüdandhe ˈö Glitö ˗yö bɔ ˗a ˈgü ˗a ˈˈplɛ ˈyaa ˈnën bhë. ˈˈTʋ̈ŋ ˈˈpɛpɛ ˈwo˗ ˗kë ˈˈLüman ˗gblü ˈgü bhë, kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwaa kun ˈˈsu ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu nu ˗ni ˈgü Glitö waa ö dhe ˗an ˗dhɛ. ˗A ˗de ˗ʒiaan ˗wa ˗kpan ˗an ˗bha ˗kpinŋ ˈˈpiʋ̈, ˈwaa ˈˈwɩ ˗an ˈˈpiʋ̈.  ˗Yö ˗mën Glitö ˈka ꞊dedewo. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗a yi ˗yö ˗gwëë kö ˗a ˗foo ꞊kun Glitö zuʋ̈ˈˈ ˗bha, ˈö ˈyaa kun ˗mɔn ˗ni ˈgü ˗a ˗bha kö ˗yö ˈdhaŋ˗ bho ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˈzü. ˗Dhɛ ˈö ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗ʒiö, Glitö ˗ya ˗yö ꞊dhɛ Zoova ꞊yaa˗ ˗an ˗bhawɔn ˈto, ˈdhɛ ˈˈdhʋ̈ ˈpö ö dua ˗mü kö ˈö˗ kë ˈˈdhʋ̈. *

16. ˈMën ˗kë ˈkwa dho kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa ˈdhaŋ˗ ˗bho kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü draanˈˈ?

¹⁶ ꞊Ya kë ꞊dhɛ mɛn ˈgü ga ˗wɔn suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈka bɔ ˗a ˈgü ˈpö, ˗ka pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈka ˗ya ˈdhaŋ˗ ˗bho kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗bha ˈzü. ˗A ˈbha ˗ya kë ˗yö ˗dho ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˈsü, ˈˈkɛɛ ˈka ka ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈka˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗dho kë ˗së. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˗bhöpë ˈbha ˗ya ˈˈyua ˗ya kwa ˗bha, ˗a ˗dhɛ ˗nu ˈö ˈkwa ˗dho ˗an ˗bhö ꞊taabha kwa ˗dho ˗an ˗ga ˗së ˈka. ˈˈKɛɛ ˈkwaa zë ˗a ˗wɔn ˗dhɛ kö ˈkwa ˈˈkan ˗bhöpë ˗bhö ˗sü ˗bha. ˗Kɔ do bhë ˗a ˈka mɛn do ˗bha ˈwɔn yaa ˈö˗ ˗kë kwa ˈka ˈyaa ˈnën˗ ˗wɔn ˈgü ˈkwa dho ˈˈkan ˈdhaŋ˗ ˗bho kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo bhɔ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˈka bhë, ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗bha. ˈKwa ˗ya ˈdhaŋ˗ ˗bho kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗bha ˈzü, kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi. ˈGo mü, ˗yö ˗dho kwa ˗takun kö ˈpë ˈkwa dho ˗a kë kö ˈdhaŋ˗ ˗bho ˈko ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü kë ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˈkwa˗ dɔ.

17. ˈMën ˗kë ˈö ˈdhaŋ˗ ˗bho wo ˈko ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗? ˈYö ˈmën ˈkwa dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö dɔ ˗a ˈdhɛ yö˗ ˈˈpiʋ̈, ˗a ˈgü?

¹⁷ Mɛn ˗nu ˈwo ˈdhaŋ˗ bho wo ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˈwaa ꞊va Sɔtraan ˗bha ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈö yö ˗a ˈgü. ˈˈKɛɛ kwa ˗zë ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ kwa ˈko ˗nu ˗dhɔ kwa ˗kë bhë, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiʋ̈. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗dho kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˈö kwa ˗kɔ ˗yö to ˈwɔn do ˗bha ꞊dɛɛ, ˈö dho kwa ˗takun ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü. Mɛn ˈbha ˗ya ˗da ü ˗dhɛ pë ˈˈpiʋ̈, ˈö˗ ˗wɔn ˈgü ˈbhaa ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˈzü ˗ee? ˗Bhö ˗a ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈü ˈwɔn ˗nu yö ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö Zoova ˗ya yö˗ ˈka, ˗a ˈdhö. ˗Bhö Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, kö ü ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ ˈyö ü kë ꞊dedewo, ˈü ˗gleŋ ˈsü ˈwɔnzuan ˈbha ˗nu ˈwo Biblö ˈgü, ˗an ˈgü. ˗Wa kwa zuʋ̈ˈˈ ˗gi, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ bun, ˈö ˈkwa ˗ya ˈzü ˈdhaŋ˗ ˗bho kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗bha. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ˈˈtɔŋdë ꞊va ‹ˈwo ˗klu kwa ˗bha ꞊dedewo ˈwo ˗ʒiö ˗a ˈka kwa ˗de ꞊dhegblü ˗nu ˗ta› ˗an ꞊slɔɔ. (Prov. 18:24) ˈDhaŋ˗ ˗bho mɛn ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗yö ˗së, ˈˈkɛɛ kwa dua ˗mü ˈpö ˈkwa kë ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗nu ˈka. ˈWɔn ˗gɔ ˈö dɔ ˗a ˈdhɛ yö˗ ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈgü, ˈpë ˈkwa dho ˗a kë kö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wo ˈdhaŋ˗ bho kwa ˈˈdhiʋ̈, kwa ˗dho ˗a yö.