1. ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö wlüünën ˗nu ꞊vadhɛ ˗wa ˗da ˗a ˗ʒian ˗ta ˈsaadhö?

 ˗KWƐ ˈˈpɛpɛ ˈka, wlüünën ˈˈgblü ꞊va ꞊dede ˗wo ˗bɔ ˈˈyi ꞊bhaa ˈwo ˗kë Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈka. ˈBha kë ˗a mɛn do ˈka ˗ee? ꞊Ya kë ˗yö ˈˈdhʋ̈, ˗yö kë ü ˈˈɲaan ꞊dhɛ ü ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔdhi ˈgü waa Zoova ˗an zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗yö ˗da ˗sü ˈka ü ˗bha ꞊dedewo. (Prov. 27:11) ˈWɔn ˗së ˗nu ˈö ˈbha ˗an kë ˈsaadhö ˗bho ü ˗zota ˗an ˈgü. ˈBha Biblö draanˈˈ ˈbha˗ ˈgüman, ˈö˗ ˈbha ˗ya kë kö ü˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗kwɛ ꞊va ˈˈpiʋ̈. Ü ˗bha Biblö draansü ꞊yaa˗ kë ˗ya ga ü ˈgü ꞊dhɛ ˗Zlan ˗Wo ˗mü. ꞊Yaa˗ kë ˈzü ˗Zlan ˈö˗ ˗wo ˈdhö ˗mü ˈˈdhʋ̈, ˈbha˗ dɔ. Ü ˗bha Zoova ˗dhɔ ˗ya ˗dadhiʋ̈. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈbha ü ˗de nu ˗a ˗dhɛ ˈbha bɔ ˈˈyi ꞊bhaa. ˈWɔn ˗së ꞊dede ˈnën ˈü ˗da ˗a ˗ʒian ˗ta bhë.

2. ˈMën ˈkwa dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

 ² ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˈˈsanni ˈü bɔ ˈˈyi ꞊bhaa, ü ˗bha ˗zoyödhe ˗yö ˗da ˈgüdandhe ˈgü ˗gɛnɲan ˈka ꞊va. ˈˈKɛɛ ˗yö kë ü ˈˈɲaan ꞊dhɛ ü kë ˗ni ˈgü ˈkpii˗ ü ˗dho bɔ ˈgüdandhe ˗nu ˈgü ˈzü. Sɔtraan ˗dho ˗a ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö Zoova ˗dhɔ ˈö ü ˈgü bhë ˈö˗ ˗gɔ zë, kö ˈü ˈˈkan ˗a ˗dhɔkësü ˗bha. (Efɛ. 4:14) ˈˈKɛɛ ˈbha ˈdho ü ꞊kwaa ü ˗de ˗zü kö ˈwɔn suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗ya kë ü ˈka. ˈMën dho ü ˗takun kö ˈü ˈto ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha, kö ü ˗wo ˈü˗ ˗bhö bhë ˈü˗ ˈgü ˗wɔn kë? Ü dua ˗mü ˈü ü ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ü kë kletiɛn ˈö ˗ya ˗kian ˗a ˈka. (Ebl. 6:1) Ü ˗dho ˗a kë ˈˈdhʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

3. Kletiɛn ˈˈpɛpɛ ˈö ˗wa wo bo ˗bɔyibhaasü ˈka, ˗mën ˈö ˗an dua ˈdhö ˗mü kö ˗wa kë?

³ Mɛn ˈˈpɛpɛ ˈö ˈkwa bɔ ˈˈyi ꞊bhaa, kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˈto ˗dhioo ˈö bɔmɛn Pɔdhö ˗ya dɔ kletiɛn ˗nu ˈwo kun Efɛzö ˗an ˗ta bhë, ˗a ˈˈpiʋ̈. ˗Yö ˗an ꞊faanmën kö ˗wo kë kletiɛn ˗nu ˈö ˗wa «˗kian» ˗an ˈka. (Efɛ. 4:13) ˗Yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈö˗ pö ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ  ˗wo pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˗an ‹˗gɛn ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˗kplawo.› Pɔdhö ˗yö kletiɛn ˗nu ˗gɛn ˗bha ˗dho ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗zɔn ˈnën ˗nu ˗bha ˈˈgla ˗sü ˈka. ˈNën ꞊kun ˈˈtɩtɩ, ˗a ˗dhɔ ˗ya ˗mɛn ˗nu ˗kë ˈö ꞊waa˗ ˗ga ˈwo ˗kë wo ˗de ˈgü ˈˈgɔɔgɔ. ˈˈKɛɛ ˈyaa ˈto ˈnën ˈka ö ˗bha ˗tosɛta ˈgü. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗ya ˗wo, ˗a dua ˗mü kö ˗yö ö ꞊kwaa «ˈnëdhɛ» ˗zü. (1 Ko. 13:11) ˗Kɔ do bhë ˈpö ˈyö kletiɛn ˗nu dua ˈdhö ˗mü kö ˗wo kë ˗a ˈka. ˗Wa wo bo ˗bɔyibhaasü ˈka, ˗an dua ˗mü kö ˗an ˗gɛn ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈. ˗Kɔ ˈö kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗kë ˗a ˈka ˗kwaa ˈbha ˗nu ˗ga.

4. ˈˈKlʋʋsë ˗mɛɛn ˈö dho ü ˗takun kö ü ˗gɛn ˈdho ˈˈdhiʋ̈? ˗A ˈgü ˈˈpʋ. (Fidhipö 1:9)

⁴ Ka ˗bha Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗dadhiʋ̈ ˗kplawo. Zoova ˗dhɔ ꞊dede ˗yö ka ˗kë ˈsaadhö. ˈˈKɛɛ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗dadhiʋ̈. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Bɔmɛn Pɔdhö ˗ya ˈˈslö do ˗zɔn kwa ˗dhɛ Fidhipö 1:9 ˈgü. (˗A ˗wo pö.) Pɔdhö ˗yö ˗bhɛɛ kö ˗dhɔ ˈö Fidhipömɛn ˈgü bhë «[˗Zlan] ˗ya ˈbha ˗da ˗ta ˗kpɛawo.» ˗Ya ˗zɔn ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗dadhiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˈkwa˗ pö ˗yö kë ˈˈdhʋ̈, kwa dua ˗mü kö ‹˗Zlan dhɔɔbhaawɔn ˗nu ˗bho ˈkoo dɔ ˗sü ˈö ˈkpakpadhö bha ˗yö kë kwa ˗gɔ.› ˈWɔn ˈö ˗gban Zoova ˗bha kwa˗ dɔ ˗ni ˈgü, kö ˗a ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˗yö ˗da ˗ni ˈgü ˈˈdhiʋ̈, kö ˗a ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu waa˗ ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˗wo kë ˗ni ˈgü kwa ˗dhɛ ˗së. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗a zuʋ̈niidawɔn kë ˗sü ˗dhɔ kwa ˗kë, ˈö ˈkwa ˗kan ˈwɔn ˗nu ˈö ˈwaa˗ ˗dhɛ ˗së ˗an ˗bha. ˗Ya ˗kë ˈpö ˈö ˈpë Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ kë waa ˗kɔ ˈö ˈkwa dho ˗a kë ˗a ˈka, ˈkwa˗ dɔ ˗ʒian ꞊mɛɛn.

5-6. Zoova ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˗yö ˗dadhiʋ̈? ˗A ˈgü ˈˈpʋ.

⁵ ˈKwa˗ pö Zoova ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˗yö ˗dadhiʋ̈, kwa dua ˗mü kö ˈkwa˗ Gbö Yesu dɔ ˗së ˈka, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗yö ö Dë ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˗sü ˈkpakpadhö. (Ebl. 1:3) Yesu dɔ ˗kɔ ˗së ˈö ˈdhö, ˈyö ˗tɔ Naɔn ˗së ˈsëëdhɛ ˗be ˗yiishiö ˈwo bhë ˗an ˗wopösü. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ka ˈti ˗ya Biblö ˗wo ˗pö ˗dhɛkpaɔyi ˈˈpɛpɛ ˈka ˗sü ˗bha ꞊köŋ, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ züdɔ ˗kwɛzlan ˗nu ˈwo ˗gban Yesu ˗bha ˗an ˗wopösü ˗ta. Yesu ˗kun mɛn ˈö ꞊ɲɔɔn ˗a ˗bha ˗dhɛ ˈdhö ˗së ˗a ˈka, ˈö ˈnën ˈsɛɛn˗ ˗nu ˗bha ˗kë ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗sü kun ˗an ˗dhɛ ˗së. (Mak. 10:13-16) ˗A ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗wa kë ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wo ˗kë wo ˗de ˈgü ˗së, ˈö ˗an zuʋ̈piʋ̈wɔn ˗nu ˗blɛɛ ˗a ˗dhɛ ˗sü ˈˈsuʋ̈ ˈyaa ˗an kë. (Mat. 16:22) ˈˈKɛɛ mɛn ˈö Yesu ˗yö ö ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu sü ˗a ˗bha ˈyö ˗tɔ ˗a Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü. ꞊Ii, Zoova ˗yö ˗Zlan ˈö ꞊ɲɔɔn ˗a ˗bha ˗dhɛ ˈdhö ˗së ꞊dedewo ˗a ˈka. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ꞊bhɛɛ ˗a ˗dhɛ ˈö ˈwɔn ˈˈpɛpɛ ˈö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈgü, ˈkwa˗ pö ˗a ˗dhɛ. ˗Yö ga ˗sü ˈka kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö kwa zë za ˈka, ˈyö sü ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˈö ö ˗zota kwa ˗wɔn ˈgü.—1 Piɛ. 5:7.

⁶ Yesu ˗kun mɛn ˗nu ˗wëëzë ˗ni ˈgü. Matiö ˗ya ˗pö ˗dhɛkpaɔyi do ˈka ˈdhɛ ‹˗kpan mɛn kpö ˈbha ˗bha, ˗wëë ˗yö ˗da ˗a ˗ta, ˗a ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ kö ˗an ˈgü ya ga, kö faan ˈyaa˗ ˗nu ˈgü ˈzü, kö ꞊wa kë ꞊dhɛ ˈˈbhlaa ˗nu ˈö˗ ˗nu ˗maakëmɛ ˈyaa ˈdhö ˈö ꞊wa ˗pɛn ˗a ˈdhö.› (Mat. 9:36) Zoova ˗zë ꞊wɛ, ˗yö ˗kë ö ˗de ˈgü ꞊dhɛ? Yesu ˗ya ˗pö: «Ka Dë ˈö ˗ya ˗sü ˈka dhang˗ ˗nu ˈgü bha, ˈyaa˗ ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ ˈmɛ ˈwo ꞊dhɛ ˈnë ˗nu ya ˈdhö bha˗ mɛ doseng ˗zian ˗yö ꞊dhɛng.» (Mat. 18:14) ˗Wo ˗nu bhë ˗wo kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗da, ˈyö ˗tɔ ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ Zoova ˗kë ꞊dedewo. ˈKwa Yesu dɔ ˗së ˈka, Zoova ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˗yö ˗dho ˗dadhiʋ̈.

7. ꞊Nënŋ kletiɛn ˗nu ˈö ˗wa ˗kian ˗an ˗bha ˗sü ˗dho ka ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁷ ˈKa˗ pö ˈzü ˗dhɔ ˈö ka ˈgü ˗yö ˗dadhiʋ̈ kö ˈka kë kletiɛn ˈö ˗ya ˗kian ˗a ˈka, ka dua ˗mü kö ka ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗wa ˗kian ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˈka ˗an dɔ ˗së ˈka. Zuʋ̈gblüdhi ˈö ˗an ˗gɔ, ˗ka ka ˗zota ˗a ˈgü. ˗An zuʋ̈ˈˈ ˈyaa ˈto ˗sü ˈka ˈzlöö Zoova ˗dhɔkësü ˗wɔn ˈgü. ˗Kaa pö ˗an ˗dhɛ ˈwɔn ˈbha ˗nu ˈwo bɔ ˗an ˈgü Zoova ˗dhɔkësü ˈgü, ˗wa pö ka ˗dhɛ. ˈKa˗ pö ˈka ˗da ˈwɔn ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˈbha ˗nu ˗ʒian ˗ta, ˗ka ꞊ɲɔɔn ˗an ˗bha ˈka ˗dhioo ˗dhɛ ˗an ˗gɔ. ˗Yö kë ka ˈˈɲaan ꞊dhɛ «˗dhioodɔmɛn ˗nu ˗wa kë ꞊va, ˈwɔn ˗nu ˗wo ˗ɲan.»—Prov. 11:14.

8. Ka zuʋ̈ˈˈ ˗ya dɔ ˈdudhö Biblö ˗bha ꞊klaŋwo ˈbha ˗nu ˗wɔn ˈgü, ˈmën ˈka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ ˗kë?

 ⁸ ˗Kaa kë kö ka zuʋ̈ˈˈ ˈya ˗dho dɔ ˈdudhö. ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈkwa˗ pö ˗a ˈka ˗wo  ˗bhüöö kpö 2 ˈgü ꞊klöö˗ yö ˗a ˈdhö, Sɔtraan ˗dho ˗a ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈö ka ˗gɛn ˈkun ˗dho ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗bha. Pë do ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö bɔ ˗a ˗ta ˈyö ˗tɔ ka zuʋ̈ˈˈ ˗dɔ ˈdudhö ˗sü ˈö Biblö ˗bha ꞊klaŋwo ˈbha ˗nu ˗wɔn ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗nu ö ꞊taabha ˗nu ˈka, mɛn ˈbha ˗nu ˗dho ˗a ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈwo˗ ˗zɔn ka ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗Zlan ˈti kwa ˗da, kwa ˗kë pë ˈbha ˈka ˈˈdhiʋ̈ ˗be ˈyö ˈkwa ˗gla. ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˈdhɛ ˈka kun ˈnën ˈka, ˈwɔn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ka ˈti ka ˗zota ˗an ˈgü. ˈˈKɛɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö yö ˗a ˈgü, ˗wa ˗zɔn ˗ni ˈgü ka ˗dhɛ ꞊klaŋplöö. ˈPë ka ˗bha ꞊klaŋgɔmɛn ˗nu ˗wa pö ka ˗dhɛ ˈö ˗gban pë ˗nu ˗bha ˗gla wo ˗de ˈka ˗sü ˗bha, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗kë ka ˈgü ꞊dhɛ gagade ˈdhö. ˈˈKɛɛ ˈsa kö wo ꞊dede ˈwo bhë, ˗a ˈbha ˗ya kë kö ˗wo ˈti ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü do toŋtoŋdhö kö ˗wo wo ˗zota pë ˗nu ˈwo˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ˗Damɛn ˗yö ˗dhö, ˗an ˈgü. ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈö Proverbes 18:17 ˈgü bhë, kwa ˗zo ˈya ˗dho bɔ ˗a ˈka. ˗Ya ˗pö: «Mɛn ˗blɛɛsü ˈö nu ˈö ˈwɔn ˗gɛn dɔ, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö kë ü ˈgü ꞊dhɛ za ˗së ˗ya ˈˈpiʋ̈, ˈö dho ˈö yö ˗a ˈka mɛn ˈö waa˗ ˗nu ˈö ˈwɔn ˈdhö ˗an ꞊zinŋgü ˗a nu ˗sü ˗bha, ˈö ˗da zɔɔdhe ˈgü.» ˈˈSanni ˈka ˈdhaŋ˗ bho ˈwɔn ˗nu ˈwo˗ blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü ka ˗dhɛ ꞊klaŋplöö ˗an ˈˈdhiʋ̈ ka tii ˗bha, ˗yö ˗dho kë ˗së ꞊ʒiaan kö gagade ˗nu ˈwo ˗Zlan ˗Wo ˈö ˗kë Biblö ˈka ˗a ˈgü ˈka ˗an draanˈˈ ˗së ˈka. ˗Ka ˈwɔn ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˈpɔn kwa ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˈgü. Kaa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˈˈdhiʋ̈ ˗be ˈwo ˈdhaŋ˗ bho pë ˗nu ˗bha ˗gla wo ˗de ˈka ˗sü ˈˈdhiʋ̈ ˗ka ˈˈdoodɔ. ˗Ka ˗an dhɛɛˈˈ ˈkpɔ kö ˈpë ˗kë ˈö ga ˗an ˈgü ꞊dhɛ kwa ˗Damɛn ˈö kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˗yö ˗dhö, ˗wa pö ka ˗dhɛ. ˈˈDoo suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an dɔ ˗sü ˗dho ka ˗takun kö pë ˗nu ˈwo˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ˗Damɛn ˗yö ˗dhö ˈka ˗an dɔ.

9. ˈWɔn ˈö Melisa bɔ ˗a ˈgü bhë, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha?

⁹ Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Melisa * ˗yö ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗gban ˗dapë ˗nu ˗bha ˗an ˗draan ˗së ˈka. ˗Ya ˗takun ˈyö˗ ˗bha zuʋ̈ˈˈ ˗dɔ ˈdudhö ˗sü ˗yö ɲën. ˗Ya ˗pö: «꞊Klaŋplöö, ꞊klaŋgɔmɛn ˗nu ˗wa pë ˗nu ˗bha ˗gla wo ˗de ˈka ˗sü ˗wɔn blɛɛˈˈ, ˗yö mɛn zuʋ̈ˈˈ ˗sü. ˗A züdɔdhɛ ˈgü, ˈmaan kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈa ˈwɔn ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˈpɔn. ˈYö ˗tɔ a˗ ˗pö n ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈman˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗a ˈbha ˗ya kë a ˗dho ˗a yö ꞊dhɛ pë ˗nu ˗bha ˗gla wo ˗de ˈka ˗sü bhë, gagade ˗mü. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ a n ˗zota, a˗ ˗yö ˈpö ꞊dhɛ Zoova ˈyaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ö ˗dhɔkë kwa tii  ˗bha. ˈDhɛ ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈyö ˈa ˗ya ˈwɔn ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˈpɔn ˗sü ˗bha. A ˈsëëdhɛ ˗be Y a-t-il un Créateur qui se soucie de vous ? waa ˈsëëdhɛ ˗be ˈnën ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ La vie a˗t˗elle été créée ? waa Cinq questions à se poser sur l’origine de la vie ˈka bhë, ˗an ˗wo ˗pö. Pë ꞊dede ˈö n ˗bhawɔn kun ˗a ˗bha ˗be, ˈyö bhë. A ˗kpo ˈa˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗be, ˗yö ˗dho kë ˗së.»

10-11. ˈMën dho ka ˗takun kö ka zuʋ̈ˈˈ ˈya ˗dho bhɔ ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˗bha? (1 Tesadhonikö 4:3, 4)

¹⁰ ˗Ka ˈˈkan ˈˈtakɔ yaa ˗nu ˗bha. Wlüünëndhɛ ˈgü, ˗wɔ dhebɔ ɛɛnˈˈ gɔɔn˗ ˈˈpiʋ̈ ˗sü ꞊faan ˗kë ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˈzü, mɛn ˈbha ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo ka ˗blü ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˗bha. Pë ˈö Sɔtraan ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈka˗ kë, ˈyö bhë. ˈMën dho ka ˗takun kö ˈka ˗gban ˈgüdandhe suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗gɔ? (1 Tesadhonikö 4:3, 4 ˗wo pö.) Ka bhɛɛˈˈ ˗ni ˈgü Zoova ˗dhɛ, pë ˈˈpɛpɛ ˈö ka zuʋ̈ˈˈ ˈgü, ˗kaa pö ˗a ˗dhɛ. ˗Kaa pö ˗a ˗dhɛ ˗yö ꞊faan nu ka ˗dhɛ. (Mat. 6:13) Ka ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ pë ˈö Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈyö ˗tɔ ˈö ka ˗takun, ˈyaa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈö zadɔ ka ˗bha. (Ps. 103:13, 14) Biblö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈö ka ˗takun. Melisa ˈö ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö˗ yö, ˗yö ö ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗gban ˗zotadhe yaa ˗nu ˗gɔ. ˗Ya ˗pö: «Biblö ˗wo pö ˗sü ˈö ˗dhɛkpaɔyi ˈˈpɛpɛ ˈka ˗yö n ˗takun ˈö n ˈgü ˈti ga ˈko ˗zë ˗zotadhe yaa ˗nu ˈka ˗sü ˈka. ˗Yö n ˗zo ˗bo ˈpö ꞊dhɛ a Zoova ˗bha ˈka, ˈö ˈa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈa˗ ˗dhɔkë n ˗man ˗tosɛta ˈgü.»—Ps. 119:9.

¹¹ ˈKa ˗dho ˗a pö ˈka ka ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈto ka ˗de ˗gɔ. ˈWɔn ˗nu ˈö ˈka bɔ ˗ni ˈgü ˗an ˈgü, ˗kaa blɛɛˈˈ ka ˗mɛn ˗nu ˗dhɛ. ˈWɔn suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a blɛɛˈˈ ˗sü ˈyaa ˈˈplëëplë, ˈˈkɛɛ ˈka˗ kë ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˗dho kë ˗së. Melisa ˗ya ˗pö: «A ˗bhɛɛ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö ꞊faan nu n ˗dhɛ, ˈyö ˈwɔn ˗nu ˈa kun bɔ ˗ni ˈgü ˗an ˈgü ˈa˗ ꞊blɛɛ n dë ˗dhɛ. ˈDhɛ ˈa˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈, a ˗kë n ˗de ˈgü ˗së. ˗A ˈwɔn ˗kun n ˈˈɲaan ˈpö ꞊dhɛ ˗yö Zoova zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗da.»

12. Ka ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈka ˗da ˈwɔn ˗së ˗nu ˗ʒian ˗ta?

¹² ˗Ka ka ꞊kwaa Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗zü kö ˗wo ˈˈdhiʋ̈sü ka ˈka. Ka ˈˈgla ˗ni ˈgü, ka ˗mɛn ˗nu ˗dho wo ꞊kwaa ka ˗zü kö ka ꞊dede ˈka ˗da ˈwɔn ˈbha ˗nu ˗ʒian ˗ta. ˈˈKɛɛ ˗yö kë ka ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈkaa pë ꞊va dɔ. Ka ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈka ˈˈkan ˈwɔn ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo kaa Zoova ka ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ shiʋ̈ˈˈ ˗an kë ˗sü ˗bha? (Prov. 22:3) Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Kari ˗yö pë ˈö˗ ˗takun ˈö ˗da ˈwɔn ˗së ˗nu ˗ʒian ˗ta ˗a ˗blɛɛ. ˗Ya ˈgüman ꞊dhɛ kletiɛn ˈö ˗ya ˗kian ˈˈgbɩɩdhɛ ˈyaa ˗mü kö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka, pë ˈö˗ dua ˈdhö ˗mü kö ˗ya kë ˗wa pö ˗a ˗dhɛ. ˗Ya ˗pö: «˗A ˗dhɛ ˗kun ˗a ˗bha kö ˈa Zoova ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˈgüman ˗së ˈka, kö n ˈˈdhiʋ̈ ˈya ˗dho ˈto ˗to ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗ta dosɛnŋ.» Ka Biblö ˗wo pö ˗ni ˈgü, ˗ka ka ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: «˗Mën ˈö Biblö ˈˈɲan ˈö yö ˈö˗ ˗zɔn n ˗dhɛ ˈö ˗gban Zoova ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗bha? ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈbha ˗nu ˗wa ˈgü ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo ˈˈdhiʋ̈sü n ˈˈtakɔ ˈka ˗ee? ˈMan ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, ˗a ꞊trɔɔn ˗mɛɛn ˗nu ˈa dho ˗an ꞊slɔɔ?» (Ps. 19:7; Is. 48:17, 18) ˈKa Biblö ˗wo pö, ˈka ka ˗zota ˗a ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈgü, ˗da ˈwɔn ˗nu ˈwo Zoova ˗dhɛ ˗së ˗an ˗ʒian ˗ta ˗sü ˗dho kë ka ˗kɔa ˈˈplëëplë. Ka ˗gɛn ˈdho ˗ni ˈgü ˈˈdhiʋ̈ ˗kplawo, ka ˗dho ˗a yö ꞊dhɛ ˈˈgbɩɩdhɛ ˈyaa ˗mü kö ˗wo ˈtɔŋ˗ dɔ ka ˗ta ˈwɔn ꞊gban ˈgü, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö ˈwɔn ˗nu yö ˗a ˈka, ka ꞊dede ˈka˗ ˗dɔ.

13. ˈˈTɔŋdë ˗tiaandhö ˗nu ˗dho ka ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Proverbes 13:20)

¹³ ˗Ka ˈˈtɔŋdëdhɛ ˈkun mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, ˗an ˗bha. ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈkwa˗ pö ˗a ˈka ꞊klöö˗ yö ˗a ˈdhö, ka ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈö ˈka ꞊nënŋ ˗an ˗bha, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ka ˗takun kö ˈka kë kletiɛn ˗kiansü ˗nu ˈka. (Proverbes 13:20 ˗wo pö.) Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Sadha ˗a ˗bha zuʋ̈gblüdhi ˗kun ˈdho ˗ni ˈgü ˈˈshia˗. ˈˈKɛɛ ˈwɔn do ˈbha ˗ya ˗takun ˈö zuʋ̈gblüdhi ˗kë ˗a ˗gɔ ˈzü. Sadha ˗ya ˗pö: «A ˈˈtɔŋdhe ˗tiaandhö ˗nu ˗slɔɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ˗bha. Yaa kwa ꞊dhegblüdhe do yi ˈˈGlaadhiʋ̈ ˗tɔn ˈsëëdhɛ ˗baa yi ˈkwëë˗ ˈˈdhoogɔ ˈˈpɛpɛ ˈka. N ˈˈtɔŋdhe do ˈbha n ˗takun ˈzü ˈa ˗ya  ˈwɔn ˗daa ˗nu kë ˗sü ˗bha ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta. Mɛn ˗nu ˈa ꞊nënŋ ˗an ˗bha ˗wo n ˗takun ˈyö ˈa Biblö ˗draan n ˗de ˈˈpiʋ̈ ˗sü waa bhɛɛsü ˗an sü n ꞊sɔbhɛɛ ˈka. Yaa Zoova yi ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗ya kë ˗sü ˗bha ˈˈgbɩɩ˗, ˈö zuʋ̈gblüdhi ˗kë n ˗gɔ ˈzü.»

14. Ʒiliɛn ˗ya ˗kë ꞊dhɛ ˈyö ˈˈtɔŋdë ˗tiaandhö ˗nu ꞊slɔɔ?

¹⁴ Ka ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈka ˈˈtɔŋdhɛ ˈkun mɛn ˗tiaandhö ˗nu ˗bha? Ʒiliɛn ˈö ˗ya kë mɛn zii ˈka ꞊dɛɛ, ˗ya ˗pö: «Kö a ꞊kun wlüünën ˈka, yaa kwa ꞊dhegblü ˗nu yi ˗zlanwopö ˗ni ˈgü, ˗a ˈˈtɔŋdhɛ ˗kun ˗an ˗bha. ˗Wo ˗kun ˗zlanwopö ˗ni ˈgü wo ꞊faan ˈka, ˈö ˈwo n ˗takun ˈa˗ yö ꞊dhɛ ˗zlanwopösü mɛn zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi. ˗Ya ˗kë ˈa ˗Zlan ˗bha yökë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka ˗sü ˗wɔn ˗ya n ˗zo ˈˈpiʋ̈. A˗ ˗yö ˈpö ꞊dhɛ ˈpë ˗kë ˈö ˈˈtɔŋdë ˗tiaandhö ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˈwaa n ˗gɔ ꞊va ˈyö ˗tɔ mɛn ˗nu ˈö yaa˗ ˗nu yi ˗kwɛ ˈdhö do wo ˈnën ˈa ꞊nënŋ ˗an ˗bha. ꞊Taabha, a n ˈˈtɔŋdë ˗tiaandhö ˗nu ˗slɔɔ ˈzü betɛdhö. ˗An ˗bha ˈwɔnzuan ˗nu ˗wo n ˗takun ˈa n ˗kɔ ˗yɛ n ˗man trʋʋˈˈ ˗nu ˗bha ˗së ˈka, ˈö yaa Zoova yi ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗kë ˈˈgbɩɩ˗.»

15. ˗Dhioo ˗mɛɛn ˈö Pɔdhö ˗ya dɔ Timote ˗ta ˈö ˗gban ˈˈtɔŋdhɛ ˈkun ˗sü ˗bha? (2 Timote 2:20-22)

¹⁵ ˈKa˗ ˈsuan˗ bho ꞊dhɛ mɛn ˈbha ˈö ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˈyaa ꞊nënŋ ˗a ˗bha ˗mɛn ˗tiaandhö ˈka, ka ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ? ˗A ˈwɔn ˗kun Pɔdhö ˈˈɲaan ꞊dhɛ mɛn ˈbha ˗nu ˈwo kun ˗zlanwokɔdhi ˗nu ˈgü ˗kwɛ këŋ do ˗blɛɛsü ˈgü, ˗an ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˈyaa kun ˗së. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗ya ˗pö Timote ˗dhɛ ˗yö ö ˗de ˈkun ˗an ˗bha. (2 Timote 2:20-22 ˗wo pö.) Kwaa Zoova kwa ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, kwa dua ˈyaa ˗mü ˈkwa kwa ꞊kwaa mɛn ˈbha ˗zü kö ˈˈtɔŋdëdhɛ ˈö kwaa kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü kwa ꞊zinŋgü, ˈö ˈkwa pë ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dede ˗kë kö ˗yö ˈyɔ bhë, ˗ya shiʋ̈ˈˈ.—Ps. 26:4.

16. ˗Mën ˗nu ˈö ˈka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗an kë ˗sü ˗wɔn ˗ya ka ˗zo ˈˈpiʋ̈?

¹⁶ ˈWɔn ˗nu ˈwo ˗së ˗ka ˗an kë ˗sü ˗ya ka ˗zo ˈˈpiʋ̈. Pë nu ˈwo dho ka ˗bha ˗zoyödhe ˗gɛn ˗gban, ˈwo dho ka ˗takun kö ˈka kë kletiɛn ˗nu ˈö ˗wa ˗kian ˗an ˈka, ˗ka ˗an kë ˗sü ˗wɔn ˗ya ka ˗zo ˈˈpiʋ̈. (Efɛ. 3:16) ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ ˈˈslö ꞊mɛɛn kö ka ˗bha Biblö ˗wopösü ɛɛnˈˈ ˗a ˗draan ka ˗de ˈˈpiʋ̈ ˗sü bhë, ˈka˗ kë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. (Ps. 1:2, 3)  Ɛɛnˈˈ ˈzü ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ ˈˈslö ꞊mɛɛn kö ˈka bhɛɛˈˈ zoodhö zoodhö ka zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka. ˗A ˈbha ˗ya kë ˈzü kö ka ˗bhawɔn ˗yö ˗mɔn ka ˗de ꞊sɔnŋ ˗bha ˗sü ˗bha ˈwɔn ˈö ˗gban trʋʋkësü waa ka ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈkun ˗kɔ ˗nu ˗bha, ˗an ˈgü. (Efɛ. 5:15, 16) Zoova ꞊yaa˗ yö ꞊dhɛ ka ka ˈgü dɔ ˗ni ˈgü ˈˈgbɩɩ˗ kö ka ˗gɛn ˈdho ˈˈdhiʋ̈, ˗yö ˗dho kë ˗a ˗dhɛ ˗së.

17. ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun ˗sü ˈgü?

¹⁷ Mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun ˗sü ˗dho ˗a kë ˈö ˈka ˗kë kletiɛn ˗nu ˈö ˗wa ˗kian ˗an ˈka. Yesu ˗ya ˗pö: «I ˗bha pë ˗nu mɛ ˗dhɛ ˗sü ˗yö i ˗bha ˈwɔn ˗së ˈkpii˗ ˈka ˈö ꞊ziö˗ mɛ ˗bha pë ˗nu i ˗dhɛ ˗sü ˗ta.» (Këw. 20:35) ˈKa ka ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ waa ka ꞊faan ˈbha ˈsü ˈka mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun ˗a ˈka, zuʋ̈gblüdhi ˗dho kë ka ˗gɔ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ sü ka ˗de ˈgü ˈö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗wa kë zii ɛɛnˈˈ ˈwo ꞊niɔɔnsü ˈka, ˈka ˗an takun. Ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗an ˗takun ˗an ˗bha pë ˗nu ˈdhɔ ˗sü ˗bha, ɛɛnˈˈ ˈö ˈka yökë parɛ ˗nu ˈka ˗kɔ ˗zɔn ˗an ˗dhɛ. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˈnëngɔɔn ˗mü ka ˈka, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗kë mɛn zii ˗kɔ ꞊löö ˈka ˗sü ˗ʒian ꞊mɛɛn kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈka yökë ka ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˈka. (Fdh. 2:4) Ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈka ˗dhɔ ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ nɔɔn˗ ˗së ˈö ˗gban ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗bha ˗a ˗pö ˗an ˗dhɛ ˗sü ˈka. (Mat. 9:36, 37) ˗A ˈˈsɩ ˗zë ˗ya kë ka ˗dhɛ, ˗ka Zoova ˗bha yökë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˗sü ˗wɔn ˗ya ka ˗zo ˈˈpiʋ̈.

18. ˗Zlan ˗bha yökë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈgü ˗sü ˗dho ka ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ka ˗gɛn ˈdho ˈˈdhiʋ̈?

¹⁸ ˗Zlan ˗bha yökë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈˈkwɛɛ ꞊va ˗pʋ ka ˗gɔ kö ka ˗gɛn ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈. ˈKa kë ˗yödhiʋ̈ ˈka, ka ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka dho ˗Gblüdëdhɛ ˗nɔɔnpömɛn ˗nu ˗bha ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈, ˈka yökë betɛdhö ɛɛnˈˈ ˈzü kwa ˗bha ˗zlanwo ˈkɔ dɔ ˗yö ˗nu ˈgü. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈö wlüünën ˈka ˈwo˗ ˗dhɛ Ketlinö ˗ya ˗pö: «ˈˈTʋ̈ŋ ꞊va ˗kë kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗wa ˗kian ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˈö ˗zlanwopödhɛ ˈgü, ˗yö n ˗takun ꞊dedewo ˈö ˈdhɛ ˈa bɔ ˈˈyi ꞊bhaa n ˗gɛn ˗yö dho ˈˈdhiʋ̈. ˗An ˗bha ˈwɔnzuan ˗yö n ꞊faanmën kö ˈa Biblö draanˈˈ ˈzü ꞊dedewo, ˈgo mü kö ˈa baaˈˈ n ˗man mɛn ꞊klaŋkë ˗kɔ ˗nu ˗bha.»

19. ˈKa pë ˈˈpɛpɛ kë ka ˗gɛn ˗ya ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˗kplawo, ˈwɔn ˗së ˗mɛɛn ˗nu ˈka dho ˗an ꞊slɔɔ?

¹⁹ ˈKa pë ˈˈpɛpɛ kë ka ˗gɛn ˗ya ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˗Zlan ˗dhɔkësü ˈgü ˗kplawo, Zoova ˗dho ˈwɔn ˗së ꞊va kë ka ˗dhɛ. ˗Yö ˗dho ˗a kë ˈö ka ˈti ˗dho ka ˗bha wlüünëndhɛ shiʋ̈ˈˈ pë ˗nu ˈö ˗an ꞊bhlëë ˈyaa ˈdhö ˗an mɛɛnˈˈ ˗sü ˗bha. (1 Zn. 2:17) ˗Yö ˗dho ˗a kë ˈpö ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo ˗da ˈwɔn yaa ˗nu ˗ʒian ˗ta ˗sü ˈgü, ˈka ka ˗gɔ bho ˗an ˗gɔ ʒiaan˗. Ka ˗bha ˗tosɛta ˗dho kë ˗së ˈö zuʋ̈niidadhe ˗kë ka ˗gɔ. (Prov. 16:3) Ka ˗bha ˈwɔnzuan ˗së ˗nu ˗dho ˈpa ka ꞊dhegblü ˗nu ˈka. (1 Tim. 4:12) ˗A ˗dhɛ ˈö ˗së ˈzü ˈyö ˗tɔ zuʋ̈waannusü waa ꞊yëë ꞊dede ˈö Zoova ˗dhiidhɛwɔn kë ˗sü waa ˗kë ˗a ˈˈtɔŋdë ˈka ˗sü ˈgü, ˗wo ˗dho kë ka ˗gɔ.—Prov. 23:15, 16.