1. ˈMën dho kwa ˗takun kö ˈwɔn ˈö Biblö ˗ya to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ, ˗a draansü ˗dhɔ ˗yö kwa kë?

 WLÜÜNËN do ˈwo˗ ˗dhɛ Bɛnö ˗ya ˗pö: «ˈWɔn ˈö Biblö ˗ya to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ ˗a draansü ˗dhɔ ˗yö n ˗kë.» ˗Yö ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˈpö ka ˈka ˗ee? Ɛɛnˈˈ ˈwɔn ˈö Biblö ˗ya to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ ˗a ˈgüman ˗sü ˗yö ka ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗ ˗ee? Ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ʒiaanwo ˈka˗ pö ꞊dhɛ ˗an draansü ˈyaa ˗së. ˈˈKɛɛ ˈpë ˗kë ˈö Zoova ˗ya pö ˗wa ˗bɛnzë Biblö ˈgü ˈka˗ dɔ, ka ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö go ˈˈgblʋʋ.

2. ˗Mën ˈö ˈkwa dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

² ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, ˈpë ˗kë ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ ˗an draanˈˈ waa ˗kɔ ˈö˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü dho kwa ˗takun ˗a ˈka, kwa ˗dho ˗an yö. Kwa ˗dho ˗a züdɔ ˈwɔn ˈö Daniɛdhö ˗ya to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ ˗a ꞊plɛ draansü ˗ta. ꞊Ya ˈgo mü ˈkwa˗ ˈgüman, ꞊trɔɔn ˈkwa dho ˗a ꞊slɔɔ kwa ˗dho ˗a yö ˈpö.

3. ˈKwa˗ pö ˈpë Biblö ˗ya to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ ˈkwa˗ dɔ, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë?

³ ˈKwa˗ pö ˈwɔn ˈö Biblö ˗ya to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ ˈkwa˗ ˈgüman, kwa ˗bhawɔn ˗yö ˗takundhe ˗bha. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˗Kwa kwa ˗zota kö ˈkwa ˈdho ˗dhɛ ˈö ˈkwaa˗ dɔ ˗a ˈgü, ˈˈkɛɛ kö kwa ˈˈtɔŋdë do ˈö ˗dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a dɔ ˗së ˈka ˗yö kwa ˈˈpiʋ̈. ˗Dhɛ ˈö ˈkwa yö ˗a ˗bha ˗ya ˗dɔ ˗së ˈka, ˈö ʒiaanga ˈkwa˗ ˗ta ˈö˗ dɔ ˈpö. ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ kwa ˈˈtɔŋdë ˗bha ˗kë kwa ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗yö ˗së. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, ˈˈtʋ̈ŋ ˈkwa˗ ˈgü yö Zoova ˗ya ˗dɔ, ˈö pë ˈö dho kë dhiʋ̈ˈˈ ˈö˗ dɔ ˈpö. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈpë Biblö ˗ya to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ ˈkwa˗ pö ˈkwa˗ dɔ,  ˗kwa ˗takundhe ˗dhɛ Zoova ˗gɔ.—Dan. 2:28; 2 Piɛ. 1:19, 20.

4. ˈMën ˗kë ˈö Zoova ˗yö ˈwɔn ˗nu to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö ˗wo ˗an ˗bɛnzë ö ˈˈDhiwo ˈgü? (Jérémie 29:11) (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

⁴ ꞊Dhɛ ˈnën dë ˗tiaandhö ˈdhö, Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö kwa ˗bha ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ kë ˗së. (Jérémie 29:11 ˗wo pö.) Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö pë ˈö dho kë kwa ˈka ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü ˗ya blɛɛˈˈ ˈkpakpadhö. ˈˈKɛɛ kwa ˗mɛn ˗nu ˗zë ˈwaa ˗mɔn ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗bha. Zoova ˗yö ö ˗kɔ ˗yɛ mɛn ˗nu ˗bha kö ˈwɔn ˈö dho kë dhiʋ̈ˈˈ ˗wa ˗bɛnzë Biblö ˈgü, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈwɔn ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˈwo nu ˗ni ˈgü ˈkwa ˗an ˈto ˈˈdhiʋ̈ ˈkwa ˗an dɔ. (Is. 46:10) ˈWɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ bhë ˗wo gbɔɔdhe ˗së ˈö go kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˈˈpiʋ̈, ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ ˗yö ˗dho ga kwa ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ bhë, ˗wo ˗dho yökodhiʋ̈ ꞊dedewo?

5. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö wlüünën ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ sü Masö ˗bha?

⁵ Kwa ꞊dhegblü wlüünën ˗nu ˈwo ꞊klaŋdhiʋ̈ bhë ˗ya kë ꞊shiöŋ ˗an ˈˈtɛɛbɔ ˗nu ˈö Biblö ˗dhɔ ˈyaa ˗an kë toŋtoŋdhö waa˗ ˗nu ˗wo ˗kë ˗dhɛ do ˈgü. ˈPë ˈwo˗ pö ɛɛnˈˈ ˈwo˗ ˗kë ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ꞊dhegblü ˗nu zuʋ̈ˈˈ dɔ ˈdudhö ˗an ˗bha ˗zoyödhe ˗wɔn ˈgü. Kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Masö ˈwɔn ˈö bɔ ˗a ˈgü, ˗kwaa ˗ga. ˗Ya ˗pö: «˗Dhɛ ˈa kun ꞊klaŋdhiʋ̈, a ˗ya ˗dɔ ˈdudhö ˗sü ˗bha pë ˈö ˗gban ˗zlanwo ˈö n ˗mɛn ˗nu ˗wo n ꞊draan ˗a ˈka waa Biblö ˗bha ˗kë ˗Zlan ˈˈDhiwo ˈka ˗sü, ˗an ˗wɔn ˈgü.» ˗Mën ˈö Masö ˗mɛn ˗nu ˗wa ˗kë? ˗Ya ˗pö ˈzü: «ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈyaa kun ˗an ˗dhɛ ˗së, ˗wo wo zuʋ̈ˈˈ ˗kë ˗saa.» Masö ˗mɛn ˗nu ˗wo ˗bɔ Biblö ˗ta ˈwo˗ ˗bha dhɛɛˈˈ ˗nu ˗yɔ bɔ. Masö ˗de ˈpö ˗yö ˈwɔn ˈbha ˗kë. ˗Ya ˗pö: «ˈWɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ bhë a do ꞊draan n ˗de ˈˈpiʋ̈ ˈö yaa wlüünën ˈbha ˗nu ˈyi˗ ˗ta ˈˈdoodɔ.» ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö go ˗a ˈgü? ˗Ya ˗pö ˈzü: «꞊Taabha, ˗yö ga n ˈgü ꞊dhɛ Biblö ˈö bhë ˗Zlan ˈˈDhiwo ˗mü.»

6. ˗Mën ˈö kwa ˗dho ˗a kë kö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈya ˗dho dɔ ˈdudhö? ˈYö ˈmën ˗kë?

⁶ ꞊Dhɛ Masö ˈdhö, ka dɔ ˈdudhö Biblö ˗bha ˗kë gagade ˈka ˗sü ˗wɔn ˈgü, ka zuʋ̈ˈˈ ˈya ˗dho za dɔ ka ˗bha. ˈˈKɛɛ, ka dua ˗mü ˈpö kö ˈka ˈwɔn ˗nu kë ˈˈvaandhö. ˗Dɔdudhösü ˗kë ꞊dhɛ ˈˈkɔɔ ˈdhö. Kwa ˈti kwa ˗zokë kwa ˗bha pë ˗wɔngbɩɩsü ˈˈpiʋ̈, ˈˈkɔɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗ya shiʋ̈ˈˈ. ˗Ya kë ꞊dhɛ ˈkwaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗dɔdudhösü ˗yö kwa ˗bha ˗zoyödhe shiʋ̈ˈˈ, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ kpɔ: «˗Dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗së ˈö Biblö ˗ya ˈˈplüün bho bhë a ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗ee?» ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˈyaa ˈˈdhʋ̈, kwa dua ˗mü kö ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ˗pö bhë, ˗a ꞊dhɛ ˗nu ˈö ˗wa yökodhiʋ̈ ˈsaadhö ˈkwa ˗an draanˈˈ. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

7. ˗Mën ˈö Daniɛdhö ˗takun ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗ya to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö ˗a draansu ˗bha? (Daniel 12:10) (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

⁷ Daniɛdhö ˗yö ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö, ˗a draansü ˈwɔnzuan ˗së ˗to kwa ˗gɔ. Pë ˈö˗ blü ˗an draansü ˗bha ˈyö ˗tɔ kö ˈö gagade dɔ. Daniɛdhö ˗kun mɛn ˈö ö ˗de sü ˈˈtɩtɩ ˗a ˈka. ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈya ˈto Zoova ˈˈsuee, ˈya ˈwɔnman ˗a ˗ta, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ö ˗takun ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ ˗an  ˈgümansü ˗bha. (Dan. 2:27, 28; Daniel 12:10 ˗wo pö.) Ö ˗zo ˈö Daniɛdhö ˗ya yö Zoova ˗dhɛ ˈö ˗takundhe ˗dhɛ ˗a ˗gɔ bhë, ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˗yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ. (Dan. 2:18) Daniɛdhö ˗kun ˈsëëdhɛ draanmɛn ˗së ˈka. ˗Yö pë ˗nu ˗mɛɛn ˗Zlan ˈˈDhiwo ˈö kun ˗dhö ˈˈtʋ̈ŋ ˈö bhë ˗a ˈka, ˗a ˈgü. (Jér. 25:11, 12; Dan. 9:2) Kwa ˗dho ˈto Daniɛdhö ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

8. ˈMën ˗kë ˈö mɛn ˈbha ˗nu ˈwaa ˈdhaŋ˗ bho Biblö ˗wo ˗yökodhiʋ̈sü ˈˈdhiʋ̈?

⁸ ˗Kwa kwa ˗zota ˈpë kwa ˗blü ˈwɔn ˗nu kë ˗së ˗bha ˗a ˈgü. Pë ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö bhë kwa ˗an ˗draan, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa gagade dɔ ˗ee? ˗Ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˈˈdhʋ̈, kö Zoova ˗dho kwa ˗takun. (Zan 4:23, 24; 14:16, 17) ˈMën ˗kë ˈzü ˈö mɛn ˈbha ˗nu ˗wo ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ bhë, ˗an ˗draan? ˗Wa ˈˈpiʋ̈ ˈwo˗ ˗zɔn ꞊dhɛ Biblö ˈyaa ˗Zlan ˈˈDhiwo ˈka, kö ˈwo wo ˗de ˗dhidhɛwɔn kë. ˈˈKɛɛ kwa ˗zë kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö pë ˗nu ˈwo kwa ˗blü Biblö draansü ˗bha ˗wo kë ˗së. ˗Ya ˈgo mü, ˈkwa˗ pö ˈpë Biblö ˗ya pö ˈkwa˗ ˈgüman, kwa ˗bhawɔn ˗yö ˈˈklʋʋsë do ˗wɔngbɩɩsü ˗bha.

9. ˈˈKlʋʋsë ˗mɛɛn ˈö dho kwa ˗takun kö ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ bhë, ˈkwa ˗an ˈgüman? ˗A ˈgü ˈˈpʋ?

⁹ ˗Kwa kwa ˗de kë ˈˈtɩtɩ. Zoova ˗ya ˗pö ˈö ˗dho ˗dekëtɩtɩmɛn ˗nu ˗takun. (Zak. 4:6) ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗kwa ˗takundhe ˗dhɛ ˗a ˗gɔ kö ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö bhë ˈkwa ˗an ˈgüman. ˗Yö kë kwa ˈˈɲaan ˈpö ꞊dhɛ Zoova ˗yö ˗bɔ gwëëmi ˗towotasü ˗ta ˈö ˗zuu ˈgü ˗bhöpë nu kwa ˗dhɛ ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ˗bha. (Dhu. 12:42) Zoova ˗yö ˈwɔn ˗nu ˗kë ö ˗naan ˈka. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˗a ˗bha ˗bɔ ˗kɔlokota dosɛnŋ ˈˈkpaan ˗ta ˗sü kö ˗yö kwa ˗takun ˈkwa gagade ˗nu ˈwo Biblö ˈgü ˗an ˈgüman bhë ˗yö kwa ˗zokun.—1 Ko. 14:33; Efɛ. 4:4-6.

10. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö Ɛstɛɛ ˗bha ˈwɔnzuan ˗ya ˗da kwa ˗bha?

¹⁰ ˗Kwa pë ˗nu mɛɛnˈˈ ˗së ˈka. ˗Kwaa züdɔ ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö ˗a ˗dhɛ ˈö kwa ˗dhɛ ˗së ˗a draansü ˗ta. Pë ꞊dede ˈö kwa ꞊dhegblüdhe ˈwo˗ ˗dhɛ Ɛstɛɛ ˈö˗ ˗kë ˈyö bhë. ˈWɔn ˗nu ˈwo ˗gban Mesi nu ˗sü ˗bha ˈnën ˈö kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö ˗an dɔ ˗së ˈka. ˗Ya ˗pö: «ˈDhɛ n ˗kwɛ ˗yö ˗kë 15, ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗gban Yesu nu ˗sü ˗bha bhë, pë ˗nu ˈwo ˗zɔn ꞊dhɛ ˗wa ˗bɛnzë kö ˈyii nu ꞊köŋ a ˗ya ˗an mɛɛnˈˈ ˗sü ˗bha.» Pë ˈö˗ ꞊draan ˈsëëdhɛ ˗be ˈö go Lakö ꞊weesü ˈˈsuee ˗a ˈgü, ˗ya ˗zogban. Ɛstɛɛ ˗ya ˗pö: «˗Wa ˈbha ˗nu ˗bɛnzë kö Yesu ˈyii nu ꞊köŋ. A ˗bɔ ˗a ˗ta ˈa˗ yö ꞊dhɛ ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ ˗wo ˗go ˗Zlan ˈˈpiʋ̈.» ˗Yö ˗go mü ˈö˗ pö: «A ˗an ˗wo ˗pö ˈko ˗ta ꞊va ˈyö ˈa ꞊kun ˗an ˈgüman.» ˗A ˗bha ö ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˗sü ˗ya zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi. ˈDhɛ ˈwɔn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˈö Ɛstɛɛ ˗yö ˗an ꞊draan ˗së ˈka, ˗ya ˗pö: «ˈMan˗ yö ˈkpakpadhö ꞊dhɛ Biblö ˗yö gagade ˗pö.»

11. ˈMën ˗kë ˈö dho ga kwa ˈgü ꞊dhɛ Biblö ˗yö gagade ˗pö?

¹¹ ˈKwa˗ yö ꞊dhɛ ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö bhë ˗wa yökodhiʋ̈ ˈsaadhö, ˗yö kwa ˗bha ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ˗sü ˗gɛn ˗gban ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ yö ˈnën ˈˈdhiʋ̈sü ˗ni ˈgü kwa ˈka. ˗Ya ˈgo mü ˈzü pë ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ bhë, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ suu ˈˈoo ˗su ˗nu kwa ˗ta, ˗wo kwa ˗bha ˗zoyö ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗dhɛ ˗sü ˗gɛn ˗gban. ˈWɔn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗kwaa ꞊plɛ ˈö Daniɛdhö ˗yö ˗an ˗wɔn ꞊blɛɛ ˈwo yö ˗ni ˈgü ˈko ˈˈdhiʋ̈ ꞊dɛɛ ˗an ˗ga. ˗An ˈgüman ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun ˈkwa ˗da ˈwɔn ˗së ˗nu ˗ʒian ˗ta.

12. Pë ˈˈbin ˗gɛn ˗nu ˈwo «˗piö waa gbɔ ˈˈsɛ ˗an ˗kaan ˈˈkwöö ˗sü» ˈka bhë, ˗mën ˈö˗ ˗zɔn ˗a ˈka ˈdhö ˗mü? (Daniel 2:41-43)

¹² ˗Bhö Daniel 2:41-43 ˗wo pö. ˗Gblüdë Nabukodonozɔ ˗bha ˈˈɲɛɛn ˈö Daniɛdhö ˗ya ˈklɔɔ˗ pö bhë ˗a ˈgü, pë ˈˈbin do ˈö˗ ˗gɛn ˗nu ˗wö ˗kë «˗piö waa gbɔ ˈˈsɛ ˗an ˗kaan ˈˈkwöö ˗sü» ˈka ˗yö ˗kpan ˗a ˗bha. ˈWɔn ˈö Daniɛdhö ˗ya ꞊blɛɛ ˈˈdhʋ̈ waa˗ ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˈwo Daniel ˈsëëdhɛ ˗be waa ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˗be ˈgü, ˈkwa ˗an dan ˈˈkwöö, kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ ˗wo ˗wɩ Angletɛɛ waa Amedhikö ˈwo ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ꞊kɔɔn ˗ni ˈgü ꞊dɛɛ ˗an ˈka. Daniɛdhö ˗ya ˗pö: «˗An ˈgü ˗dho kë ˈˈgbɩɩ˗ ˈwɔn ˈbha ˈgü, ˈwo ˗kë ˈpö ˈtëëtë ˈwɔn ˈˈwɛɛ ˈbha ˈgü.» ˗Mën ˈö ˗an ˗kë ˈtëëtë? Pë ˈö ˗an ˗kë ˈtëëtë ˈyö ˗tɔ ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo wo ˗bha ˈgügbɩɩdhɛ kë wo ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗ta. b

13. Gagade ˗wɔngbɩɩsü ˗mɛɛn ˗nu ˈkwa ˗an ꞊draan ˈwɔn ˈö Biblö ˗ya to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ bhë ˗a ˈgü?

¹³ ˈˈƝɛɛn ˈö Daniɛdhö ˗ya ˈklɔɔ˗ pö bhë, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa gagade ˗wɔngbɩɩsü ꞊va ꞊draan ˗a ˗bha. ˗A ˗blɛɛsü ˈnën ˗tɔ Amedhikö waa Angletɛɛ ˈwo ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ꞊kɔɔn ˗ni ˈgü bhë, ꞊waa˗ ˗zɔn ˈko ˗ta ꞊va ꞊dhɛ wo ˈgü ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˗wo ˗kun mɛn ˗nu ˈwo ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ˗gblü ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ꞊plɛ ga sü ˗an ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗wo ˈtëëtë, ˈyö ˗sü ꞊dhɛ ˗an ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˈwaa wo ˈko ˗wo ˈgüman. ˗A ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ ˗wo ˗dho ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ꞊kɔɔn kö ˗yö yö ˗a ˈka ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗bha nu ˗sü kö ˗yö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha ˗gblüdëdhɛ bho ˈˈshia˗, ˗a ˗bha. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗ya kë ꞊shiöŋ ˈˈsɛgɔ ˗nu ˗wo ˗gban Amedhikö waa Angletɛɛ ˗an ˗gɔ, ˗a ˈˈwɛɛ ˈbha ˈö dho yö ˗an ꞊ʒiaan ˈgü ˈyii ˗dho kë ˗dhö. Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ˈˈdhʋ̈, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˈö˗ ˗zɔn ˈka ˗kë «˗gwö kpö» ˈka bhë ˗yö ˗dho ˗man Amedhikö waa Angletɛɛ ˈwo pë ˈˈbin ˗gɛn ˈka bhë ˗an ˗bha, ˈö ˗an wü.—Dan. 2:34, 35, 44, 45.

14. ˈWɔn ˈö ˗gban gbɔ ˈˈsɛ waa ˗piö ˗an ˗kaan ˈˈkwöö ˗sü ˈka bhë ˈkwa˗ ˈgüman, ˗yö ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˗da ˈwɔn ˗së ˗nu ˗ʒian ˗ta ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁴ ˈPë Daniɛdhö ˗ya pö ˈö ˗gban pë ˈˈbin ˗gɛn ˗nu ˈwo gbɔ ˈˈsɛ waa ˗piö ˗an ˗kaan ˈˈkwöö ˗sü ˈka ˗a ˗bha bhë, kwa˗ ˗sü ꞊dhɛ gagade dhö ˗ee? ˗Ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˈˈdhʋ̈, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö pa kwa ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˈka. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈö yö ˗a ˈgü shiʋ̈ˈˈ ˗sü ˈyaa mü ꞊gblɛɛn ˈzü, kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa kwa ˗zoyö ꞊nɔɔnpë ˗nu ˗dhɛ. (Dhu. 12:16-21; 1 Zn. 2:15-17) ˈWɔn ˗nu ˈwo bhë ˈkwa ˗an ˈgüman ˗së ˈka, ˗yö ˗dho ˗a kë kö ˈkwa ˗zlanwopösü waa mɛn ˗nu ꞊klaŋkë Biblö ˈka ˗sü ˗wɔn ˈkun ˈˈgbɩɩ˗. (Mat. 6:33; 28:18-20) ˈKwa kwa bo ˈwɔn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an draansü ˈka, ˗kwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: «ˈWɔn ˗nu ˈa ˗da ˗an ˗ʒian ˗ta, ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ ˗a yi ˈyaa ꞊gblɛɛn ˈzü kö ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗yö mɛnbhɩɩdhe ˗bha mɛnkɔɔnsü ˈˈpɛpɛ bho ˈˈshia˗ ˗ee?»

15. ꞊Dɛɛ, de ˗nu ˈwo ˗tɔ «˗gblüdë ˈö ˈˈdhuŋ ꞊ʒiaan» waa «˗gblüdë ˈö ˈˈshiaŋ ꞊ʒiaan»? (Daniel 11:40)

¹⁵ ˗Bhö Daniel 11:40 ˗wo pö. Daniel ˈˈɲan ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ 11 ˗yö ˗gblüdë ꞊plɛ ˈwo ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ꞊kɔɔnsü ˗takɔɔ wo ˈˈkwöö, ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ. ˈWɔn ˈö bhë ˈkwa˗ ˗zɔn ˗a ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˈwo Biblö ˈgü ˗an ˈka, kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ «˗gblüdë ˈö ˈˈdhuŋ ꞊ʒiaan» ˈnën ˗tɔ Rusi waa ö ˈˈpiʋ̈ ˗mɛn ˗nu. «˗Gblüdë ˈö ˈˈshiaŋ ꞊ʒiaan» ˈnën ˗tɔ ˈpö Amedhikö waa Angletɛɛ. c

16. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo nu kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo «˗gblüdë ˈö ˈˈdhuŋ ꞊ʒiaan» ˗a ˗bha ˈˈsɛ ˈgü, ˗an ˗ta?

 ¹⁶ «˗Gblüdë ˈö ˈˈdhuŋ ꞊ʒiaan» ˗yö ˈˈklʋʋbhɔdhe wɔ ˗ni ˈgü Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo ˗bha ˈˈsɛ ˈgü ˗an ˗ta. ˗Wo Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˈbha ˗nu ˗man, ˈwo ˗an ˗zuö ˗kaso ˈgü ˗an ˗bha ˗zoyödhe ˈwɔn ˈgü. ˈˈSuʋ̈ ˈyaa kwa ꞊dhegblü ˗nu kë ˈˈklʋʋbhɔdhe ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗wɔn ˈgü, ˗an ˗bha ˗zoyödhe ˗gɛn ˈnën ˗gban ꞊ʒiaan. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈˈklʋʋbhɔsü ˈö bhë, ˗yö ˗wo ˈö Daniɛdhö ˗ya to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö ˗a ˗yökodhiʋ̈ ˈka. d (Dan. 11:41) ˈKwa˗ ˈwɔn dɔ ˈˈdhʋ̈, kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗gɛn ˗dho ˗gban ˈö ˈkwa to ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha.

17. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo nu Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo «˗gblüdë ˈö ˈˈshiaŋ ꞊ʒiaan» ˗a ˗bha ˈˈsɛ ˈgü bhë, ˗an ˗ta?

¹⁷ ˗Kwɛŋzü, «˗gblüdë ˈö ˈˈshiaŋ ꞊ʒiaan» ˗yö ˈˈklʋʋbhɔdhe ˗wɔ ˈpö Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗ta. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈö sü ˗kwɛ 1900 ˗bha ˈö dho ˈö ˗yö ˗a ˈka ˗kwɛ 1950 ˗bha,  ˗wo kwa ꞊dhegblü ˗nu ꞊vadhɛ ˈö ˈwaa kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo gblü gɔn ˗an ˗da ˗kasö ˈgü. Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo kun ˈnën ˗nu ˈka, ˗wo ˗an ˗bho ꞊klaŋdhiʋ̈ ˈwɔn do ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗wɔn ˈgü. ˗Kwɛ ˗nu ˈwo ˗ʒiö yö ˗an ˈgü, Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo ˗gblüdë ˈö ˈˈshiaŋ ꞊ʒiaan ˗a ˗bha ˈˈsɛ ˈgü ˈpö, ˗an ˗bha ˗zoyödhe ˗yö ˗da ˈgüdandhe ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ vote kë ˈˈtʋ̈ŋ ˈka, kletiɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ pö ˈö bɔ ˈˈsɛkɔɔmɛn ˈbha ˈka. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˈti vote kë, ˗a zuʋ̈ˈˈ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö bɔ ˈˈsɛkɔɔmɛn kpö ˈbha ˈka. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, kwa dua ˗mü ˈkwa kë kwa ˈsuan˗ ˈka kö kwa ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu waa kwa ˗zotakɔ ˗nu ˈwa ˗dho ˗a ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ˗bɔ mɛn ˈbha ˈka.—Zan 15:18, 19; 18:36.

18. ˈˈDhinaan ˈö ˗gblüdë ˗nu ꞊plɛ ꞊zinŋgü bhë, kwa˗ ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

¹⁸ Mɛn ˗nu ˈö ˈwaa ˈdhaŋ˗ bho Biblö ˗wo ˈˈdhiʋ̈ bhë, ꞊waa˗ yö ꞊dhɛ «˗gblüdë ˈö ˈˈdhuŋ ꞊ʒiaan» ˗ya nu «˗gblüdë ˈö ˈˈshiaŋ ꞊ʒiaan ˗a ˗gɔ» ˗an zuʋ̈ˈˈ ˈˈdhiʋ̈ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗tɛ ꞊dedewo. (Dan. 11:40, ztw.) ˗Gblüdë ꞊plɛ ˈwo bhë bu ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö pëbhɩɩ˗ ˈˈpɛpɛ ˈö ˈˈsɛ ˗ta ˗a ˈgü shiʋ̈ˈˈ ˗yö ˗an ˗gɔ. ˈˈKɛɛ kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ Zoova ˈyii ˗dho ˈö ꞊kwaa ˗an ˗zü kö ˗wa kë ˈˈdhʋ̈. (Is. 45:18) «˗Gblüdë ˈö ˈˈdhuŋ ꞊ʒiaan» waa «˗gblüdë ˈö ˈˈshiaŋ ʒiaan» ˗an ˗bha ˈˈdhinaan ˈyaa ˈˈsuʋ̈ ˗da kwa ˈgü, ˗yö kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗gɛn ˗gban ꞊ʒiaan. ˗Ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ yaa ˈö yö ˗a ˈgü shiʋ̈ˈˈ ˈˈtʋ̈ŋ ˗ya yö ꞊klöö˗.

19. ˈMën dho ˈto kwa ˈˈɲaan ˈö ˗gban ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ ˗an ˗bha?

¹⁹ ˈWɔn ˈbha ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö, ˈkwaa ˗an ˗yökodhiʋ̈ ˗kɔ dɔ. ˗A ˗de ˗ʒiaan, pë ˗nu ˈö ˗Zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn Daniɛdhö ˗yö ˗an ˗bɛnzë bhë, ˈyii ˗an ꞊gban ˈgüman. (Dan. 12:8, 9) Kwa ˈti Biblö ˗wo ˈbha ˗yökodhiʋ̈ ˗kɔ dɔ, ˗a ˗gɛn ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ ˗yö ˈti ˗dho ˗yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˗ee? ˗Abin. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa˗ ˈgüman ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ˗bha ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö˗ ˗kë ˗a ˈka ˗kwɛŋzü, ˗a dhö.—Amos 3:7.

20. (1) ˈWɔn ˈö Biblö ˗ya to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö bhë, ˗a ˗mɛɛn ˗nu ˈö ˗an ˗yökodhiʋ̈sü ˈyaa ꞊gblɛɛn ˈzü? (2) ˈMën kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa˗ kë ˗kplawo?

²⁰ Mɛn ˗nu ˗dho ˗a ˗pö: «ˈAa ˈˈsɛ ꞊ya ˈwaanu, ˈkwa ˗ya kwa ˗dɩ ˈflëë˗ ˈgu.» (1 Tes. 5:3) ˗A ˈˈtʋ̈ŋ ˈyaa ꞊gblɛɛn ˈzü kö ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˈwo ˈˈkpɔnŋ ꞊taa yö, ˗wo ꞊sua ˗zlanwo ˗nu ˈgü shiʋ̈ˈˈ. (˗Dhɛ. 17:16, 17) ˗Wa wo bo, ˗wo ˗dho nu Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗gɔ ˈpö. (Ézéch. 38:18, 19) ˈWɔn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˗dho ˈto ˗gblü ˗totaabhasü ˈö ˗kë Aamagedɔn ˈka bhë, ˗a ˗ta. (˗Dhɛ. 16:14, 16) ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ ˗a ˈˈtʋ̈ŋ ˗ya ˈto ꞊klöö˗. ˈˈSanni ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˗lo, ˗kwa kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˈˈnuɛ bho kö ˈkwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö, ˗an ˈgü. ˗Ya ˈgo mü, kö ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗bha.