1. ˗Dhɔ ˈö ˗Zlan ˗ya ˗kë kwa ˈka bhë, kwa kwa ˗de ˈgü ꞊dhɛ ˗a ˗wɔn ˈgü?

‹WAA˗ pö ˗dhɔ, kö ˗wo ˗wɩ ˗Zlan ꞊në˗ ˈka.› (1 Zn. 4:8) Pë ˈö Zan ˗ya ˗bɛnzë ˈyö bhë. ˗Wo ˗bhaasü ˈö bhë, ˗yö kwa ˗zo ˗bö gagade ˗wɔngbɩɩsü do ˈka. ˗Ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˗Zlan ˈnën ˗tɔ ˗këdhösü ˗gɔgodhɛ, ˈö yö do bhë ˈzü, ˈö ˗dhɔ ˗gɔgodhɛ ˈka. Kwa ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë. ˗A ˗bha ˗dhɔ ˗yö ˗yadeflëëgü ˗sü ˗nu kwa ˗dhɛ, ˈö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi.

2. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Matiö 22:37-40 ˈgü, ˈtɔŋ˗ ꞊plɛ ˗mɛɛn ˈö ˗an ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗? ˈYö ˈmën ˗kë ˈö˗ ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗?

² ˗Dhɔ ˗zɔn kwa ˈko ˗dhɛ ˗sü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ kletiɛn ˗nu kwa ˗bha ˈka. Yesu ˗ya ˈtɔŋ˗ ˗dɔ kwa ˗ta. (Matiö 22:37-40 ˗wo pö.) ˈKwa Zoova dɔ ˗së ˈka, ˈtɔŋ˗ ꞊plɛ ˈwo bhë ˗a ˗blɛɛsü ˗ya ꞊bhlëëgüsü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kë kwa ˈgü ˈˈplëëplë. Zoova ˗yö ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈. ˗Yö ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë kwa ˈgü, ˈö˗ ˈˈgblü ˈdhö ˗së kwa ˈka. ˈˈKɛɛ ˗a ˈtɔŋ˗ ꞊plɛ ˗bha ˗naan bhë, ˗a ˗ya ꞊bhlëëgüsü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kwaa ˈˈgbɩɩ˗. ˈMën ˗kë? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ kwa këyoo ˗blɛɛsü ˗nu ˈwo ˗kë kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈka bhë, ˈwɔnyaakëdhii ˗yö ˗an ˗bha. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˈwɔn ˗nu ˈö ˈwaa ˗së ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗an ꞊blɛɛ ɛɛnˈˈ ˈwo ˗an ˗kë kwa ˈka. Zoova ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˈˈdhʋ̈. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yö ˗bɔ Biblö ˗bɛnzëmɛn ˈbha ˗nu ˗ta, ˈyö ˈpë ˗kë ˈö kwa ˗dhɔ dho kwa ˈko kë, waa ˗kɔ ˈö ˈkwa ˗dho ˗a kë˗ ˈka, ˗an ˗zɔn kwa ˗dhɛ. Zan ˗yö ˗a mɛn do ˈka.​—1 Zn. 3:11, 12.

3. ˗Mën ˈö Zan ˗ya ˗wɔn ꞊blɛɛ ö ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˈgü?

³ Zan ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˈgü, ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˗dhɔ ˗bha kë ˗sü ˈö kletiɛn ˗nu ꞊zinŋgü, ˗a ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˗A ˗bha nɔɔn˗ ˗së ˈsëëdhɛ ˈö˗ ˗bɛnzë bhë ˗a ˈgü, ˗yö ˗wo kpö ˈö ˗kë «˗dhɔ»  ˈka bhë ˗a ˗pö ˈgbɛ, ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka nɔɔn˗ ˗së ˗bɛnzëmɛn ˗nu ˗yaaga ˈwo to, ˗an ˗bha ˗ta. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˈsëëdhɛ bhë waa˗ ˗yaaga ˈˈwɛɛ ˈwo to ˗an ˗bɛnzë ˗a ˈka, kö ˗a ˗kwɛ ˗ya kë këŋ do. ˈSëëdhɛ ˗nu bhë ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ kletiɛn ˗bha ˈwɔn ˈˈpɛpɛ dua ˗mü kö ˗yö ˗gban ˗dhɔ ˗ta. (1 Zn. 4:10, 11) ˈˈKɛɛ Zan yö ꞊dede, ˗dhɔ ˗zɔn ˗sü ˈti kë ˗a ˗gɔ ˈˈplëëplë.

4. Zan ˗yö ˗dhɔ ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka ˗ee?

⁴ ˈDhɛ Zan kun wlüünën ˈka, ˗yö ˈti kun ˗dhɔ ˗zɔn ˗ni mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. ˗A ˈwɔnzuan do ˈnën ˗tɔ ˈˈtʋ̈ŋ do ˈbha ˈka, ˈdhɛ Yesu waa ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˈwo kun ˈdho ˗ni ˈgü Zedhizadhɛmö, ˗wo ˗bɔ Samadhi. Samadhi ˗pö do ˈbha ˈgümɛn ˗nu ˈti wo ˗kɔ ˗ya ˗an ˗gɔ ˗së ˈka. ˗Dhɛ ˈö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗mën ˈö Zan ˗ya pö ˗a ˈgü? ˗Ya ˗pö Yesu ˗dhɛ ˗yö ö ˗wo bho wo ˗ta kö waa ö ꞊dhegblü ˈwo˗ kë kö ˈˈwo ˗yö ˈgo dhaŋ˗ ˈgü, ˗yö mɛn ˗nu bhë ˗an ˈgü shiʋ̈ˈˈ. (Dhu. 9:52-56) ˈˈTʋ̈ŋ do ˈbha ˈka ˈzü, Zan ˈti ˗dhɔ ˗zɔn Yesu ˗bha bɔmɛn ˗nu ˈwo to ˗an ˗dhɛ. Waa ö ꞊dhegblü Zakö ˗wa ˗pö wo dhe ˗dhɛ ˗yö ˈdho ˗yö yö Yesu ˗bha, kö ˗yö ˗duɛɛ ꞊bhlëësü nu wo ˗dhɛ ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˈgü. ˈPë ˈwo˗ ˗kë bhë, ˈdhɛ bɔmɛn ˗nu ˈwo to ˈwo˗ man, ˗yö ˗shiö ˗an ˗dhɛ. (Mat. 20:20, 21, 24) ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ꞊dhɛ Zan zaadhɛ ˗kun ˗a ˗bha, ˗a ˗dhɔ ˗kun Yesu kë ˗ni ˈgü.—Zan 21:7.

5. ˗Mën ˈö ˈkwa dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

⁵ ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, kwa ˗dho kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë Zan ˗bha ˈwɔnzuan waa pë ˗nu ˈö ˗an ꞊blɛɛ ˈö ˗gban ˗dhɔ ˗bha, ˗an ˈgü. ˗Yö ˗dho ˗a kë kö ˗kɔ ˈö ˈkwa ˗dho ˗dhɔ ˗zɔn ˗a ˈka kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɛ, ˈkwa˗ dɔ. Kwa ˗dho pë ˗wɔngbɩɩsü do ˈbha ˈö ˈkɔdë ˗nu dho ˗a kë kö ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ ˗an ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɔ ˗an ˗kë, ˗a yö ˈpö.

6. Zoova ˗yö ö ˗bha ˗dhɔ ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁶ Mɛn ꞊vadhɛ ˗bha ˈgü, ˗dhɔ ˈnën ˗tɔ ö ˗zo ˗së gɔn ˗sü ˈö mɛn ˈbha ˈka, ɛɛnˈˈ ˗wo ˗së ˗pö mɛn ˈbha ˗dhɛ ˗sü dosɛnŋ. ˈˈKɛɛ ˗wo ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn wo këwɔn ˗nu ˈgü ˈpö. (Zak. 2:17, 26) ˗Kwaa ˈwɔnzuan ˈsü Zoova ˗bha. Kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë. (1 Zn. 4:19) ˗A ˗wɔn ˈgü ˗yö ˗wo ˗së ˗nu ˈwo pa kwa zuʋ̈ˈˈ ˈka, ˗an ˗ya Biblö ˈgü. (Ps. 25:10; Wlɔ. 8:38, 39) ˈˈKɛɛ ˗wo ˗së pö ˗sü dosɛnŋ ˈyaa ˈnën ˈö˗ ˗kë, ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë. ˗A këwɔn ˗nu ˗de ˈpö ˗wa ˗zɔn. Zan ˗ya ˗bɛnzë ˈö˗ pö: ‹Kwa ˗dhɔ ˗bha ˗Zlan kë ˗sü bha˗ ˗zɔn ˗kɔ ˈö˗ ˗zɔn ˈka, yö ˗mü ꞊dhɛ ˗a ˗bha ˈnë ga doseng ˈö˗ ˗gɔ bha ˈyö˗ sü ˈyö˗ bɔ ˈˈkpɔnng ꞊taa, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa ꞊sii ˈö˗ ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈyaa ˈdhö bha˗ ꞊slɔɔ ˗a ˈsaa˗ ˈgü.› (1 Zn. 4:9) Zoova ˗yö ˗wɩ ˗a ˗bha kö ˗a gbö dhɔɔbhaasü ˗yö saanˈˈ ˈsü, kö ˗yö ga kwa ˗wɔn ˈgü. (Zan 3:16) ˈYaa ˗za ˈgü toŋtoŋdhö ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë ꞊dedewo.

7. ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈö Yesu ˗ya ˗zɔn ˗a ˈka ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗yö ö ˗kë?

 ⁷ Yesu ˗ya ˗pö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗dhɛ ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ ˗an ˗dhɔ ˗yö ö ˗kë. (Zan 13:1; 15:15) ˗An ˗dhɔ ˈö kun ˗a ˈgü bhë, ˗ya ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ˗a blɛɛˈˈ ˗wɔn ˗nu waa˗ këwɔn ˗nu ˈgü. ˗Ya ˗pö ˗an ˗dhɛ: ‹Mɛ ˈˈtaɔngdë ˈö˗ ˗dhɔ ˗yö mɛ ˗kë, ˈyö mɛ˗ ꞊mɔɔ˗ ˗bha mɛ mɛ ˗dɩ nu˗ ˗wɔn ˈgü. Mɛ ˗dhɔ ˗bha mɛ kë ˗sü ˗zë ˈˈwɛɛ ˈbha ˈyaa ziö˗ ˈdhɛ ˈkö ˗bha ꞊në˗ ˗ta.› (Zan 15:13) ˈKwa kwa ˗zota pë ˈö Zoova waa Yesu ˈwo˗ ˗kë kwa ˗dhɛ ˗a ˈgü, ˈyaa ˈpa kwa zuʋ̈ˈˈ ˈka ˗ee?

8. ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö 1 Zan 3:18 ˗ya pö˗ ˈka bhë ˗a ˈdhö, ˗mën ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa˗ kë?

⁸ ˗Dhɔ ˗zɔn Zoova ˗waa Yesu ˗an ˗dhɛ ˗kɔ ˈnën ˗tɔ ˈwɔn ˗man ˗an ˗ta ˗sü. (Zan 14:15; 1 Zn. 5:3) Yesu ˗ya ˗pö kwa ˗dhɛ ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗yö kwa ˈko ˗nu kë. (Zan 13:34, 35) ˈˈKɛɛ ˗dhɔ ˗zɔn kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɛ ˗sü dua ˈyaa ˗mü kö ˗yö ˈto kwa ˈˈdhiwo ˈgü dosɛnŋ. Kwa dua ˗mü ˈkwa˗ ˗zɔn ˈpö kwa këwɔn ˗nu ˈgü. (1 Zan 3:18 ˗wo pö.) ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗mën ꞊dede ˈö ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa˗ ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗an ˗dhɔ kwa ˗kë?

9. ˗Mën ˈö ˗dhɔ ˗yö Zan ˗blü ˗a kë ˗sü ˗bha?

⁹ Zan ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö to ö dë ꞊keŋ ˈˈyi ˗blü kë ˗sü ˈgü, ˈö ˈwëëga ꞊va ꞊slɔɔ. ˈˈKɛɛ ˈyii˗ kë ˈˈdhʋ̈. ˗Yö ö ˗bha ˗tosɛta ˗dhɛ ˈö to ˗a ˗kë gagade ˈö ˗gban Zoova waa Yesu ˗an ˗bha, ˗a ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˈka. ˗Tosɛta ˗dhɛ ˈö ˗wɩ a˗ kë ˗sü ˗bha bhë, ˈyaa kun ˈˈplëëplë. ˗Wa ˗wëë ˗kë ˗wo ˗zlanwopösü ˗wɔn ˈgü, ˈö ˈdhɛ ˈkwa dɔ ˗kwɛ këŋ do ˗blɛɛsü ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈgü, kö ˗ya kë zii, ˈö ꞊duëë. (Këw. 3:1; 4:1-3; 5:18; ˗Dhɛ. 1:9) ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˗potaadhe ꞊dede ˈyaa kun ˗a ˗gɔ, ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ö ö ˗zota ö ꞊dhegblü ˗nu ˗wɔn ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ, ˈdhɛ dho ˈö ˗ya ˈˈyi ꞊zinŋgüdhɛ ˈwo Patömɔsö ˗kë ˗a ˈgü, ˗yö ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ ˗bɛnzë ˈyö˗ bɔ ö ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɛ, ‹kö ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗dho kë ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü ˗wa dɔ.› (˗Dhɛ. 1:1) ˗Yö ˗kë ˈzü ꞊dhɛ ˗dhɛ ˈö go mü, ˈyö ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗kë Yesu ˗bha ˗tosɛta waa ˗bha ˗zlanwopösü ˈgü, ˗a ˈsëëdhɛ ˗bɛnzë. ˗Yö ˗go mü ˈzü ˈö ˈsëëdhɛ ˗be ˗yaaga ˗bɛnzë kö ˈö ö ꞊dhegblü ˗nu ꞊faanmën. Zan ˗bha ö ˗de ˗nu ˗Zlan ˗bha yö ˗dhɛ ˗sü bhë, kwa dho ˈto ˗a ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

10. ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈü dho ˗a ˗zɔn ˗a ˈka ꞊dhɛ ü ˗yayɔɔ ˗dhɔ ˗yö ü ˗kë?

¹⁰ Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ˗yayɔɔ ˗nu ˗dhɔ kwa ˗kë, ˈwɔn ˗nu ˈö ˈkwa ˗da ˗an ˗ʒian ˗ta kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˗an ˈgü. Sɔtraan waa ˈˈkpɔnŋtaamɛn ˗nu ˗wo mɛn ˗blü ˗zota ö ˗de ˗wɔn ˈgü ˗sü ˗bha. ˗Wa ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ waa kwa ꞊faan ꞊gban ˈsü, ˈkwa ˈwëëga ꞊va ɛɛnˈˈ ˈtɔbhɔdhe mɛɛnˈˈ ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ kletiɛn ꞊dede ˗nu ˈwo ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü, ˗wo wo ˗de ˗nu ˗Zlan ˗bha yö ˗dhɛ, ˈö ˈwo nɔɔn˗ ˗së pö mɛn ˗nu ˗dhɛ. ˗Wo mɛn ˗nu ˗takun ˗ni kö ˗wo ꞊ɲɔɔn Zoova ˗bha. ˗A mɛn ˈbha ˗nu wo ˗de ˗nu kö ˗zlanwopösü waa mɛn ꞊klaŋkësü bhë, ˈwo˗ kë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka.

11. ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈö Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗wa ˗zɔn ˗a ˈka ꞊dhɛ Zoova waa wo ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ wo ˗kë?

¹¹ Kletiɛn ꞊vadhɛ ˈwo ˗klu ˗Zlan ˗bha, ˗wo yö ˗kë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka, kö ˗wo wo ˗zokë wo ꞊dede waa wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗wo pë ꞊gban ˗kë kö ˈwo wo ˗kɔ ˗da Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˗dhɛ. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa kë ˗dhɛ ˈbha ˈgü, ˗a mɛn ˈbha ˗nu wo ˗de ˗nu kö ˈwo wo ꞊dhegblü ˗nu ˗takun. Kwa ˗bha ˈkɔ dɔ ˗yö ˗nu ˗wa kë, mɛn ˈbha ˗nu wo ˗kɔ ˗da ˗a ˈgü. ˗Wo gbɔɔdhe ˗nu ˗kë kö ˈwo wo ˗kɔ ˗da ˗zlanwopösü ˈö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü ˗a ˗dhɛ. Pë ˈˈpɛpɛ ˈwo bhë, ˗wo ˗an ˗kë ˗Zlan waa ˗an këyoo ˗nu ˗dhɔ ˗wɔn ˈgü. ˗Ya ˈgo mü ˈzü, ˈkwa nu ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ˈˈdhoogɔ ˈˈpɛpɛ ˈka, ˈkwa ˈwɔn ˗daa ˗nu kë, kö kwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ kwa ˗kë. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ kwa ˈgü ˗kë ga ˗sü ˈka, kwa kwa ꞊faan ˗sü ˈyö ˈkwa nu. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˗daa kë ˗sü ˈˈsuʋ̈ kwa ˗kë, kwa kwa  ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈyö ˈkwa˗ ˗kë. ˈKö kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu mɛn ˈö ˈdhö ˗a ˗ta, kwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ꞊faan ˗mën ˗bhɔkwëë ˈˈlɛlɛ ˈˈdhiʋ̈ ɛɛnˈˈ kö ˗bhɔkwëë ˗ya ɲën. (Ebl. 10:24, 25) Kwa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈnuɛ ˗bho ꞊dedewo wo ˈgü ˈwo˗ dɔ ˗ni ˈgü ˈˈgbɩɩ˗ bhë, ˗a ˗bha.

12. Zan ˗yö ˗dhɔ ˗zɔn ö ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɛ ˈzü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹² Zan ˗yö ˗dhɔ ˗zɔn ö ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɛ ˗an ˈˈnuɛ bho ˗sü ˈka. ˈˈKɛɛ ˗ya ˗zɔn ˈpö ˗dhioo ˗dɔ ˗an ˗ta ˗sü ˈka. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˈgü, ˗yö ˗an ˈˈnuɛ ˗bho ˗an ˗bha ˗zo ˗yö ˗Zlan ˗dhɛ ˗sü waa ˗an këwɔn ˗sɛŋbɔ ˗nu ˗wɔn ˈgü, ˗yö ˗dhioo ˈö ˗gban ˈwɔnyaa kë ˗sü ˗bha ˗a ˗dɔ ˗an ˗ta ˈpö. (1 Zn. 1:8—2:1, 13, 14) ˗Kɔ do bhë˗ ˈgü, kwa dua ˗mü kö ˈkwa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈnuɛ bho ˈwɔn ˗së ˈwo˗ kë ˗ni ˗a ˗wɔn ˈgü. ˈˈKɛɛ mɛn ˈbha ˗yö ʒiaan yaa ˈsü ˗ni, ɛɛnˈˈ ˈwɔn yö ˗kɔ yaa ˗nu ˗wo kë ˗ni ˈgü ˗a ˗gɔ, ˗kwa ˗dhioo ˈö˗ ˗bhawɔn ˈdhö ˗bha ˗a dɔ ˗a ˗ta, kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ kwa ˗kë. Kwa ˗bhawɔn ˗dho yö ˈgüdɔgbɩɩsü ˗bha. ˈˈKɛɛ Biblö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˈˈtɔŋdë ꞊dede ˗nu wo ˈko ˗nu ˗takun ˈyö ˗an ˗gɛn ˗yö dho ˈˈdhiʋ̈.​—Prov. 27:17.

13. ˗Mën ˈö kwa dua ˈyaa ˗mü ˈkwa˗ kë?

¹³ ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˈkwa˗ pö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗dhɔ ˗yö kwa ˈgü, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗de ˈkun pë ˈbha ˗nu kë ˗sü ˗bha. ˗A do ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiwo dua ˈyaa ˗mü kö ˗yö ˗shiö kwa ˗dhɛ ˈzodhö. ˈDhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö Yesu nu ˗a kë ˈˈsɛ ˗ta yö ˗a ɲën ˈˈtʋ̈ŋ ˈdhö ˗wo ˗ni ˈgü, ˈwɔn do ˈbha ˈö ˗kë, ˗kwa ˈkwa ˗zota ˗a ˈgü. Yesu ˗ya ˗pö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗dhɛ ˗wo ˈti ö ˗wü ˗bhö, kö ˗wo ö ꞊ɲɔɔn mü, ˗wo ˈti ˗dho ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a ꞊slɔɔ. (Zan 6:53-57) ˗A ˗wo bhë ˗yö ˗kë mɛn ꞊vadhɛ ˈgü ˈya˗, ˈö ˈwo ˗kan ˗a ˗bha. ˈˈKɛɛ ˗a ˈˈtɔŋdë ꞊dede ˗nu ˈö˗ mɛn do ˗kë Zan ˈka bhë, ˗wo ˗to ˗a ꞊keŋ. Wo ˗de ˈpö ˈpë Yesu ˗ya pö bhë, ˗a ˈwɔn ˗yö ˗an ˗kun, ˈö ˈwaa kun ˗a ˈgüman ˗ni ˈgü. ˈˈKɛɛ wo ˈti˗ pö wo ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗ya ˗blɛɛ ˈya˗, ɛɛnˈˈ ˗yö ˈti ˗shiö ˗an ˗dhɛ. ˗Wo wo ˗zo ˗yö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗yö gagade ˗pö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. (Zan 6:60, 66-69) ˗A ˗dhɛ ˈyaa˗ ˗bha toŋtoŋdhö kö ˈwɔn ˈö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wa ꞊blɛɛ ˗yö ˗shiö kwa ˗dhɛ ˈzodhö. Kwa ˈti kwa ˈko ˗wo ˈgüman ˈwɔn ˈbha ˈgü, ˗kwa ˈˈtʋ̈ŋ nu ˗an ˗dhɛ kö ˗an ˗bha ˈö ˗an ˗gɔ ˗wa pö.​—Prov. 18:13; Eccl. 7:9.

14. ˈMën ˗kë ˈö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗san dua ˈyaa ˗mü ˗yö kwa kë toŋtoŋdhö?

¹⁴ Zan ˗ya ˗pö kwa ˗dhɛ ˈzü ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗san dua ˈyaa ˗mü kö ˗yö kwa kë. ˗Dhioo ˈö bhë kwa ˈti˗ ˗ya ꞊bhlëëgü, kö ˈkwa kwa ˗de dɔ Sɔtraan ꞊kwɛɛ˗ kö ˗a ˗bha  ˈö ˗dhi ˗a ˗dhɛ ˗ya kë kwa ˈka. (1 Zn. 2:11; 3:15) ˈPë ˗kë kletiɛn ˈbha ˗nu ˈka ˗kwɛ këŋ do ˗blɛɛsü ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈgü K.Y., ˈyö bhë. Sɔtraan pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈko ˗san waa ˗kankwëësü ˗yö ˗da ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ꞊zinŋgü. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö Zan ö ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu bhë ˗an ˗bɛnzë ˗a ˈka, kö mɛn ˈbha ˗nu ˈö ˗an ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ Sɔtraan ˗bha ˈdhö, ˗wa ˗da ˗zlanwokɔdhi ˈgü. ˗A mɛn do ˈnën ˗tɔ Diotrɛfö. ˗Yö ˗kun ˗kankwëë ˗da ˗ni ö ꞊dhegblü ˗nu ꞊zinŋgü. (3 Zn. 9, 10) ˗Maankëmɛn ˗nu ˈö ˗an ˈˈdhiʋ̈ʒiöwomɛn ˗nu kun ˗an bɔ ˗ni bhë, ˈyaa kun ˗an ꞊bhlëë ˗ya ˗ni ˈgü. ˗A ˗de ˗ʒiaan ˗an ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˈmɛn ˗ya ö ˗kɔ ˈkpɔ ˗dhɛŋ ˗nu ˈö ˗an ˗dhɔ ˈyaa ˗a kë ˗an ˗gɔ, ˗ya ˗pö ö ˗dho ˗a bho wo kpö ˈgü. Zuʋ̈ˈˈ yaa ˗mɛɛn ˈö ˗kë ˈˈdhʋ̈! ꞊Dɛɛ Sɔtraan ˗ya ˈˈpiʋ̈ ꞊dedewo kö ˈö ˗kankwëëdhe ˗da kwa ꞊zinŋgü kö ˈkwa ˗dho kwa ˈko ˗nu ˗takun. ˈˈKɛɛ ˈkwa ˗dho kwa ꞊kwaa˗ ˈko ˗san kë ˗sü ˗zü kö ˗yö kwa ˈˈkan ˈkwëë˗.

15. ˗Mën ˈö ˈkɔdë ˗nu ˗zo dua ˈyaa ˗mü kö ˗yö bhɔ ˗a ˈka?

¹⁵ ˈKɔdë ˗nu ˗bha ˗dhɔ ˗zɔn wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ ˗kɔ ˗së do ˈö ˈdhö, ˈyö ˗tɔ wɔdhɛ, ˗bhöpë, waa sɔ ˗nu ˗nu ˗an ˗dhɛ ˗sü. (1 Tim. 5:8) ˈˈKɛɛ ˗an dua ˈyaa ˗mü kö ˗an ˗zo ˗yö bhɔ ꞊dhɛ pë ˗nu ˈwo bhë, ˈwaa ˈnën ˈwo dho ˗a kë kö waa ˗Zlan ˗nu ˗an ˗bha ˗mlɛɛn ˗yö ˈyɔ. (Mat. 5:3) ˗Kwa kwa ˗zota ˈwɔnzuan ˈö Yesu ˗ya to ˈkɔdë ˗nu ˗gɔ ˗a ˈgü. ˈDhɛ Yesu kun ˈˈdhü ˗bha, kö ˗yö ˈdho˗ ga, ˗yö ˗kun ö ˗zota ˗ni ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wɔn ˈgü. ˗A dhe Madhi waa Zan ˗wo ˗kun dɔ ˗sü ˈka ˗a zë ˗dhɛ bhë ˗a ˈgü. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˈˈklʋʋ ˗kun bhɔ ˗ni ˈgü ꞊dedewo, ˗yö ö dhe ˈˈklɔɔn ˗bho Zan ˗bha. (Zan 19:26, 27) Yesu ˗de ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo wo ˗zokë Madhi ˈˈpiʋ̈ ˗wo ˗kun ˗dhö. ˈˈKɛɛ ˗yö ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˈˈtʋ̈ŋ bhë˗ ˈgü, kö ˗a mɛn ˈö ˗dho kë Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˈka ꞊köŋ, ˈyaa ˈdhö. ˗A ˗wɔn ˈgü, Yesu ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˈbha ˈö ˗dho ö ˗zokë Madhi ˈˈpiʋ̈, ˈö ˗dho ˗a ˗takun kö ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈ Zoova ˗dhɔkësü ˈka, ˗yö kë ˗dhö.

16. Yö ˗mɛɛn ˗nu ˈwo kun Zan ˗kɔ ˗ta?

¹⁶ Yö ꞊va ꞊dede ˗kun Zan ˗kɔ ˗ta. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˗kun bɔmɛn ˈka, ˗a ˗dhɛ ˗kun ˗a ˗bha kö ˗yö yö mɛn ˗nu ˗dhɛ ˈˈdhiʋ̈ ˗zlanwopösü ˈgü. ˗A ˈbha ˗ya kë ˈpö kö dhe ˗kun ˗a ˗gɔ, ˈö˗ dua ˈdhö ˗mü kö ˗yö ö ˗zokë ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈, kö ˗yö ˗an ˗takun kö ˗an ˗bha ˗Zlan ˗wɔn ˗yö kë ˈˈgbɩɩ˗. (1 Ko. 9:5) ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˗da ˈkɔdë ˗nu ˗bha?

17. ˈKɔdë ˗nu ˗dho ˗a ˗zɔn wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ˗an ˗dhɔ wo ˗kë?

 ¹⁷ Kwa ꞊dhegblü ˈö ˈkɔdë ˈka, yö ꞊va ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˗a ˗kɔ ˗ta. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ, ˗a dua ˗mü kö ˗yö ö ˗bha yö ˈsü ö ꞊sɔbhɛɛ ˈka, kö ˗a ˈˈtakɔ ˗nu ˗wo Zoova ˈtɔ bhɔ. (Efɛ. 6:5, 6; Tit. 2:9, 10) ˈGo mü, ˗ya kë ꞊dhɛ yö ˗a ˗kɔ ˗ta ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˗a dua ˗mü kö ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü ˗yö ö ꞊dhegblü ˗nu ꞊faanmën, kö ˗yö kë ˈwɔnzuan ˗së ˈka ˗an ˗bha ˈka ˗Zlanwopösü ˈgü. ˗Ya ˈgo mü ˈzü, ˗a ˗dhɛ ˗ya ˗bha kö waa ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wo Biblö ˗wo pö wo ˈko ꞊bhaa zoodhö zoodhö. Pë ˈˈpɛpɛ ˈö dho ˗a kë kö ˈö ö ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗an ˈgü ˗kɔ ꞊gban ˗kɔ ꞊gban ˈgü bhë, ˗yö ˗dho kë ˗an ˗dhɛ ˗së.​—Efɛ. 5:28, 29; 6:4.

18. ˗Mën ˈö˗ ˗wɔn kun ga ˗sü ˈka Zan ˈgü? ˈYö ˈmën ˗kë?

¹⁸ Zan ˗yö ˗gwëë, ˈö bɔ ˈwɔn ꞊va ꞊dede ˈgü. ˈGüdandhe ꞊vadhɛ ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˗wa ˗bha ˗zoyödhe ˗gɔ zë, ˗wo ˗nu ˗a ˗ta. ˈˈKɛɛ ˗yö ö ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˈtɔŋ˗ ˈö Yesu ˗ya dɔ ˈö ˗kë kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa kë ˈka bhë, ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yö ˗kun ga ˗sü ˈka ˗a ˈgü ꞊dhɛ ö ˗dhɔ ˗yö Zoova waa Yesu ˗an ˗kë, ˈö ˈwo dho ꞊faan nu ö ˗dhɛ kö ˈö bɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ suu ˈˈoo ˗suu ˈgü. (Zan 14:15-17; 15:10; 1 Zn. 4:16) ˗Yö ˈti ö ꞊kwaa Sɔtraan waa ˈˈkpɔnŋtaamɛn ˗nu ˗zü kö ˗wa ˈkun ˗dhɔ ˗zɔn ö ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˗bha. ˗Yö ö ˗bha ˗dhɔ ˗zɔn ö ˈˈdhiwo waa ö këwɔn ˗nu ˈgü.

19. ˗Mën ˈö 1 Zan 4:7 kwa ꞊faanmën ˗a kë ˗sü ˗bha?

¹⁹ ꞊Dhɛ Zan ˈdhö, kwa ˗tosɛta kë ˗ni ˈgü ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈö Sɔtraan ˈdhö˗ ꞊kɔɔnmɛn ˈka, ˈö ˗ya pa ˈko ˗san ˈka, ˗a ˈgü. (1 Zn. 3:1, 10) Sɔtraan ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kwa bo ˗dhɔ ˗kë kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈka ˗sü ˈka. ˈˈKɛɛ ˗ya kë ꞊dhɛ kwa ꞊dede kwa ˈti ʒiaan nu ˗a ˗dhɛ, ˗a ˗kɔ ˈti ˗dho ˗mɔn ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗bha. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗kwa pë ꞊gban ˈˈpɛpɛ kë kö ˈkwa ˗dhɔ kë kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈka, kö ˈkwa kwa ˗bha ˗dhɔ ˗zɔn kwa ˈˈdhiwo waa kwa këwɔn ˗nu ˈgü. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗kë Zoova ˗bha ˈkɔdhi ˈgü ˗sü ˗dho kë kwa ˗gɔ ꞊yëë ꞊dede ˈka, ˈö ˈkwa ˗tosɛta ˗kë zuʋ̈gblüdhi ˈgü.​—1 Zan 4:7 ˗wo pö.