1. ˈMën ˗tɔ «ˈwɔn ˗ma ö ˗gɛn ˈka ˗sü?» (2 Timote 4:5, NTBL)

 KWA bɔ ˗ni ˈgü ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü, kwa ˗bha ˗klu Zoova waa ö ˗bha ˗kɔlokota ˗an ˗bha ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗da ˈgüdandhe ˈgü. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë? Kwa ˗bhawɔn ˗yö ‹ˈwɔn ˗man ö ˗gɛn ˈka ˗sü,› ‹˗ya kwa ˈˈɲaan ˗sü› waa ‹˗dɔ gɛnngdhö ˗sü ˈö ˗zo yö ˗sü ˈgü,› ˗an ˗bha. (2 Timote 4:5 ˗wo pö, NTBL.) ˈKwa kwa zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa, ˈkwa kwa ˗zota ˗së ˈka, ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈkwa ˈwɔn ˗nu yö ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö ˗an yö˗ ˈka ˗a ˈdhö, kö kwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ˈwɔn ˗man ö ˗gɛn ˈka. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗kɔ ˈö ˈwɔn ˗yö mën ˗a ˈka kwa ˈka bhë, ˈyii ˗dho kwa ˗zotakɔ shiʋ̈ˈˈ.

2. ˈMën ˈkwa dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

² ˈWɔn ˗gɔ ˈö˗ ˗dhɛ ˈö yö ˈö dɔ ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈgü, ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗yaaga ˈö ˗an ˗gɛn ˈyii ˈgo ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˈˈkɛɛ ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo kwa ˗bha ˗klu Zoova ˗bha ˗sü ˗da ˈgüdandhe ˈgü, kwa ˗an ˗yö. ˗A ˈdhɛ ˈö yö ˗a ˈgü, ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗yaaga ˈö ˗an ˗gɛn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo go ˗zlanwokɔdhi ˈgü, kwa ˗dho ˗an yö: (1) ˗Ya kë kwa ˈgü ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗yö ˈwɔn yaa kë ˗ni ˈgü kwa ˈka. (2) Zoova ˗yö kwa dɔɔˈˈ ˗ni ˈgü. (3) ˈWɔn ˈbha ˗nu ˗wa ˈgo ˈˈgblʋʋ Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˈgü. ˈWɔn ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈgü, ˈwɔn yö ˗kɔ ˗së ˗dho kë kwa ˗gɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ˈkwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka Zoova waa ö ˗bha ˗kɔlokota ˗an ˗bha?

3. ˗Ya kë kwa ˈgü ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗yö ˈwɔn yaa kë ˗ni ˈgü kwa ˈka, ˗zotakɔ ˗mɛɛn ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö kë kwa ˗gɔ?

³ ˗Ya kë kwa ˈgü do ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˈbha, ɛɛnˈˈ ˗ʒiaanwo mɛn zii ˈbha ˗ya ˈwɔn yaa kë kwa ˈka ˗ee? ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˈyii˗ kë  ö ˗de ˈˈɲaan. (Wlɔ. 3:23; Zak. 3:2) ˈˈKɛɛ ˈsa ˗yö ˗mën kwa ˈka, ˈö˗ ˈbha ˗ya kë kö kwa ˗zota ˗a ˈgü ˗sü ˗yö yi ˗kan kwa ˈˈɲan ˈgü, ˈö ˈkwa˗ pö kwa ˗de ˗dhɛ: «˗Zlan ˗bha ˗kɔlokota ꞊dede ˈnën ˈwɔn suu ˈö yö ˈwo˗ ˗kë ˗a ˈgü ˗ee?» ˗Kɔ ꞊dede ˈö Sɔtraan ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ˈwɔn ˗nu yö ˗a ˈka ˈyö bhë. (2 Ko. 2:11) ˗Zotakɔ suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗kan Zoova waa ö ˗bha ˗kɔlokota ˗an ˗bha. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˗ya kë kwa ˈgü ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü do ˗yö ˈwɔn yaa kë ˗ni ˈgü kwa ˈka, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë kö ˈwɔn yö ˗kɔ ˗së kë kwa ˗gɔ?

4. ˈDhɛ ˈwo ˈwɔn yaa ˗kë Zozɛfö ˈka, ˈwɔn yö ˗kɔ ˗së ˗kë ˗a ˗gɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈYö ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha? (ˈWunzüdɔdhɛ 50:19-21)

⁴ ˈKwa ˈdho ˈwɔn ˈkun kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. Kö Zozɛfö ꞊kun wlüünën ˈka, ˗a ꞊dhegblü ˗nu ˗wo ˈwɔn yaa ˗kë ˗a ˈka. ˗A ˗san ˗kun ˗an kë ˗ni ˈgü, ˈö˗ mɛn ˈbha ˗nu kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈwo˗ zë. (ˈWun. 37:4, 18-22) ꞊Taabha, ˗wa ˈˈdhoodɔ kö ˗yö kë ꞊dhuëŋ ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü, Zozɛfö ˗yö saanˈˈ ꞊dede ˗sü ˗kwɛ 13 ˈˈpiʋ̈. Zozɛfö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö˗ pö ö ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ö ˗dhɔ ˈyaa Zoova kë ɛɛnˈˈ ˗ya ˈˈkan ö ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü. ˈˈKɛɛ Zozɛfö ˈti ˈwɔn ˗nu yö ˈˈdhʋ̈. Yö ˈti ˈwɔn ˈkun ö ˗zo ˈˈpiʋ̈. ˈWɔn yö ˗kɔ ˗së ˗kë ˗a ˗gɔ, ˈö ö zuʋ̈ˈˈ ˗kë ˗saa. ˗Dhɛ ˈö ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be kö ˗yö ö ˗bha ˈˈyɔɔ bho ˗a ˈka ö ꞊dhegblü ˗nu ˗gɔ ˈö ˗lo, ˗yö ˈti˗ kë ˈˈdhʋ̈. ˗Yö ˗dhɔ ˗zɔn ˗an ˗dhɛ, ˈö ˗an ˗bhawɔn to. (ˈWun. 45:4, 5) ˈPë ˗kë ˈö Zozɛfö ˗ya ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈyö ˗tɔ ˗zotakɔ ˗së ˗kun ˗a ˗gɔ. ˈYii ö ˈˈtʋ̈ŋ kë ö ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü, pë ˈö ö ˗zota ˗a ˈgü ꞊ʒiaan ˈyö ˗tɔ Zoova dhɔɔbhaawɔn ˗nu. (ˈWunzüdɔdhɛ 50:19-21 ˗wo pö.) ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha? ˗Wo pë ˈˈdhiʋ̈˗ kë ˗ni ˈgü kwa ˈka, ˈwɔn ˈya dho ˗shiö kwa ˗dhɛ Zoova ˗bha ɛɛn ˈkwa ˗dho ˗a pö ꞊dhɛ ˗ya ˈˈkan kwa ˗bha. ˗Kwa kwa ˗zota ˗kɔ ˈö kwa ˗takun ˗ni ˈgü ˗a ˈka kö ˈkwa bɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ bhë ˗a ˈgü, ˗a ˈgü. ˗Ya ˈgo mü, mɛn ˗nu ˈwo ˈwɔn yaa ˗kë kwa ˈka ˗kwa ˗an ˗bhawɔn ˈto, ˗dhɔ ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ˗sü ˈka.—1 Piɛ. 4:8.

5. ˈDhɛ Mikeasö ˗ya yö ꞊dhɛ ˗wo ö ˗wëë ˗kë wo ˗ni ˈgü, ˗ya ˗kë ꞊dhɛ ˈyö ˈwɔn yö ˗kɔ ˗së ˗kë ˗a ˗gɔ?

⁵ Mɛn zii do ˈwo˗ ˗dhɛ Mikeasö b ˈö Amedhikö, ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˈka, ˗yö ˗kë ˗a ˈgü ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗nu ˈö ˗duɛɛ ˈkpii˗ kun ˗an ˗gɔ ˗wo ˗kun ö ˗wëë ˗kë wo ˗ni ˈgü ꞊dedewo. ˗Ya ˗pö: «Zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ˗wɔn suu ˈö bhë ˈyii kë n ˈka do. ˈˈSuʋ̈ ˗kun n kë ˗ni ˈgü, ˈö ˈmaan kun yi zë ˗ni ˈgü gbeŋ. A ˈˈgbʋ ˗bɔ, ˈö pë ˈa dho ˗a kë ˈmaan˗ kun ˗a dɔ ˗ni ˈgü.» ˈˈKɛɛ Mikeasö ö ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˈwɔn yö ˗kɔ ˗së waa ˗mɔn ö ˗de ꞊sɔŋ ˗bha ˗sü ˗kë ˗a ˗gɔ. ˗Yö ˗bhɛɛ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka, ˈö˗ pö Zoova ˗dhɛ ˗yö ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ waa ꞊faan ˗nu ö ˗dhɛ kö ˈö ˈwɔn bhë ˗a bun. Pë ˗nu ˈwo dho ˗a ˗takun ˗yö ˗an ˗mɛɛn kwa ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˈgü ˈpö. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha? ˈKwa˗ yö ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗yö ˈwɔn yaa kë ˗ni ˈgü kwa ˈka, ˗kwa kwa zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa, ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈkwa ˈˈkan ˗zotakɔ yaa ˗nu ˗bha. ˗A ˈbha ˗ya kë kö pë ˈö kwa ꞊dhegblü ˗blü ˈwɔn yaa ˗kë kwa ˈka ˗sü ˗bha ˈkwaa˗ dɔ. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˗kwa bhɛɛˈˈ kö Zoova ˗yö kwa ˗takun kö pë ˈö˗ ˗mɛn zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ dɔ. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗a ˈbha ˗ya kë kwa ˗dho ˗a yö ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˈti˗ kë ö ˗de ˈˈɲaan, ˈö ˈkwa˗ ˗bhawɔn to. (Prov. 19:11) Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ Zoova ˗yö ˈwɔn ˈö kwa ˗ta waa ˗kɔ ˈö ˗yɛ ˗a ˈka kwa ˗bha ˗an ˗dɔ, ˈö dho kwa gba ꞊faan ˈka kö ˈkwa˗ bun.—2 Chron. 16:9; Eccl. 5:8.

6. ˈMën ˗kë ˈö ˗së kö ˈkwa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ Zoova ˗bha kwa dɔɔsü ˗yö ˗a ˗bha ˗dhɔ ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˗kɔ do ˈka? (Eblö 12:5, 6, 11)

⁶ Zoova kwa dɔɔˈˈ ˗ni ˈgü, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö mën kwa ˈka ꞊dedewo. ˈˈKɛɛ kö ˈkwa kwa ˗zota ˗a ˗bha ˗kë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗sü ˈgü dosɛnŋ, kwa ˗dho ˗a pö kwa ˗de ˗dhɛ Zoova ˗bha mɛn dɔɔsü  ˈyaa ˗së ɛɛnˈˈ ˈzü ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˈgbɛ. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ya kë kö kwa ˗zo ˗yö bhɔ ꞊dhɛ ˗a ˗bha mɛn dɔɔsü ˗yö ˗gban ˗dhɔ ˗ta. (Eblö 12:5, 6, 11 ˗wo pö.) ˈKwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë dosɛnŋ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈkwa˗ ꞊slɔɔ Zoova ˗bha kwa dɔɔsü ˈgü bhë ˗a ˈgü, Sɔtraan ˗dho bɔ ˗a ˗ta ˈö nu kwa ˗gɔ. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ˗kɔ Zoova ˗bha kwa dɔɔsü ˈka, kö ˈkwa ˈˈkan ˗a ˗dhɔkësü waa ˗zlanwokɔdhi ˗an ˗bha ˈˈdhiʋ̈dhiʋ̈. Zoova kwa dɔɔˈˈ ˗ni ˈgü, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈwɔn yö ˗kɔ ˗së ˗yö kë kwa ˗gɔ?

7. (1) ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈkwa˗ yö ˗a ˈka pë ˈˈbin ˗ta bhë ˗a ˈdhö, ˈdhɛ Piɛdhö ˗wɩ ö dɔɔsü ˗bha, yö ˗mɛɛn ˈö Zoova ˗ya dɔ ˗a ˗kɔ ˈka? (2) ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha?

⁷ ˗Kwa ˈˈwɩ kwa dɔɔsü ˗bha, ˈkwa kwa ˈˈtakɔ ˗nu bho ˈˈgblʋʋ. Yesü ˗yö Piɛdhö ˗dɔɔ bɔmɛn ˗nu ˈwo to ˗an ˈˈɲaan ˈka ˈko ˗ta ꞊va. (Mak. 8:33; Dhu. 22:31-34) ˗A ˈbha ˗ya kë kö Piɛdhö ˗kë ö ˗de ˈgü ˈya˗. ˈˈKɛɛ Piɛdhö ˗yö ˗wɩ Yesu ˗bha ö dɔɔsü ˗bha, ˈö ˗gleŋ sü ˈwɔn ˗nu ˈwo zë ˗a ˗gɔ ˗an ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü, Zoova ˗yö yö ˗wɔngbɩɩsü ˗dɔ ˗a ˗kɔ ˈka ˗zlanwokɔdhi ˈgü. (Zan 21:15-17; Këw. 10:24-33; 1 Piɛ. 1:1) ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa sü Piɛdhö ˗bha? ˗Wo kwa dɔɔˈˈ ˗ni ˈgü ˗yö ˗kë ˈlëësü. ˈˈKɛɛ kö ˈkwa ˈlëë˗ bho kwa ˗ta ˈkwa ˈˈwɩ ˗a ˗bha, ˈkwa kwa ˈˈtakɔ ˗nu bho ˈˈgblʋʋ, ˗yö ˗dho ˈwɔn ˗së kë kwa ˗dhɛ, ˈö˗ ˗kë ˈpö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ. Kwa ˗wɔn ˗dho kë Zoova waa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗an ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗.

8-9. ˈDhɛ Zoova ˗yö Bɛnado ꞊dɔɔ, ˗yö ˗kë ö ˗de ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ˗a züdɔdhɛ ˈgü? ˈMën˗ ˗takun ˈö ö ˗zotakɔ bho ˈˈgblʋʋ?

⁸ Kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Bɛnado ˈö Mozanbikö, ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˗Wa ˗bho mɛnziidhɛ ˈgü. ˈDhɛ ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗kɔ ˗mɛɛn ˈö ˗kë ˗a ˈka ö ˗de ˈgü? ˗Ya ˗pö: «˗Yö ˗shiö n ˗dhɛ, ˈyö sü ꞊dhɛ n dɔɔˈˈ ˗kɔ ˈö bhë ˈyaa kun n ˗dhɛ ˗së.» ˗Kɔ ˈö mɛn ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˈwo dho ˗a yö ˗a ˈka ˗yö ˗kun ˗a zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ˗ni ˈgü. ˗Ya ˗pö ˈzü: «ˈˈSu ꞊va ˗yö ˗ʒiö ˈyö ˈa ꞊kun ˗a ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˗a ˗dhɛ ˗mü kö ˗wo yö bho n ꞊kwɛɛ˗, ˈyö ˈa ˗ya ˈdhaŋ˗ bho ˗sü ˗bha ˈzü Zoova waa ö ˗bha ˗kɔlokota ˗an ˈˈdhiʋ̈.» ˈMën Bɛnado ˗takun ˈö ˈwɔn yö ˗kɔ ˗së ˗kë ˗a ˗gɔ?

⁹ Bɛnado ˗yö ö ˗zotakɔ ˗bho ˈˈgblʋʋ. ˗Ya ˗pö: «Kö a ꞊kun mɛn zii ˈka, a ˗bɔ Eblö 12:7 ˗ta ˈa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun kö ˗wo Zoova ˗bha mɛn dɔɔsü yö ꞊dhɛ pë ˗së ˈdhö. ˈYö ˈa n ˗zota ˈa˗ pö: ‹De ˈö˗ dua ˈdhö ˗mü kö ˗yö Biblö ˈˈɲan ˈö bhë ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü?› Zoova ˗dhɔkëmɛn ˈˈpɛpɛ ˈö˗ mɛn do ˗kë n ˈka, ˈwaa ˗mü ˗ee?» ˗Dhɛ ˈö ˗kë ˈˈdhʋ̈, Bɛnado ˗yö ö ˈˈtakɔ ˗nu ˗bho ˈˈgblʋʋ, ˈö ö ˗bha ˈdhaŋ˗ ˗bho Zoova waa ö ˗bha  ˗kɔlokota ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗gɛn ˗gban. ˗Yö Biblö ˗wo ˗pö ˈzü ˈgbɛ, ˈö ö ˗zota ˗a ˈgü ꞊dedewo. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ˗wa yö ˗a ˈka ˗yö ˗kun ˗a zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ˗ni ˈgü, Bɛnado ˗yö ˗zlanwopö ˗an ˈˈpiʋ̈, ˈö ö ˗kɔ ˗da ˗bhɔkwëë ˈgü ˗wɔn ˗nu ˈgü. ˈDhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗yö ˗ʒiö, ˗yö ˗kë ˈzü mɛn zii ˈka. ꞊Dhɛ Bɛnado ˈdhö, Zoova ˗ya kwa dɔɔˈˈ, ˗kwa kwa ˗zo bho ˗a ˗bha ˗kë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗sü ˈˈpiʋ̈. ˗Kwa ˈˈwɩ ˗a ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗bha, ˈkwa kwa ˈˈtakɔ ˗nu bho ˈˈgblʋʋ. c (Prov. 8:33; 22:4) ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ Zoova ˗dho ˈwɔn ˗së kë kwa ˗dhɛ kwa ˗bha ˗klu waa ö ˗bha ˗kɔlokota ˗an ˗bha ˗sü ˗wɔn ˈgü.

10. ˈWɔn ˗mɛɛn ˈö go ˈˈgblʋʋ ˈö Izraɛdhömɛn ˈbha ˗nu ˗bha ˗klu ˗Zlan ˗bha ˗sü ˗da ˈgüdandhe ˈgü?

¹⁰ ˈWɔn ˈbha ˗nu ˗wa ˈgo ˈˈgblʋʋ Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˈgü, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗bha ˗klu ˗a ˗bha ˗sü ˗da ˈgüdandhe ˈgü. Kwa ˈti˗ kë ˗së, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö kwa ˈˈkan Zoova ˗bha. ˈDhɛ ˈwɔn ˈbha ˗nu ˗wo go ˈˈgblʋʋ Moizö ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü, pë ˈö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wa ˗kë ˗kwaa ˗ga. Kö ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈö Moizö ˗ya ˗bɛnzë bhë ˈyaa ˈdhö ꞊köŋ, ˈkɔdë ˗nu ˈnën ˈwo kun ˈˈsaabhomɛn ˗nu ˈka. ˗Wo ˈˈsaabhotapë ˗nu ˗dɔ, ˈwo ˈˈsaa˗ ˗nu bho wo ˗bha ˈkɔɔmɛn ˗nu ˗bha ˈka. (ˈWun. 8:20, 21; 12:7; 26:25; 35:1, 6, 7; Job 1:5) ˈˈKɛɛ ˈdhɛ Moizö ˗yö ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗bɛnzë, ˈyö ˈwo wo ꞊kwaa yö ˗dhɛ ˈö bhë ˗a ˗zü. Zoova ˗yö ö ˗kɔ ˗yɛ Aadhɔn ˗bha ˈkɔɔmɛn ˗nu ˗bha kö ˗wo kë ˈˈsaabhomɛn ˗nu ˈka. ˈÖ sü yi ˈö bhë ˗a ˗bha, mɛn ˈö ˈyaa Aadhɔn ˗bha ˈnën ˈka ˗ya ˈˈsaa˗ bho, ˗an dua ˗mü kö ˗wa zë. d (Lév. 17:3-6, 8, 9) ˈWɔn ˗nu ˗bho ˈˈgblʋʋ ˗kɔ ˈö ˈˈdhʋ̈ yö ˈnën˗ ˗kë ˈö Kodhe, Datan, Abidhamö waa ˈˈkwɛndë 250 ˈwo ˗gban Moizö waa Aadhɔn ˗an ˗gɔ ˗ee? (Nomb. 16:1-3) ˈKwaa˗ ˗gɛn ꞊dede dɔ, ˈˈkɛɛ kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ Kodhe waa ö ˈˈpiʋ̈mɛn ˗nu ˗wo ˈti ˈto ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha. ˈWɔn ˈbha ˗nu ˈwo ˗an bho ˈˈgblʋʋ ˗ya kwa ˗bha ˗klu ˗Zlan ˗bha ˗sü ˗da ˈgüdandhe ˈgü, ˈmën ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ kë?

11. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa˗ sü Keatö ˗bha ˈnën ˈbha ˗nu ˗bha?

¹¹ ˈWɔn ˗nu ˗wa ˈgo ˈˈgblʋʋ, ˗kwa kwa ˗kɔ ˗ya ˗a ˗gɔ ˗së ˈka. Kö Izraɛdhömɛn ˗nu ꞊kun ˈˈyɛta, yö do ˗së ꞊dede ˗kun Keatö ˗bha ˈnën ˗nu ˗kɔ ˈka. ˈˈTʋ̈ŋ ˈˈpɛpɛ ˈka, Izraɛdhömɛn ˗nu ꞊waa˗ pö ˈwo ˈgo wo pinŋ˗ ˈgü, Keatö ˗bha ˈnën ˈbha ˗nu ˈnën ˈwo Zoova ˗bha ˗mlɛɛn ꞊gbëë sü ˈwo yö ˗a ˈka ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ ˗dhɛ ˈˈdhiʋ̈. (Nomb. 3:29, 31; 10:33; Jos. 3:2-4) ˗Yö ˗kun ꞊bhlëëwɔn ˈkpii˗ ˈka ˗an ˗bha ˈka. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˈwo ˗lo ˈˈsɛ ˈö ˗Zlan ˗ya ˈˈplüün bho ˗an ˗dhɛ ˗a ˈgü, ˈwɔn ˗nu ˗go ˈˈgblʋʋ. ˗Mlɛɛn ꞊gbëë ˈsü ˗wɔn ˈyaa kun ˈdhö ˈzüdho. ˗A ˗wɔn ˈgü Sadhomɔn ˗bha ˗gblüdëdhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü, Keatö ˗bha ˈnën ˗nu ˗kë ˈˈtanbhomɛn ˗nu, ˈˈkwɛɛ ˗maankëmɛn ˗nu waa ˗bhöpë ˗lodhɛ ˗maankëmɛn ˗nu ˈka. (1 Chron. 6:31-33; 26:1, 24) Biblö ˈti˗ pö ꞊dhɛ ˗wo ˗kun ˗dɔn bho ˗ni ˈgü wo ˗wo ꞊wlöö ɛɛnˈˈ ˗wa ˗pö ˗wo yö ꞊bhlëësü ˈbha ˗nu wo ˗dhɛ yö ˈdhɛ ˈwo˗ ˗kë ˈˈdhiʋ̈ ˗be bhë, ˗a ˗wɔn ˈgü. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha? ˗Wa ˈwɔn ˈbha bho ˈˈgblʋʋ Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˈgü, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˗gban yö ˈö kwa ˗kɔ ˈka ˗a ˗bha, ˗kwa kwa ˗kɔ ˗ya ˗a ˗gɔ kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka. Yö suu ˈˈpɛpɛ ˈwo˗ dɔ kwa ˗kɔ ˈka, kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö dhi ˗a ˗wɔn ˈgü. Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ yö ˈö kwa ˗kɔ ˈka ˈyaa ˈnën kwa ˗kë ꞊bhlëësü Zoova ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈, ˈwɔn ˗man ˗a ˗ta ˗sü ˗mü.—1 Sam. 15:22.

12. ˈDhɛ ˈwo Zaina bho Betɛdhö, ˗yö ˗kë ö ˗de ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹² Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Zaina  ˈö˗ ˗bha yö ˗dhɔ ˗ya ˗kë ꞊dedewo ˈˈkɛɛ ˈwo˗ bho ˈˈgblʋʋ, ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˗Dhɛ ˈö yökë Betɛdhö ˗kwɛ 23 ˈˈpiʋ̈, ˗wa ˗bho mü ˈwo˗ ˗kë ˗yödhiʋ̈ ˈka. ˗Ya ˗pö: «N ˗bha yö ˗bho ˈˈgblʋʋ ˗sü ˗kun ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dede ˈka n ˗bha ˈka. A˗ ˗pö n ˗de n ꞊bhlëë ˈyaa ˈdhö, ˈa kun n ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ˗ni ˈgü ˈa˗ pö: ‹˗Mën yaa ˈa˗ ˗kë?›» ˗A ˗wëëwɔn ˈö ˗kë mü ˈzü ˈyö ˗tɔ ˗a ˗bha ˗zlanwokɔdhigümɛn ˈbha ˗nu ˗wa ˗bha ˈˈklʋʋbhɔdhe ˗dadhiʋ̈, ˈwo˗ pö ˗a ˗dhɛ: «Ü ˗dɔ yökëdhɛ ˈka ˗së ˈka ˗be, Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˈti ˗dho ü bho Betɛdhö.» ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˈˈpiʋ̈, Zaina ˈgü ˗yö ˗ga ˈö ˈˈgbʋ bɔ gbeŋyi ˈˈpɛpɛ ˈka. ˈˈKɛɛ, ˗ya ˗pö: «N ˈti n ꞊kwaa n ˗de ˗zü kö n zuʋ̈ˈˈ dɔ ˈdudhö ˗dhɔ ˈö Zoova waa ö ˗bha ˗kɔlokota ˈwo˗ ˗kë n ˈka, ˗a ˗wɔn ˈgü.» ˗Mën ˈö Zaina ˗ya ˗kë ˈö ˈwɔn yö ˗kɔ ˗së ˗kë ˗a ˗gɔ?

13. ˗Mën ˈö Zaina ˗ya ˗kë kö ˈö ˈˈkan ˗zotakɔ yaa ˗nu ˗bha?

¹³ Zaina ˗kɔ ˗yö ˗ʒiö ˗zotadhe yaa ˗nu ˗gɔ. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Kwa ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˈwo ˗gban ˈwɔn ˈö kun bɔ ˗ni ˈgü ˗a ˈgü bhë ˗an ˗bha, ˗yö ˗an ˗wo ˗pö, ˈö ˗zogbandhe ꞊slɔɔ. ˈWɔn ˗gɔ ˈö ˗kë « Vous pouvez vaincre le découragement ! » ˈka, ˈö ˗kwɛ 2001 Fevlie 1 ˗bha ˈˈGlaadhiʋ̈ ˗tɔn ˈgü bhë ˗ya ˗takun ꞊dedewo. ˗Yö ˗gban ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈö Biblö ˗bɛnzëmɛn Makö bɔ ˗a ˈgü kö ˗a ˗bha yö ˗ya ˈgo ˈˈgblʋʋ, ˗a ˗bha. Zaina ˗ya ˗pö: «Makö ˗bha ˈwɔnzuan ˗kun pë ꞊dede ˈö n ˗bhawɔn kun ˗a ˗bha kö n ˈgü ˈya ˗dho ga, ˗a ˈka.» Zaina ˗to ˗klu ˗sü ˈka ö ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗bha. Yö ˈti ˈˈkan ˗kë ö ꞊dhegblü ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü waa ˗zlanwopö ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗bha, ɛɛnˈˈ yö ˈti kë ö ˗de ˈgü ˗wëësü. ˗Ya ˈgüman ꞊dhɛ Zoova ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈnën ʒianbho ˗a ˗bha ˗kɔlokota ˈka, ˈgo mü kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ˈˈdhiʋ̈sümɛn ˗nu ˈka ˗an ˗zo ˗yö ö ˈˈpiʋ̈ ꞊dedewo. ˗Ya ˗yö ˈzü ꞊dhɛ Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˈnën˗ dua ˈdhö ˗mü kö ˗yö pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˗a ˗bha yö ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈.

14. ˈDhɛ Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˗yö ˈwɔn ˗nu bho ˈˈgblʋʋ, Vlado ˗yö ö ˗kɔ ˗ya ˗a ˗gɔ. ˗Mën ˈö˗ ˗takun?

¹⁴ Kwa ꞊dhegblü Vlado ˈö˗ ˗kwɛ ˈdhö 73, ˈˈkɛɛ ˈö mɛn zii ˈka Sloveni ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˈDhɛ ˈwo ˗an ˗bha ˗zlanwokɔdhi waa˗ do ˈˈwɛɛ ˗da ˈko ˈˈpiʋ̈, ˈwo ˗an ˗bha ˗bhɔkwëëkëgükɔ ˈˈdhiʋ̈ta, ˈyaa kun ˈˈplëëplë ˗a ˗bha ˈka. ˗Ya ˗pö: «Pë ˈö ˗kë ˈwo yi ˗bha ˗bhɔkwëëkëgükɔ ˗së bhë ˗a ˈˈdhiʋ̈ta, ˈmaan kun ˗a dɔ ˗ni ˈgü. ˗Yö ˗mën n ˈka, ˈyö sü ꞊dhɛ yi˗ ˗baa ˗a ˗dhɛ ˈti ꞊gwëë. ˈˈDhüɲënmɛn ˗mü n ˈka, ˈö man ꞊dede ˈnën ˈa pë ˗dɛɛ ˗nu ˈwo˗ ˗kun ˗a ˈgü, ˗an ˗yökë. ˗Ya ˈgo mü, ˗zlanwokɔdhi ˗nu ˗da ˈko ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗yö pë ꞊vadhɛ ˗bho ˈˈgblʋʋ, ˈö ˈyaa kun ˈˈplëëplë mɛn ˗nu ˈö ˈya  kë zii yi ˗bha ˈka.» ˈMën Vlado ˗takun ˈö ö ˗kɔ ˗ya ˈwɔn ˗nu ˗bho ˈˈgblʋʋ ˗sü ˈö bhë ˗a ˗gɔ? ˗Ya ˗pö: «Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˗ya ˈwɔn ˗nu bho ˈˈgblʋʋ ˈkwa kwa ˗kɔ ˗ya ˗a ˗gɔ, ˈdhuëë˗ ꞊va ˗go ˗a ˈgü. ˗Yö kwa ˗kian ˗a ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˈwo dho kë ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü, ˗an ˗bha.» ˗Wa ka ˗bha ˗zlanwokɔdhi kpa ˗zlanwokɔdhi ˈˈwɛɛ ˗bha ɛɛnˈˈ ˗wa ka ˗bha yö bho ˈˈgblʋʋ ˗ee? ˗Wɩ ˗a ˗bha ˗sü ˗yö ka ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗ ˗ee? ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˈˈdhʋ̈, ˗yö kë ka ˈˈɲaan ꞊dhɛ Zoova ˗yö ˗kɔ ˈö ˈka˗ ˈka ka ˗de ˗a ˈgü ˗man. ˈWɔn ˗nu ˗wa ˈgo ˈˈgblʋʋ ˈkwa kwa ˗kɔ ˗ya ˗an ˗gɔ, ˈkwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka waa ö ˗bha ˗kɔlokota ˗an ˗bha, Zoova ˗dho ˈdhuëë˗ ˈkpɔ kwa ˗bha.—Ps. 18:25.

15. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa ˈgo ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗wa nu kwa ta, kwa ˗dho ˈwɔn man ö ˗gɛn ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁵ Kwa ꞊ɲɔɔn ˗ni ˈgü Sɔtraan ˗bha ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈö yö ˗a ˈˈdhiʋ̈toyi ˗bha, ˗yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈwɔn ˈbha ˗nu ˗dho kë ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˈö ˈwo kwa ˗bha ˗klu Zoova ˗bha ˗sü ˗da ˈgüdandhe ˈgü. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, kwa dua ˗mü kö ˈwɔn yö ˗kɔ ˗së ˗yö kë kwa ˗gɔ. Kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗ya pë ˈˈdhiʋ̈˗ kë kwa ˈka, ˈkwa ˈdho ˗a ˗wɔn ˈkun kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. Zoova ˗ya kwa dɔɔˈˈ, ˗kwa kwa ˗zo bho ˗a ˗bha ˗kë ˈlëëwɔn ˈka ˗sü ˈˈpiʋ̈, ˈkwa ˈˈwɩ ˗dhioo ˗nu ˗bha kö ˈkwa kwa ˈˈtakɔ ˗nu bho ˈˈgblʋʋ. Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˗ya ˈwɔn ˈbha ˗nu ˈwo ˗gban kwa ˗bha ˗an bho ˈˈgblʋʋ, ˗kwa ˈˈwɩ ˗a ˗bha kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka, ˈkwa kwa ˗kɔ ˗ya ˗a ˗gɔ.

16. Kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho Zoova waa ö ˗bha ˗kɔlokota ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˗kplawo?

¹⁶ Kwa ˗bha ˗klu Zoova waa ö ˗bha ˗kɔlokota ˗an ˗bha ˗sü ˗ya ˗da ˈgüdandhe ˈgü, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˗kplawo. ˈˈKɛɛ ˈkwa˗ pö ˗yö kë ˈˈdhʋ̈, ˗kwa kwa zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa ˈkwa kwa ˗zota ˗së ˈka, kö ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö ˈwɔn ˗nu yö ˗a ˈka, ˈkwa˗ yö ˗a ˈka ˈpö. ˗Kwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈwɔn ˈö ˈkwa˗ ˈgü, mɛn ˗nu ˈwo bɔ ˗a ˈgü ꞊kwɛŋzü ˈkwa ˗an ˗bha ˗kwɛzlan ˗wo pö Biblö ˈgü, ˈkwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. ˗Kwa ˗takundhe ˗dhɛ Zoova ˗gɔ. ˈKwa ˗dho ˈˈkan kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha toŋtoŋdhö. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˈkö˗ ˗de ˈö ˈwɔn ˈˈoo ˗wɔn ˗kë, Sɔtraan ˗kɔ ˈti ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö kwa ˈˈkan Zoova waa ö ˗bha ˗kɔlokota ˗an ˗bha.—Zak. 4:7.