1. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo nu Ʒoasö, Oziasö waa Ʒoziasö ˗an ˗ta?

 ˗KWA kwa ˗zota kö ˗wo kwa ˈto ˈnën ˈˈtɩtɩ ɛɛnˈˈ wlüünën ˈka ˗wo kwa kë ˗gblüdë ˈka ˗Zlan ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗gɔ ˈˈdhiʋ̈. Kwa ˗dho ˗gblüdëdhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a kë ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Biblö ˗yö wlüünën ꞊vadhɛ ˗wo ˗kë ˗gblüdë ˈka zuda ˗sɛ ˈgü, ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ. ˗A ˈwɔnzuan ˗nu ˈnën ˈwo ˗tɔ Ʒoasö ˗kë ˗gblüdë ka kö ˗a ˗kwɛ ˗yö 7, Oziasö ˗de ˈpö kö ˗a ˗bha ˗yö 16, ˈyö Ʒoziasö ˗bha kun 8. ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˗yö ˗kë ˗an ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo. ˈˈKɛɛ Zoova waa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wo ˗an ˗takun ˈwo ˈwɔn ˗së ꞊va ˗kë.

2. ˈMën ˗kë ˈö dho kë ˗së kö ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗gban Ʒoasö, Oziasö waa Ʒoziasö ˗an ˗bha, ˈkwa ˗an draanˈˈ?

² ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈkwaa ˗gblüdë ɛɛnˈˈ ˗gblüdhe ˈka, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗gleŋ ˗nu sü mɛn ˗yaaga ˈwo bhë ˗an ˗bha. ˗Wo ˗da ˈwɔn ˗së ˗nu ˗ʒian ˗ta. ˈˈKɛɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˈpö, ˗wo ˗da ˈwɔn yaa ˗nu ˗ʒian ˗ta. Kwa ˗dho bɔ ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˗nu ˗ta kö pë ˈö ˗kë kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ ˈˈtɔŋdë ˗së ˗nu ˗bha, ˈkwa kwa ˗de kë ˈˈtɩtɩ ˗kplawo kö ˈkwa Zoova mɛɛnˈˈ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka, ˈkwa˗ dɔ.

3. Ʒoadö ˗yö Ʒoasö ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ˈö ˗da ˈwɔn ˗së ˗ʒian ˗ta?

³ ˗Kwa ˗da ˈwɔn ˗së ˗nu ˗ʒian ˗ta ꞊dhɛ Ʒoasö ˈdhö. Kö ˗gblüdë Ʒoasö ˗yö ꞊kun wlüünën ˈka, ˗yö ˗da ˈwɔn ˗së do ˗ʒian ˗ta. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗a dë ˈyaa kun ˗dhö bhë, ˗yö ˗wɩ ˗a ˗bha kö ˈˈsaabhomɛn ˈkpii˗ Ʒoadö ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü ö ˈka. Ʒoadö ˗yö Ʒoasö ꞊klaŋkë ꞊dhɛ ö ˗de ˗bha ˈnën dhö. Ʒoasö ˗yö ˗wɩ ˗a ˗bha kö ˈö ˈˈdhiʋ̈sü ˗Zlan ˗dhɔkë ˗kɔ ꞊dede ˈka, kö ˈö Zoova ˗bha yö kë. Ʒoasö ˗dho ˗ʒiaanwo ˈö ˗Zlan ˗dhɔkëgükɔ ꞊baa ˈzü.—2 Chron. 24:​1, 2, 4, 13, 14.

4. Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗dhɔ ˗ya kwa kë, ˈkwa ˗an ya ꞊bhlëë ˈgü ꞊trɔɔn ˗mɛɛn ˗nu ˈwo go ˗an ˈgü? (Proverbes 2:​1, 10-12)

⁴ ꞊Ya kë ꞊dhɛ ka ˗mɛn ˗nu ɛɛnˈˈ ˈˈwɛɛ ˈbha ˗yö ka ꞊klaŋkë ˗ni  ˈgü kö Zoova ˗dhɔ ˗yö ka kë, kö gbɔɔdhe ˗së ꞊dede ˗mü ka ˗bha ˈka. (Proverbes 2:​1, 10-12 ˗wo pö.) Ka ˗mɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ka ꞊klaŋkë pë ꞊va ˈka. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Katia ˈö˗ dë ˗ya ˗takun ˈö ˗da ˈwɔn ˗së ˗ʒian ˗ta, ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˗Dhɛkpaɔyi ˈˈpɛpɛ ˈka ˗a dë ˗ya dɔ ˗ni ˈgü ꞊klaŋplöö, waa˗ ˗nu ˗wo Biblö ˈˈɲan ˈö yi ˈö bhë ˗a ˈka ˗a ˈˈdoo ˗dɔ. ˗Ya pö: «ˈˈDoo ˗nu ˈwo bhë ˗wo n ˗takun ˈa bɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo dho nu n ˗ta ˗dhɛkpaɔyi ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈka, ˗an ˈgü.» ˈˈKɛɛ ka ˗mɛn ˗nu ˗wa ˗dhioo ˗nu ˈwo go Biblö ˗an dɔ ka ˗ta, ˗ya kë ka ˈgü ꞊dhɛ pë ˈwo ka ˗bha ˗potaadhe ˈkun ˗ni ˈgü ka ˗gɔ, ˈmën ˈka dho ˗a kë? ˈMën dho ka ˗takun kö ˈka ˈwɔnman ˗an ˗ta? Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Anastazia ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ö ˗mɛn ˗nu ˗wo wo ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˗sü kö ˈpë ˗kë ˈwo ˗dhioo ˈbha ˗nu dɔ ö ˗ta ˈwo˗ ˈgü ˈˈpʋ ö ˗dhɛ. ˗Ya ˗pö: «˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗yö n ˗takun ˈa˗ yö ꞊dhɛ n ˗mɛn ˗nu ˈwaa kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo n ˗man ˗potaadhe ˈkun n ˗gɔ. ˈˈKɛɛ n ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë ꞊ʒiaan, ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo n ˗takpa.»

5. Ka ˈˈtakɔ ˗nu ˗wo ˗pa ka ˗mɛn ˗nu waa Zoova ˗an ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Proverbes 22:6; 23:​15, 24, 25)

⁵ ˗Dhioo ˗nu ˈö ka ˗mɛn ˗nu ˗wo bɔ Biblö ˗ta ˈwo ˗an dɔ ka ˗ta bhë ˈka ka ˈˈtʋ̈ ˈto ˗an ˗bha, ˗an zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi. ˗A ˈdhɛ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈzü ˈyö ˗tɔ ka ˗dho ˗Zlan zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi, ˈö kaa˗ ˗nu ka ˗bha ˈˈtɔŋdhɛ ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. (Proverbes 22:6; 23:​15, 24, 25 ˗wo pö.) Pë ˗nu ˈö ˗an ˗wɔn ˈgü, ˈka dho ˈto Ʒoasö ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˈyö ˈwo bhë.

6. ˈDhɛ Ʒoadö ˗yö ga, de ˈö Ʒoasö ˗yö ˗ya ˈö ˈˈtʋ̈ ˗to ˗an ˗bha ˗sü bha? ˈYö ˈwɔn ˗mɛɛn ˗nu go ˗a ˈgü? (2 Chroniques 24:​17, 18)

⁶ ˗Kwa ˗gleŋ ˈsü ˈwɔn yaa ˗nu ˈö Ʒoasö ˗da ˗an ˗ʒian ˗ta, ˗an ˈgü. ˈDhɛ Ʒoadö ˗yö ga, Ʒoasö ˗yö ˈˈtɔŋdhɛ ˗kun mɛn yaa ˗nu ˈka. (2 Chroniques 24:​17, 18 ˗wo pö.) ˗Yö ö ˈˈtʋ ˗to ˗gblüdë gbö ˗nu ˈwo kun Zuda ˈö Zoova ˗dhɔ ˈyaa ˗an kë, ˗an ˗bha. ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ka ˗dho ˗a pö ꞊dhɛ ˗a dua ˈyaa ˗mü kö ˗yö ˈˈtɔŋdhɛ ˈkun ˗an ˈka. (Prov. 1:10) ˈˈKɛɛ pë ˈö˗ ˗kë ˈyö ˗tɔ ö ˈˈtʋ ˗to ˗an ˗bha ˗dhioo yaa ˗nu ˗bha ˗sü. ˗A ˗de ˗ʒiaan ˗dhɛ ˈö˗ ꞊dhegblü Zakadhi ˗ya ˈˈslö ꞊mɛɛn kö ˈö˗ dɔɔˈˈ, Ʒoasö ˗ya ˗zë. (2 Chron. 24:​20, 21; Mat. 23:35) ˗Yö ˗kun ˈwɔn yaa ꞊dedewo ˈka! Ʒoasö ˗yö ö ˗bha ˗tosɛta zübho ˗së ˈka. ˈˈKɛɛ ꞊taabha ˗yö ˗dho ˈö ˗gban ˗Zlan gɔ, ˈö ˗kë mɛnzëmɛn ˈka. ˗A ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈgü, ˗a ˗de ˗bha yökëmɛn ˗wa ˗zë ˈpö. (2 Chron. 24:​22-25) ꞊Ya ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ö ˈˈtʋ ˗to Zoova waa ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗bha ˗be, ˗a ˗bha ˗tosɛta ˈˈdhiʋ̈ ˗dho to ˗së. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha?

7. De ˗nu ˈka dho ˈˈtɔŋdhɛ ˈkun ˗an ˈka? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

⁷ ˗Gleŋ do ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˈsü Ʒoasö  ˗bha ˗da ˈwɔn yaa ˗ʒian ˗ta ˗sü ˈgü ˈyö ˗tɔ kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˈˈtɔŋdhɛ ˈkun mɛn ˗nu ˈwo dho kwa ˗blü ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˗bha, ˗an ˈka. Mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo˗ zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˈnën ˈkwa dho ꞊nënŋ ˗an ˗bha. Kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa ˈˈtɔŋdhɛ ˈkun dosɛnŋ mɛn ˗nu ˈö kwaa˗ ˗nu kwa ˗kwɛ ˈdhö do ˗an ˈka. Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ Ʒoadö ˗yö ˗bhɔ ˈö ˈˈtɔŋdë Ʒoasö ˗gɔ ꞊gblɛɛn. ˈKa˗ pö ˈka ˈˈtɔŋdhɛ ˈkun mɛn ˗nu ˈka, ˗ka ka ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ˈka˗ pö: «˗Wo ˗dho n ˗takun kö n ˗man ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ˗sü ˗gɛn ˗yö ˗gban ˗ee? ˗Wo ˗dho n ꞊faanmën kö ˈa ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗ee? ˗Wo Zoova waa ö ˗bha gagade ˗wɔn ˗blɛɛ ˗ee? ˗Wo ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗sü ꞊dhɛ pë ꞊bhlëësü ˗nu ˈdhö ˗ee? ˈPë ˈa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈa˗ man ˈnën ˈwo˗ pö n ˗dhɛ, ɛɛnˈˈ ˈman ˗da ˈwɔn yaa ˗ʒian ˗ta ˗wo n ˗dɔɔ ˗ee?» (Prov. 27:​5, 6, 17) Gagade ˈka, ꞊ya kë ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ˈyaa ka ˈˈtɔŋdhɛ kë, kö ˗bhawɔn ˈyaa ˗an ˗bha. ˈˈKɛɛ kö ˗a ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, ˗wo ˗dho ka ˗takun ˗kplawo.—Prov. 13:20.

8. ˈKwa kë ˗kpankwëëdhɛ ˈö ɛntɛnɛtö ˗ta ˗a ˈgü, ˈmën kwa ˗zo dho ˈto ˗a ˈˈpiʋ̈?

⁸ ˗Kpankwëëdhɛ ˈö ɛntɛnɛtö ˗ta ˗yö ˗së, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗ya ˗kë ˈö ˈkwa ˗kpan kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu waa kwa ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗bha. ˈˈKɛɛ mɛn ꞊vadhɛ ˗bɔ ˗a ˗ta ˈpö kö ˗wo mɛn ˗nu ˈˈɲan ˗ta ˗wɔn ˗nu kë, ɛɛnˈˈ pë ˗nu ˈwo ˗an dhɔ ɛɛnˈˈ ˈzü ˈwo ˗an ˗kë ˗an foto waa ˗an video ˗nu ˗zɔn ˗sü ˈka. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ka ˗dho mü, ˗ka ka ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: «A˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈa mɛn ˗nu ˈˈɲan ˗ta ˗wɔn ˗nu kë ˗ee? A˗ ˈˈpiʋ̈ ˈzü kö ˈa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗zogban ɛɛnˈˈ kö ˈa n ˗de ˗gɔn ˗ee? A n ˗kwaa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗zu ˈö n ˗zotakɔ, n ˈˈdhiwo waa n ˗man ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˗shiʋ̈ ˗ee?» Kwa ꞊dhegblü Natan Nɔɔ ˈö ˗kë kwa ˈˈdhiʋ̈ʒiöwomɛn do ˈka ꞊kwɛŋzü, ˗ya ˗pö: «ˈKa ˗dho ˗a ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈka kë mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗dhɛ ˗së. ˈKa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ka ˈti ˗dho kë mɛn gbɛ˗ ˗dhɛ ˗së. ˈKa kë Zoova ˗dhɛ ˗së, ka ˗dho kë mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë ˗an ˗dhɛ ˗së ˈpö.»

9. ˈMën Zoova ˗yö Oziasö ˗takun ˗a kë ˗sü ˗bha? (2 Chroniques 26:​1-5)

⁹ ˗Kwa ˗da ˈwɔn ˗së ˗nu ˗ʒian ˗ta ꞊dhɛ Oziasö ˈdhö. Kö ˗gblüdë Oziasö ꞊kun wlüünën ˈka, ˗yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ. ˗Yö ‹˗suʋ̈ ˗Zlan ꞊dede ˗gɔ ˗sü› ˗draan. Zoova ˗yö ˈdhuëë˗ ˗kpɔ ˗a ˗bha, ˈö dho ˈö˗ ˗kwɛ ˗yö ˗kë ˗a ˈka 68. (2 Chroniques 26:​1-5 ˗wo pö.) Oziasö ˗to ˗a ˈˈgbɩɩ˗ ˈka ö ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˈyɔɔ˗ ˗nu ˗ta, ˈö go mü ˈö Zedhizadhɛmö ˈˈkplʋʋ ꞊baa. (2 Chron. 26:​6-15) ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ Oziasö zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö ˗dhi pë ˈˈpɛpɛ ˈö Zoova ˗ya ˗kë ˗a ˗dhɛ bhë, ˗a ˗wɔn ˈgü.—Eccl. 3:​12, 13.

10. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo nu Oziasö ˗ta?

¹⁰ ˗Kwa ˗gleŋ ˈsü ˈwɔn yaa ˗nu ˈö Oziasö ˗da ˗an ˗ʒian ˗ta, ˗an ˈgü. ˗Gblüdë Oziasö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wo ˈto ö ˗bha ˗dhioo ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˗A ˗gɛn ˗tɔ ꞊dhɛ ˗a dua ˗mü kö pë ˈö ˗dhi ˗a ˗dhɛ, ˗ya kë ˗ee? ˗Dhɛkpaɔyi do ˈka, Oziasö ˗yö ˗da Zoova ˗dhɔkëgükɔ ˈgü kö ˈö ansansö ˈˈgʋ ˈˈsaabhotapë ˗ta, ˈˈkɛɛ kö ˗gblüdë dua ˈyaa ˗mü ˗ya kë ˈˈdhʋ̈. (2 Chron. 26:​16-18) ˈDhɛ ˈˈsaabhomɛn ˈkpii˗ Azadhiasö ˗yö pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈö˗ dɔɔˈˈ, ˗yö ˗shiʋ̈ Oziasö ˗dhɛ ꞊dedewo. ˗A ˗wɔn ˈgü, Oziasö ˈti ˈto ˗klü ˗sü ka ˗Zlan ˗bha, ˈö Zoova ˗yö ꞊wee ˗lo ˗a ˗bha. (2 Chron. 26:​19-21) ˗Yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ ˗kplawo ˗be, ˗a ˗bha ˗tosɛta ˗dho kë ˗së!

11. ˈMën dho kwa ˗takun kö ˈkwa kwa ˗de kë ˈˈtɩtɩ ˗kplawo? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

¹¹ ˈDhɛ ˗kɔmɔnwɔnbhasü ˗kë Oziasö ˗gɔ, ˗a ˗zo ˗yö ˗bhɔ ꞊dhɛ Zoova ˈnën ꞊faan waa ˈtɔbhɔdhe ˗nu ö ˗dhɛ. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha? ˗Yö ˗dho kë ˗së kö kwa ˗zo ˗yö ˗bo ꞊dhɛ ˈdhuëë˗ ˗nu waa yö ˗nu ˈwo kwa ˗kɔ ˈka bhë, Zoova ˈnën ˗an nu kwa ˗dhɛ. ˈˈSanni kö ˈkwa kwa ˗de ˗gɔn pë ˈkwa˗ kë ˗a ˗wɔn ˈgü, kwa dua  ˗mü ꞊ʒiaan kö ˈkwa Zoova ˈˈnuɛ bho. b (1 Ko. 4:7) Kwa dua ˗mü ˈzü ˈkwa kwa ˗de kë ˈˈtɩtɩ kö ˈkwa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö kwa ˗bha, ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö kwa ꞊dɔɔ ˗sü ˗bha. Kwa ꞊dhegblü do ˈö˗ ˗kwɛ ˗ya kë 60, ˗ya ˗pö: «A˗ ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˈman ˗dho n ˗de ˈsü ˗tiaandhö ˈgbɛ. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˈwɔn ˗nu ˗wa zë n ˗gɔ mɛn ˗nu ꞊waa˗ pö n ˗dhɛ, a n ˈˈtakɔ bho ˈˈgblʋʋ, ˈa pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈa Zoova ˗bha yö kë n ꞊faan ˈka.» ˈKwa ˈwɔn man Zoova ˗ta ˈkwa kwa ˗de kë ˈˈtɩtɩ ˗kplawo, kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi ꞊dedewo.—Prov. 22:4.

12. Kö Ʒoziasö ꞊kun ˈnën ˈka, ˗yö Zoova ˗mɛɛn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (2 Chroniques 34:​1-3)

¹² ˗Kwa ˗da ˈwɔn ˗së ˗nu ˗ʒian ˗ta ꞊dhɛ Ʒoziasö ˈdhö. Ʒoziasö ˗yö ˗ya Zoova mɛɛnˈˈ ˗sü ˗bha kö ˗yö ꞊kun wlüünën ˈka. ˗Yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö Zoova dɔ ˗sü draanˈˈ, ˈö˗ dhɔɔbhaawɔn kë. ˈˈKɛɛ ˗tosɛta ˈyaa kun ˈˈplëëplë wlüünën ˈö bhë ˗a ˗bha ˈka. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgü, mɛn ꞊vadhɛ ˗kun ꞊sua ˗zlan ˗nu ˗dhɔkë ˗ni ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü, Ʒoziasö ˗bhawɔn ˗kun ˈgüdɔgbɩɩsü ˗bha kö ˗yö ˗gban ˗an ˗gɔ. ˗Ya ˗kë ˈˈdhʋ̈ ö ꞊faan ꞊dede ˈka. ˈˈSanni ˗a ˗kwɛ ˗yö kë 20, ˗yö ˗ya ꞊sua ˗zlan ˗nu ˗bho ˈˈshia˗ ˗sü ˗bha.—2 Chroniques 34:​1-3 ˗wo pö.

13. ˗De ˗nu Zoova ˗dhɛ ˗sü ˗gɛn ˈnën ˗tɔ ˗mën ka ˗bha ˈka?

¹³ ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ka ꞊kun ˈnën ˈˈtɩtɩ ˈka, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka Zoova ˗mɛɛn, ˈka˗ ˗bha ˈˈklʋ̈ʋ̈së ˗nu ꞊draan ꞊dhɛ Ʒoziasö ˈdhö. ˈKa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ka ˗dho ka ˗de nu ˗a ˗dhɛ. ˗De ˗nu Zoova ˗dhɛ ˗sü ˗dho ˈpa ka ˗bha ˗tosɛta ˈka ˗kɔ kë ꞊dhɛ? Dhukö ˈö bɔ ˈˈyi ꞊bhaa kö ˗a ˗kwɛ ˗ya kë 14 bhë, ˗ya ˗pö: «ˈÖ sü ꞊dɛɛ ˗bha, a ˗dho Zoova ˗dhɔkësü bɔ ˈˈdhiʋ̈ n ˗man ˗tosɛta ˈgü, ˈa˗ ˈˈslö ꞊mɛɛn kö ˈa˗ ˈˈzuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi.» (Mak. 12:30) ˈKa ka ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ kö ˈka˗ kë ˈˈdhʋ̈ ˈpö, ˗yö ˗dho kë ˈdhuëë˗ ˈka ka ˗bha ˈka.

14. ˗Kɔ ˈö wlüünën ˈbha ˗nu ˗wo to ˗a ˈka ˗gblüdë Ʒoziasö ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, ˗a ˗zɔn.

¹⁴ Wlüünën ˗nu ˈö ˈka Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈka, ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo nu ka ˗ta? Ʒoan ˈö bɔ ˈˈyi ꞊bhaa kö ˗a ˗kwɛ ˗yö 12, ˗ya ˗pö ö ˈˈtɛɛbɔ ˗nu ˈwo ꞊klaŋplöö ˗wo ˈˈgbɩɩdhɛ ˗wɔ ö ˗ta kö ˈö ꞊shiɛti suu ˗dɛɛ mü. ˈMën ꞊faan nu Ʒoan ˗dhɛ ˈö ˗gban ö ˈˈtɛɛbɔ ˗nu ˈˈdhʋ̈ ˗an ˗gɔ? ˗Yö ö ˗zota ꞊dhɛ ˈya ꞊shɛti mü, ö ˗dho ö ˗de kwigüdhɛ waa ˗mlɛɛn ˈö waa Zoova  wo ꞊zinŋgü ˗an shiʋ̈ˈˈ. Dhasɛdhö ˈö bɔ ˈˈyi ꞊bhaa kö ˗a ˗kwɛ ˗yö 14, ˗yö pë ˈö˗ ˗takun ˈö bɔ ö ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü ꞊klaŋplöö ˗a ꞊blɛɛ, ˈö˗ pö: «A pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈpë dho n ˗zo ˗bo Biblö waa Zoova ˗an ˗ka, ˈa˗ kë. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ yi ˗kwɛzlan ˗nu draanˈˈ ˗ni ˈgü ꞊klaŋplöö, a n ˗zota ˗kwɛzlan ˈbha ˈö Biblö ˈgü ɛɛnˈˈ pë ˈbha ˈö˗ to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ꞊blɛɛ ˗a ˈgü. Ɛɛnˈˈ ˈzü ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka yaa mɛn do yi ˈˈdoodɔ ˗ni ˈgü ꞊klaŋplöö, a n ˗zota Biblö ˈˈɲan do ˈa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗a ˗zɔn ˗a ˗dhɛ ˗a ˈgü.» ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˈwɔn ˗nu ˈka bɔ ˗ni ˈgü ˗an ˈgü bhë ˈwaa ꞊dhɛ ˗gblüdë Ʒoziasö ˗bha ˗nu ˈdhö. ˈˈKɛɛ ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗kë ꞊kpɔɔsü, ˈka ˗klu ˗Zlan ˗bha ꞊dhɛ ˗a ˈdhö. ˈKa ˈto wlüünën ˈka ˈka bɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo nu ka ˗ta ˗an ˈgü, ka ˗dho kë baasü ˈka ˗a ˗dhɛ ˗nu ˈwo dho nu ka ˗ta ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü ˗an ˗bha.

15. ˈMën Ʒoziasö ˗takun ˈö to ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha? (2 Chroniques 34:​14, 18-21)

¹⁵ ˈDhɛ ˗gblüdë Ʒoziasö ˗kwɛ ˗kë 26, ˗yö ˗ya ˗Zlan ˗dhɔkëgükɔ baaˈˈ ˗sü ˗bha. ˈDhɛ yö ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈwo˗ kë ˗ni ˈgü, ˗wo ˗kpan «ˈTɔŋ˗ ˈö Zoova ˗yö bɔ Moizö ˗ta ˈö˗ nu ˗a ˈsëëdhɛ ˗be» ˗bha. ˈDhɛ ˈwo˗ ˗wo pö ˗gblüdë ˗dhɛ, ˗yö ˗to mü ˈö ˈwɔn ˗nu bho ˈˈgblʋʋ kö ˗wo ˗bɛ ˗wo ˗nu ˈwo ˈsëëdhɛ ˗be ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgü, ˗an ˗bha. (2 Chroniques 34:​14, 18-21 ˗wo pö.) ˈKa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈka Biblö ˗wo pö zoodhö zoodhö ˗ee? ˗A ˈbha ˗ya kë kö ka˗ kë ˗ni ˈgü. ˗Yö ka ˗dhɛ ˗së ˗ee? ˈMën ˈka˗ ˗kë kö Biblö ˈˈɲan ˗nu ˈwo dho ka ˗takun ˗wo ˈto ka ˈˈɲaan? Dhukö ˈkwa˗ ˗wɔn blɛɛˈˈ ꞊klöö˗ yö, pë ˗sɛŋbɔ ˗nu ˈö ˗kpan ˗an ˗bha Biblö ˈgü ˗yö ˗an ˗bɛnzë. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗dho ka ˗takun kö Biblö ˈˈɲan ˗nu ɛɛnˈˈ ˗gleŋ ˗nu ˈka ˗an sü ˗an ˈgü, ˗wo ˈto ka ˈˈɲaan. Biblö dɔ ˗sü waa ˗a ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˗wa ˗dadhiʋ̈, ˗wo ˗dho kwa ˗blü Zoova ˗dhɔkësü ˗bha. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, ꞊dhɛ ˗gblüdë Ʒoziasö ˈdhö, ˗Zlan ˈˈDhiwo ˗dho kwa ˗takun ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˗bha.

16. ˈMën ˗kë ˈö Ʒoziasö ˗yö ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˗kë? ˈYö ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha?

¹⁶ ˗Kwa ˗gleŋ ˈsü ˈwɔn yaa ˗nu ˈö Ʒoziasö ˗da ˗an ˗ʒian ˗ta, ˗an ˈgü. ˈDhɛ Ʒoziasö ˗kwɛ ˗yö ˗kë 39, ˗yö ˗da ˈwɔn yaa ˈbha ˈö˗ ˗gɔ ˗yö to  ˗a ˈgü ˗a ˗ʒian ˗ta. ˗Yö ö ˗zoyö ö de ˗dhɛ ˈö ˈyii ö ꞊kwaa Zoova ˗zü kö ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü a ˈka. (2 Chron. 35:​20-25) ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha? ˈKö ˗kë ꞊dhɛ kwa ˗kë zii ɛɛnˈˈ ˈkwa ꞊gwëë Biblö draansü ˗bha, kwa dua ˗mü kö ˈkwa Zoova mɛɛnˈˈ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗kwa bhɛɛˈˈ zoodhö zoodhö, ˈkwa Biblö ˗wo pö. ˗Ya ˈgo mü, ˗kwa ˗takundhe ˗dhɛ kletiɛn ˗nu ˈö ˗wa ˗kian ˗an ˗gɔ. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˈti ˗dho ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˗nu kë. ˗A ˗wɔn ˈgü, kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi.—Zak. 1:25.

17. ˗Gleŋ ˗sɛŋbɔ ˗mɛɛn ˗nu ˈö ˗gblüdë ˗yaaga ˈwo kun Zuda bhë ˈwo ˗an ˗da kwa ˗bha?

¹⁷ Wlüünën ˗nu, pë ˗së ꞊va ˗wo ˗dhö ˈö ˈka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗an kë. Ʒoasö, Oziasö waa Ʒoziasö ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˗nu ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ wlüünën ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗da ˈwɔn ˗së ˗nu ˗ʒian ˗ta, ˈwo Zoova zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi wo ˗bha ˗tosɛta ˈgü. ˈˈKɛɛ ꞊dhɛ ˗kɔ ˈkwa˗ ˈyö ˗a ˈka bhë ˗a ˈdhö, ˗gblüdë ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˈwii ˈwɔn ˗së kë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa to ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˗së ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˗kan ˈwɔn ˗nu wo zë ˗an ˗gɔ ˗an ˗bha. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ˗a ꞊trɔɔn ˗së ˗nu ꞊slɔɔ.

18. ˈWɔnzuan ˗mɛɛn ˗nu ˈwo Biblö ˈgü ˈwo˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗tosɛta ˗së kë? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

¹⁸ ˗Kwɛzlan ˗nu ˈwo ˗gban wlüünën ˗nu ˈwo ꞊ɲɔɔn Zoova ˗bha ˈö ˗an këwɔn ˗nu ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗së, ˈwo ˗tosɛta ˗së ˗kë ˗an ˗bha, ˗wo Biblö ˈgü. Davi ˗kun ˗a mɛn do ˈka. ˗Yö ˗to ˈˈtɩtɩ ˈö ˗ya ˗Zlan ˗dhɔkë ˗sü ˗bha, ˈö ꞊taabha ˈö ˗kë ˗gblüdë ˈö to ö ˗wo ˗ta ˗a ˈka. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˈwɔn ˗nu ˗wo ˗zë ˗a ˗gɔ. ˈˈKɛɛ ˗Zlan ˗ya ˗sü ꞊dhɛ ö dhɔɔbhaamɛn ˈdhö. (1 Rois 3:6; 9:​4, 5; 14:8) ˈKa Davi ˗bha ˗kwɛzlan draanˈˈ, ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˗dho ka ꞊faanmën ˈö ˈka to ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha. Ɛɛnˈˈ ˈzü ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka Makö waa Timote ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ꞊draan. ˈKa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ka ˗dho ˗a yö ꞊dhɛ ˗wo ˗to ˈˈtɩtɩ ˈwo ˗ya Zoova ˗dhɔkë ˗sü ˗bha ˈö ˈwo to ˗klu ˗sü ˈka˗ ˗bha wo ˗bha ˗tosɛta ꞊gban ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗wo Zoova zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi ˈö wo ꞊dede ˗an zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö dhi.

19. ˗Tosɛta ˗mɛɛn ˈka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ kë?

¹⁹ Kwa ˗bha ˗tosɛta kë ˗kɔ ˈö ꞊dɛɛ bhë ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kɔ ˈkwa dho ˗tosɛta kë ˗a ˈka dhiʋ̈ˈˈ ˗a ˗zɔn. ˈKwa kwa ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ˈkwa ˈti kwa ˗zoyö kwa ˗de ˗dhɛ, ˗yö ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˗da ˈwɔn ˗së ˗nu ˗ʒian ˗ta. (Prov. 20:24) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗tosɛta ˗së ꞊dede kë. Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ ˈpë ˈkwa˗ ˗kë Zoova ˗dhɛ, ˗ya ˗dhɛ ˗së. ˗Tosɛta kë ˗kɔ ˈö dho kë ˗së kö ˗yö ˗ʒiö ˗a ˈka kwa Dë Zoova ˈö kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë bhë ˗a ˗bha yökë ˗sü ˗ta, ˈyaa ˈdhö.