ˈWƆN ˗GƆ 8
ˈˈTAN 130 ˗Kwa kwa ˈko ˗nu ˗bhawɔn ˈto zuʋ̈ˈˈ ˈˈpuu ˈka
Kwa ˗dho mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ꞊dhɛ Zoova ˈdhö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?
‹˗Kwa kwa ˈko ˗nu ˗mawɔn ˈto ꞊dhɛ ˗kɔ do ˈö kwa Dëmɛ ˗yö kwa ˗mawɔn to˗ ˈka bha˗ ˈdhö.›—KODH. 3:13.
˗A ˗GƆ
Mɛn ˈbha ˗ya kwa ˗shiödhɛwɔn kë, pë ˗nu ˈkwa dho ˗an kë kö ˈkwa˗ ˗mɛn ˗bhawɔn ˈto, kwa ˗dho ˗an yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü.
1-2. (1) ˈˈTʋ̈ŋ ˗mɛɛn ˈgü ˈö mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo? (2) Denisö ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈya mɛn ˗bhawɔn ˈto ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?
MƐN ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˗yö ka ˗kɔa ˈˈgbɩɩ ˗ee? ˗Yö ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˈpö mɛn ꞊vadhɛ kwa ˈka. ˗A ˗de ˗ʒian kö mɛn ˗yö ˗wo ˈbha pö kwa ˗dhɛ ɛɛnˈˈ pë ˈbha ˈö dho ˈmën kwa ˈka ˗ya kë, ˗a ˗mɛn ˗bhawɔn ˈto ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, pë ˈbha ˗nu ˗wo ˗dhö ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn ˗bha ˈkwa ˗an kë kö ˈkwa ˈgo ˗naandhe ˈgü, ˈkwa˗ ˗bhawɔn ˈto. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo ˗dhɛ Denisö bhë, a ˗kɔ ˈö mɛn ˗bhawɔn to ˗a ˈka ꞊dedewo, ˗kwaa ˗ga. ˗Dhɛkpaɔyi ˈwo kwa ˗bha Betɛdhö ˗kɔ ˈkpii˗ ˈö ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ˗a ˗dɛɛ ˈˈdhi ˈˈpʋ ˗a ˈka ˗kwɛ 2017 ˈgü bhë, waa ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wo ˗dho mü. ˈDhɛ ˈwo nu ˗ni ˈgü wo ˗gɔ ˈkɔɔ, gɔndë do ˗yö gɔ ˗gban ˗an ˗bha gɔ ˗bha. Denisö ˗yö ˗to mü ˈö ꞊fuëë. ˗Dhɛ ˈö nu ö ˗de ˈˈpiʋ̈, ˗ya ˗man ꞊dhɛ ö ˗bha ˈnën ˗nu ˗wo ˗gi ˈgbɛ, ˈö˗ ꞊gɔɔn Brian ˗wɔn ˗yö ˗kë. Denisö ˗ya ˗pö: «N zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˗kaankwöö ˈö pë ˈa dho ˗a kë ˈmaan kun ˗a dɔ ˗ni ˈgü.» ꞊Taabha, ˗ya ˗man ˈzü ꞊dhɛ gɔndë ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗gban wo ˗bha ö ˗de ˈˈɲaan. ˗A ˗wɔn ˈgü, Denisö ˗yö ˗bhɛɛ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö ö zuʋ̈ˈˈ ˈˈwaannu.
2 Gɔblümɛn ˈö ˗gban ˗an ˗bha bhë, zakanmɛn ˗nu ˗wa ˗pö ꞊dhɛ ˗ya mɛn zë ö ˗de ˈˈɲaan. Kö ˈwɔn ˈö bhë ˗yö ˈto ˗a ˗bha, ˗yö ˗dho ˗kaso kë. ˈˈKɛɛ zakanmɛn ˗nu ˗wa ˗pö Denisö ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗yö ˗dho ˈsü pë ˈö dho ˗a pö ˗a ˗bha. Denisö ˗ya ˗pö ˈzü: «˗A pö ˈwo wo n ˗dhɛ ˈwɔn yaa ˈö˗ ˗kë n ˈka n ˗bha ˗tosɛta ˈgü ˗a ˗gɛn bho bhë, ˗yö ˗kë ꞊dhɛ pë ˈö ˗wa ꞊wee ˈˈyi yo n ˗man bhüöö ˈgü ˗a ˈdhö.» ˈDhɛ ˈˈdhoogɔ ˈbha ˗yö ˗ʒiö, Denisö ˗yö ˗dho zakanmɛn ˗nu ˗kuu ˈˈdhiʋ̈ kö ˈö dhiaŋzë mɛn ˈö saanˈˈ ꞊va wɔ waa ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu wo ˗ta bhë ˗a ˗dhɛ. ˈMën Denisö ˗ya pö? ˗Ya ˗pö ˗zakanmɛn ˗dhɛ ꞊dhɛ gɔndë ˈö bhë ˗ya ˗bhawɔn ˈto. b ˗Dhɛ ˈö ö bo ˗a ˗pö ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˈka, zakanmɛn ˈˈɲɛɛn ˗yö dɔ ˈgbaa ˈö˗ pö: «˗Kwɛ 25 ˈö ˈman˗ kë za ˈˈkan ˗sü ˈgü yö, n ˈti ˈwɔn suu ˈö bhë ˗a man do toŋtoŋdhö. Mɛn ˈbha ˈwo ˈwɔn yaa kë ˗a ˈka, n ˈti˗ ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu yö do kö ˗wa ˈwɔnyaakëmɛn ˗bhawɔn ˈto. Dhiaŋ ˈwo˗ zë ˗dhɔkaadhe waa mɛn ˗bhawɔntodhe ˈgü, n ˈti˗ man do.»
3. ˈMën Denisö ˗blü mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˗bha?
3 ˈMën Denisö ˗takun ˈö mɛn ˗nu ˗bhawɔn to. ˗Yö ö ˗zota Zoova ˗bha mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˈgü. (Mich. 7:18) ˈKwa kwa ˗zota ꞊dedewo ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö kwa ˗bhawɔn to ˗a ˈka ˗a ˈgü, ˗yö ˗dho kwa ˗blü ˈpö kö ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bhawɔn ˈto.
4. ˈMën Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa˗ kë? (Efɛzö 4:32)
4 Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö kwa ˗bhawɔn to ˗a ˈka ˈpö ˗a ˈdhö. (Efɛzö 4: 32 ˗wo pö.) ˗Ya ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˗nu ˗wa pë ˈˈdhiʋ̈˗ kë kwa ˈka, ˈkwa ˗an ˗bhawɔn ˈto. (Ps. 86:5; Dhu. 17:4) ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, pë ˗yaaga ˈwo dho kwa ˗takun kö ˈkwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto, kwa ˗dho ˗an yö.
KWA ˗ZO ˈYA ˗DHO BHƆ ꞊DHƐ ˈWƆN ˗YÖ ˗SHIÖ ˗SÜ ˈKA KWA ˗DHƐ
5. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Proverbes 12:18 ˈgü, mɛn ˈbha ˗ya pë ˈˈdhiʋ̈˗ kë kwa ˈka, kwa ˗kë kwa ˗de ˈgü ꞊dhɛ?
5 Mɛn ˈbha ˈˈdhiwo ɛɛnˈˈ ˗a këwɔn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö mën kwa ˈka ꞊dedewo. ˗A ˗mɛn ˗ya kë ˈzü kwa ˈˈtɔŋdë ˈˈgbɩɩ˗ ɛɛnˈˈ kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˈka, ˗yö ˗mën kwa ˈka ˈgbɛ. (Ps. 55:12-14) ˈˈTʋ̈ŋ ˗nu ˗wa ʒiö, ˗a ˗naandhe ˈö kwa ˈgü ˗yö mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ꞊dhɛ ˈpë ˈwo kwa ˗gi ˗dhaa ˈka ˗a ˈdhö. (Proverbes 12:18 ˗wo pö.) Kwa ꞊mɔɔn ˗bha ˈkwa kwa ˗zo bho ˈwɔn ˈö ˈmën ˗ni ˈgü kwa ˈka bhë ˗a ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˈkwa˗ kë ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˗dho kë ꞊dhɛ ˗dhaanën ˈwo kwa ˗gi ˗a ˈka bhë, ˗a ˗to kwa ˗bha bhüöö ˈgü ˗sü ˈdhö. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka ˈpö ˈwɔn ˈö ˈmën ˗ni ˈgü kwa ˈka, ˈkwa kwa ˈˈtʋ bho ˗a ˈˈpiʋ̈ kwa ˈti ˗dho kë kwa ˗de ˈgü ˗së.
6. Mɛn ˈbha ˗ya ˈwɔn ˗shiö kwa ˗dhɛ, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë?
6 Mɛn ˈbha ˗ya ˈwɔn yaa kë kwa ˈka, pë ˗blɛɛsü ˈkwa˗ ˗kë ˈyö ˗tɔ ˗shiö ˈö˗ wo kwa ˗dhɛ. Biblö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˈwɔn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗shiö kwa ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ ˗yö kwa ˗kpɔɔ ꞊dhɛ kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa ˈto ˗naandhe ˈgü. (Ps. 4:4; Efɛ. 4:26) ˈMën ˗kë? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈpë kwa zuʋ̈ˈˈ ˈgü ˈnën kwa ˗blü ˈwɔn ˗nu kë ˗sü ˗bha. ˗Ya ˈgo mü ˈwɔn ˗ya ˗shiö mɛn ˗dhɛ, ˈwɔn ˗së ˈyaa ˈgo ˗a ˈgü ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka. (Zak. 1:20) Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ ˈwɔn ˗bha ˗shiö mɛn ˗dhɛ ˗sü ˈö bhë, mɛnbhɩɩdhe ˗nu kwa tuö ˗mü. ˈˈKɛɛ ˗to ˗naandhe ˈgü ˗sü ˈö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka bhë, kwa ˈnën sü kwa ˗bha.
ˈWɔn ˗yö ˗shiö mɛn ꞊gban kwa ˗dhɛ, ˈˈkɛɛ ˗to ˗naandhe ˈgü ˗sü ˗zë kwa ꞊dede ˈnën ˈkwa kwa ˗kɔ ˗yɛ ˗a ˗bha.
7. ˗Wa ˈwɔn yaa kë kwa ˈka, ˗yö ꞊mɔɔn˗ bha ˈö mën kwa ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?
7 ˗Wa ˈwɔn yaa kë kwa ˈka, ˗yö ˗mën kwa ˈka ˗kɔ ˈˈwɛɛ ˈgü ˈzü. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Anö ˗ya ˗pö: «ˈDhɛ ˈa kun ˈnën ˈka, n dë ˗yö n dhe bho ˈˈblü, ˈö dhebɔ ˈö kun ö ˗zo kë ˗ni ˈgü n ˈˈpiʋ̈ ˗a sü. A ˗kë n ˗de ˈgü ꞊dhɛ pë ˈö n ˗mɛn ˗nu ˗wa ˈˈkan n ˗bha ˗a ˈdhö. ˈDhɛ n dë waa dhebɔ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈwo ˈnën ˗nu kpɔ, ˗yö ˗kë n ˈgü ˈzü ꞊dhɛ ˈpë ˗wa mɛn yö n ꞊ʒiaan ˈgü ˗a ˈdhö. A ˗kë n ˗de ˈgü ꞊dhɛ ˈpë ˗wa wo ˗kɔ bho n ˈgü ˗a ˈdhö.» ˈDhɛ kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Ʒɔʒɛtö ˈö˗ ꞊gɔɔn ˗yö ꞊niëën, ˗kɔ ˈö ˗kë ˗a ˈka ö ˗de ˈgü ˗ya ˗blɛɛ ˈö˗ pö: «Yi ˗kun ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈka ˈyi go ˗a ˈka yi ˈnëndhɛ ˈgü. Yi ˗kë ˗yödhiʋ̈ ˈka yi ˈkwëë˗. N zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˗gi ꞊dedewo.» Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Naomi ˗ya ˗pö ˈpö: «N ˈti n ˗zota do toŋtoŋdhö ꞊dhɛ n ꞊gɔɔn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈpë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗kë n ˈka. ˈDhɛ pö n ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈö ˗kun mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ga ˗ni ˈgü ˗binŋdhe ˈgü, n ˈgü ˗yö ˗ga ˈa ˗kë n ˗de ˈgü ꞊dhɛ mɛn ˈö ˗wa ˈˈkpënŋ kë ˗a ˗gɔ, ˗a ˈdhö.»
8. (1) ˗Mën ˈbha ˗nu ˈö ˗an ˗wɔn ˈgü ˈzü, ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto? (2) ˈKwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto, ˈwɔn ˗së ˗mɛɛn ˗nu ˈkwa ˗an ꞊slɔɔ? (Kpɔɔˈˈ ˈkɔnën « Mɛn ˈbha ˗ya kwa ˗gɔ ˈgü dɔ ˗gbɔudhö, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë?» ˗bha.)
8 ˈKwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈkun pë ˈwo dho ˗a pö kwa ˗dhɛ ɛɛnˈˈ ˈwo dho ˗a kë kwa ˈka ˗a ˗bha. ˈˈKɛɛ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗de kun ˗kɔ ˈkwa dho ˗a ˗yɔ bɔ ˗a ˈka ˗an ˗gɔ, ˗a ˗bha. ˗Ya kë ꞊shiöŋ, ˗a ˗yɔ bɔ ˗kɔ ˗së ˈnën ˗tɔ ˗an ˗bhawɔn ˈto ˗sü. ˈMën ˗kë? ˈYö sü ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto. ˈKwa ˈto ˗naandhe ˈgü ˗kplawo kwa ˈti mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto, ˈyaa za ˈgü ꞊dhɛ kwa ˗dho ˈwɔn ˗nu kë ˈˈblɔɔndhɛ ˗bha, kwa pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗kë kwa ˗de ˈka. (Prov. 14:17, 29, 30) ˗Kwa kwa ꞊dhegblüdhe Klisinö ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˗Ya ˗pö: «ˈMan n ˗naan yö ɛɛnˈˈ ˈman n ˈˈtʋ̈ŋ kë pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˈwo˗ ˗kë n ˈka ˗a ˈgü, ˈmaan ˈˈyɩɩ ˈto ˗së ˈka. ˗Ya ˈgo mü, ˈmaan ˗bhöpë ˗së ˗bhö, ˈmaan yi zë ˗së ˈka, a ˈˈgbʋ ˗bɔ ˈˈvaandhö, ˈa n ꞊gɔɔn waa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu sü ˈya˗.»
9. ˈMën ˗kë ˈkwa dho ˈˈkan ˈwɔn ˗kun kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗bha?
9 ˈKö ˗kë ꞊dhɛ mɛn ˈö pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗kë kwa ˈka yö ˈti ˗bhawɔntodhe ˗dhɛ kwa ˗gɔ, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pinŋ˗ ˈˈpiʋ̈ ꞊baa. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Ʒɔʒɛtö ˈö ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö˗ yö, ˗ya ˗pö: «ˈDhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗yö ˗ʒiö, ˈwɔn ˈö kun n ˗zo ˈˈpiʋ̈ waa˗ ˗dhɛ ˈö kun ˗shiö ˗ni ˈgü n ˗dhɛ n ꞊gɔɔn zii ˗bha bhë, a ˗an ˗bho mü ˈa˗ ˗bhawɔn to. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗yö n zuʋ̈ˈˈ ˈˈwaannu ꞊dedewo.» ˈWɔn ˈö ˈkwa˗ kun kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ bho mü, kwa zuʋ̈ˈˈ ˈyaa kë ˈˈdhiʋ̈˗ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha. Kwa ˈwɔn ˗së ˗kë kwa ˗de ˗dhɛ ˈö ˈkwa ˗kan pë ˈö ˗shiö kwa ˗dhɛ ˗a ˗bha, ˈö kwa ˗bha ˗tosɛta ˗yö ˗kë ˗së ˈzü. (Prov. 11:17) ˈˈKɛɛ ˗ya kë ꞊dhɛ mɛn ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˗yö ꞊kun kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë?
ˈWƆN ˈÖ ˗SHIÖ KWA ˗DHƐ, ˗KWAA BHO KWA ZUƲ̈ˈˈ ˈˈPIƲ̈
10. ˗Wa kwa ˗shiödhɛwɔn kë, ˈmën ˗kë ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö ˈˈtʋ̈ŋ ˗bha kö ˈkwa ꞊kun kë kwa ˗de ˈgü ˗së? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗nu ˗bha.)
10 ˈMën dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˈˈkan ˈwɔn ˗bha ˗shiö kwa ˗dhɛ ˗sü ˗bha? ˗A kë ˗kɔ ˈbha ˈnën ˗tɔ ˗dhɛ ˈˈdhiʋ̈ ˈˈgan ˗sü kö ˈˈtʋ̈ŋ ˗yö ʒiö. ꞊Dhɔtrɔɔ˗ ˗nu ˗wa mɛn ˈbha ˗bha bhüöö ˈˈdhɛkë, ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ˈnën ˈbha ˈˈdhiʋ̈ ˗gan kö ˗yö ꞊kun bo. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka ˈkwa˗ pö ˈkwa mɛn ˗bhawɔn ˈto, ˈˈtʋ̈ŋ dua ˗mü kö ˗yö ʒiö kö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö ꞊kun ˈˈwɩ ˗a ˗bha.—Eccl. 3:3; 1 Piɛ. 1:22.
Bhüöö ˗ya ya kwa ˗bha, kwa ˗bhawɔn ˗yö ˗a ˈˈdhɛkë ˗sü waa ˈˈtʋ̈ŋ ˗bha kö ˗yö bo. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka ˗wa kwa ˗shiödhɛwɔn kë, kwa ˗bhawɔn ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ˗bha kö ˈkwa˗ bho kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. (Kpɔɔˈˈ ˗wo ˗bhüöö kpö 10 ˈgü.)
11.Bhɛɛsü ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?
11 ˗Kwa bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö kwa ˗takun ˈkwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto. c Anö ˈö ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö˗ yö, ˗kɔ ˈö bhɛɛsü ˗ya ˗takun ˗a ˈka ˗ya ˗blɛɛ ˈö pö: «A˗ ˗pö Zoova ˗dhɛ ꞊dhɛ pë ˗nu ˈö yaa n ˗man ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈyi ˗an ˗kë ˈö ˈwaa ˗së bhë, ˗yö yi ˗bhawɔn ˈto ˗an ˗wɔn ˈgü. A ˗go mü ˈa ˈsëëdhɛ bɔ n dë waa ö ˗bha dhebɔ ˗dɛɛ ˗an ˗dhɛ. ˈA˗ pö ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈman ˗an ˗bhawɔn ˈto.» ˈYaa kun ˈˈplëëplë Anö ˗gɔ, ˈˈkɛɛ ˗ya ˗pö: «A˗ ˗pö n ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈman ˈto Zoova ˗bha mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˈˈpiʋ̈, ˗yö ˗dho n dë waa n dhe ˗an ˗blü ˗a dɔ ˗sü ˗ʒian mɛɛnˈˈ ˗sü ˗bha.»
12. ˈMën ˗kë ˈkwa dho kwa ˗zoyö Zoova ˗dhɛ kö ˗yö ʒiö ˗a ˈka ˗zoyö kwa ˗de ˗dhɛ ˗sü ˗ta? (Proverbes 3:5, 6)
12 ˗Kwa kwa ˗zoyö Zoova ˗dhɛ, ˈkwa ˗dho kwa ˗zoyö kwa ˗de ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗dhɛ. (Proverbes 3:5, 6 ˗wo pö.) Pë ˈö ˗së kwa ˗bha ˈka, Zoova ˗ya ˗dɔ ˗kplawo. (Is. 55:8, 9) ˈYaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö pë ˗nu ˈwo dho pë ˈˈdhiʋ̈˗ kë kwa ˈka ˗ya ˗dhɛ kwa ˗gɔ. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ ꞊yaa˗ pö kwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto, kwa dua ˗mü kö ˗yö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈwɔn ˗së ˗dho ˈgo ˗a ˈgü ˗kplawo. (Ps. 40:4; Is. 48:17, 18) ˈˈKɛɛ kö ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho kwa ˗de ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˈˈdhiʋ̈, kwa ˈti ˗dho ˗mɔn mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˗bha toŋtoŋdhö. (Prov. 14:12; Jér. 17:9) Naomi ˈö ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö˗ yö, ˗ya ˗pö: «A˗ ˗pö n ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ n dua ˈyaa ˗mü kö ˈa n ꞊gɔɔn ˗bhawɔn ˈto ˗a ˗bha mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ga ˗sü ˗wɔn ˈgü. ˈMaan kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö pë ˈˈdhiʋ̈˗ kë n ˈka ˗dɛɛwo ɛɛnˈˈ kö ˗a ˗zo ˗yö bhɔ ˈwɔn yaa ˈö˗ ˗kë n ˈka bhë, ˗a ˈka. A˗ ˗pö n ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ Zoova ˗ya ˈgüman n ˗gɔ. ˈˈKɛɛ a ˗ya n ˗zota ˗sü ˗bha ꞊dhɛ Zoova ˗bha ˗a ˈgüman n ˗gɔ ˗sü ˈö bhë, ˗a ˗gɛn ˈyaa ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ ˗ya ˗dhɛ ˗së. ˗Kɔ ˈö mën ˗a ˈka n ˈka bhë, ˗ya ˗dɔ ˈö˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ n ˗bhawɔn ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ˗bha kö ˈa kë n ˗de ˈgü ˗së, ˈˈkɛɛ ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈpö kö ˈa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto.» d
ˈWƆN YÖ ˗KƆ ˗SË ˗YÖ KË KWA ˗GƆ
13. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Wlɔmö 12:18-21 ˈgü, ˈmën kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa˗ kë?
13 Mɛn ˈbha ˈö pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗kë kwa ˈka ꞊dedewo ˈkwa˗ pö ˈkwa ˗bhawɔn ˈto, ˈkwa ˗dho ˗a pö dosɛnŋ kwaa˗ ˗nu kwa ˈti dho ˗a ˗wɔn blɛɛˈˈ. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗a ˗mɛn ˗yö kwa ꞊dhegblü kletiɛn ˈka, kwa ˗dho ˗dhikodhɛ mɛɛnˈˈ ˗a ˈˈpiʋ̈. (Mat. 5:23, 24) ˈˈSanni ˈkwa kwa ˗naan yö, ˗kwa ˗wɔn ˈö bhë ˗a bho kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ ˗mɛn ˗bhawɔn ˈto. (Wlɔmö 12:18-21 ˗wo pö; 1 Piɛ. 3:9) ˈMën dho kwa ˗takun ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗bha?
14. ˈMën ˈkwa dho kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa˗ kë? ˈYö ˈmën ˗kë?
14 Kwa dua ˗mü kö ˈkwa˗ ˗mɛn yö ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö Zoova ˗ya yö ˗a ˈka, ˗a ˈdhö. ˈWɔn ˗së ˈö mɛn ˗nu ˈgü ˈnën Zoova ˗ya yö. (2 Chron. 16:9; Ps. 130:3) ˗Ya kë ꞊shiöŋ, mɛn zaadhɛ ˗nu ˈnën kwa ˈˈɲan ˗yö ˗da ˗an ˗ta ˈgbɛ ˈö ˈkwaa ˗an ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu yö. ˈˈKɛɛ ˈkwa ˗an ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈsuan˗ bho ꞊ʒiaan, ˗an ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˗dho kë kwa ˗kɔa ˈˈplëëplë. Kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Ʒarɔdö ˗ya ˗pö: «ˈMan n ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗së ˈka kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗bha ˈˈklʋʋsë ꞊va ˈgü, ˗a ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˗kë n ˗kɔa ˈˈplëëplë.»
15. ˈMën ˗kë ˈö ˗së kö ˈkwa˗ pö mɛn ˈbha ˗dhɛ ˈkwa˗ ˗bhawɔn ˈto?
15 Pë ˗wɔngbɩɩsü ˈbha ˈkwa dho ˗a kë ˈyö ˗tɔ ˗a ˗pö ˗a ˗mɛn ˗dhɛ ˗sü ˈö ꞊dhɛ ˈkwa˗ ˗bhawɔn ˈto. ˈMën ˗kë? Naomi ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö˗ yö, ˗ya ˗pö: «N ꞊gɔɔn ˗yö n dhɛɛˈˈ ˗kpɔ ˈö˗ pö: ‹ˈBha n ˗bhawɔn ˈto ˗ee?› ˈDhɛ ˈa n ˈˈdhi ˗pʋ ˗be kö ˈa˗ pö ˗a ˗dhɛ ˈman ü ˗bhawɔn ˈto bhë, ˈyö ˈpë ˈa dho ˗a pö ˈö ꞊dhiɔŋ n ˗gɔ. A ˗to mü ˈa˗ yö ꞊dhɛ n ˈti ˗bhawɔn ˈto n zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka. ꞊Taabha ˈdhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈnën ˈbha ˗yö ˗ʒiö, ˗a pö ˗sü ˈö ꞊dhɛ ‹ˈman ü ˗bhawɔn ˈto› bhë, ˗yö ˗kë n ˗kɔa ˈˈplëëplë. ˈDhɛ ˈa n ꞊gɔɔn ˗bhawɔn to, ˗a ˈˈɲɛɛn ˗yö ˗dɔ ˈgbaa. ˗Kɔ ˈö ˗dhikodhɛ ˗yö ˗da ˗a ˈka yaa˗ ˗nu yi ꞊zinŋgü ˗a ˈwɔn ˗yö n ˗kun. ˈÖ sü yi ˈö bhë ˗a ˗bha, a ˗ya ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗bha ˈzü, ˈö yi ˗bha ˈˈtɔŋdhɛ ˗yö ˗kë ˗së ꞊dedewo.»
16. ˈMën ˈkwa˗ ꞊draan ˈö ˗gban mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˗bha?
16 Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto. (Kodh. 3:13) ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗a kë ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. ˈˈKɛɛ ˈkwa ˈˈkan ˗naandhe ˗bha, kwa ˗dho mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˈö ˈwɔn yö ˗kɔ ˗së ˗yö ˗kë kwa ˗gɔ.—Kpɔɔˈˈ ˈkɔnën « Pë ˗yaaga ˈkwa dho ˗an kë kö ˈkwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto» ˗bha.
˗KWA KWA ˗ZOTA ˈWƆN ˗SË ˗NU ˈWO MƐN ˗BHAWƆN ˈTO ˗SÜ ˈGÜ BHË, ˗AN ˈGÜ
17. ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˗nu ˈkwa ˗an ꞊slɔɔ mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˈgü?
17 Pë ꞊va ˈnën ˗an ˗wɔn ˈgü ˈkwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn to. ˗A ˈbha ˗nu ꞊nɛn: ˗A ˗blɛɛsü ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ kwa˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa ˈto kwa Dë Zoova ˈö mɛn ˗nu ˗bhawɔn to bhë ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, ˈkwa kë ˗a ˗dhɛ ˗së. (Dhu. 6:36) ˗A ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa Zoova ˈˈnuɛ bho ˗a ˗bha kwa ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˗bha. (Mat. 6:12) ˈYö˗ ˗yaaga ˗bha ˗naan ˗kë mɛn ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˗yö kwa kwigüdhɛ ˗kë ˗së, ˈö ˈˈtɔŋdhɛ ˗së ˗da kwaa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu kwa ꞊zinŋgü.
18-19. ˈKwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto, wɔn ˗së ˗mɛɛn ˗nu ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗an ꞊slɔɔ?
18 Kwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto, ˈdhuëë˗ ˗nu ˈö ˗an ˗wɔn ˈyaa kwa ˈˈɲaan ˗be bhë, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗an ꞊slɔɔ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈwɔn ˈö ˗kë Denisö ˈö ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö˗ ˗yö ˗a ˈka. ˈYaa kun Denisö ˈˈɲaan ꞊dhɛ gɔndë ˈö nu sidan ˈka wo ˗ta bhë, ꞊yaa˗ ˗ya ö ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗be ꞊dhɛ ˗wa wo bo za ˗dɔ ö ˗bha ˗sü ˈka, ö ˗dho ö ˗de zë. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ Denisö ˗ya ˗bhawɔn to, ˗yö ˗pa ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈka ꞊dedewo ˈö ˗ya Biblö draanˈˈ ˗sü ˗bha Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˈˈpiʋ̈.
19 Mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo. ˈˈKɛɛ ˈwɔn ˗së ꞊va ˗wa ˈgü. (Mat. 5:7) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˗kwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈkwa ʒiö Zoova ˗bha mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈.
ˈˈTAN 125 ‹ˈMɛn ˈwo mɛn ˗wëë zë, ˗an ˗bha ˗së!›
a ˈYa ˈtɔ ˈbha ˗nu bho ˈˈgblʋʋ.
b ˈWɔn suu ˈö bhë ˗a ˈgü, kletiɛn ˗dhɛ ˈö ˗dhö ˈnën dua ˈdhö ˗mü kö ˗yö ö ˗kɔ ˈˈyɛ pë ˈö dho ˗a kë ˗a ˗bha.
c Kpɔɔˈˈ video ˈˈtan ˗nu ˈö ˗an ˗gɔ ˗kë « Pardonnons-nous les uns aux autres, » « Aide-moi à pardonner, » waa « L’amitié retrouvée » ˈka ˈwo jw.org ˗ta bhë, ˗an ˗bha.
d ˈKö ˗kë ꞊dhɛ mɛn kpee ˈˈbin ˗ga ˗sü ˈö bhë ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˈö mën mɛn ˈka yö ˗mü, Biblö ˈti˗ pö ꞊dhɛ mɛn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö go gwaan˗ ɛɛnˈˈ ˈö ö ˗bha dhebɔ bho ˈˈblü ˗a ˗wɔn ˈgü.
