1. ˈMën mɛn ꞊vadhɛ ˗wo wo ˈˈɲan ˗klu ˗a kë ˗sü ˗bha ꞊dɛɛ?

 KA˗ ˈSUAN˗ ˗bho ꞊dhɛ mɛn ꞊vadhɛ ˈwo ꞊dɛɛ ˗wo wo ˗zoyö wo ˗de ˗dhɛ ˗ee? ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ mɛn ˈbha ˗nu ˗wo ˗dho ɛntɛnɛtö ˗ta kö ˈwo wo ˗de ˗wɔn ˗së blɛɛˈˈ ɛɛnˈˈ kö pë ˗nu ˈwo ˗an kë ˗ni ˈgü, ˈwo ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ mü. ˗A ˗wɔn ˈgü, mɛn ˗nu ˈwo ˗Zlan ˈtɔ bhɔ ꞊dɛɛ ˈwaa ꞊va. ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, pë ˈwo˗ ˗dhɛ ˗Zlan ˈtɔ bhɔ ˗sü kwa ˗dho ˗a yö. ˗Ya ˈgo mü pë ˈö kwa ˗blü ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗bha waa ˈpë ˗kë kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ˗an yö. ˗A ˗totaabhasü ˈgü, ˗kɔ ˈkwa dho ˈtɔbhɔdhe ˈö ˗Zlan dua ˈka ˗a nu ˗a dhɛ ˗a ˈka waa ˗kɔ ˈö dho ö ˗de ˈtɔ bhɔ ˗a ˈka ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü kwa ˗dho ˗an yö ˈpö.

ˈMËN ˗TƆ ˈTƆBHƆDHE ˈÖ ZOOVA DUA ˈKA, ˗A ˗NU ˗A ˗DHƐ ˗SÜ?

2. ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈö Zoova ˗yö ö ˈtɔ bhɔ ˗a ˈka Sinai ˗tɔn ꞊troo? (Kpɔɔˈˈ ˈzü ˈö˗ kwi ˗ta bhë ˗a ˗bha.)

² ˈMën ˗tɔ ˈtɔbhɔdhe? ˗Wo ˈö ˗kë «ˈtɔbhɔdhe» ˈka Biblö ˈgü bhë ˗a ˗gɛn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë pë ˈˈpɛpɛ ˈö mɛn ˗kë ꞊bhlëësü ˗a ˈka. ˈDhɛ Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wo go ꞊dhuëŋdhɛ ˈgü Ezitö ˈö ˈˈtʋ̈ŋ ˈdɛdɛ ˗yö ˗ʒiö, Zoova ˗yö ˗dhidha ˈbha ˈö˗ ˈtɔ bhɔ ˗a ˗kë. ˗Kwa kwa ˗zota ˈwɔn ˈö yö ˗a ˈgü. Izraɛdhömɛn ˈˈmliɲɔn ꞊va ˗wo ˗dho wo ˈkwëë˗ Sinai ˗tɔn gɛnŋdhö kö ˈwo wo ˈˈtʋ ˈto Zoova ˗bha. ˈˈDhuu kpö tii do ˗yö ˗sɔ ˗a ˗tɔn ˗ta. ˗Wo ˗to mü ˈö ˈˈsɛ ˗ya ꞊ziisü ˗bha ˈˈgbɩɩ˗ ˈka ˗tɔn ˗züzü ˈö dha ˗yö ö ˈˈɲan kun ˈö ˗ya ˈˈgbla ˗sü ˗bha, ˈö go mü ˈö ˈˈtruu ˗wo ˈˈgbɩɩsü ˗yö ˗we. (Ex. 19:​16-18; 24:17; Ps. 68:8) ˈDhɛ Zoova ˗yö ö ˗bha ˈˈpiigbɩɩdhɛ ˗zɔn ˗kɔ suu ˈö bhë ˗a ˈka Izraɛdhömɛn ˗nu ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈, ˗kɔ ˈö˗ ˈwɔn ˗yö ˗an kun ˗a ˈka ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü.

3. ˈMën ˗tɔ Zoova ˈtɔ bhɔ ˗sü?

 ³ ˈYö kwa ˗de ˈpö ꞊wɛ? Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa Zoova ˈtɔ bhɔ ˗ee? ꞊Ii, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha. ˗A kë ˗kɔ do ˈnën ˗tɔ ˗a ˗bha ˈˈpiigbɩɩdhɛ ˈö˗ ˗zɔn ˈka ˈyaa ˗dhö bhë waa˗ ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˗wɔn ˗blɛɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗sü. Pë ˗nu ˈö Zoova ˗yö kwa ˗takun ˗an kë ˗sü ˗bha bhë ˈkwa ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ, kö kwa˗ ˈtɔ bhɔ ˗ni ˈgü. (Is. 26:12) ˗Gblüdë Davi ˗kun mɛn ˗nu ˈwo Zoova ˈtɔ bhɔ bhë ˗a ˈwɔnzuan ˗së ˈka. ˗Yö ˗bhɛɛ Izraɛdhömɛn ˗nu ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈, ˈö˗ pö ˗Zlan ˗dhɛ: «ˈAa Zoova, ˈkpiidhɛ, ˈˈpiigbɩɩdhɛ, ˗sëdhɛ waa ꞊bhlëë ˗bha ˗kë mɛn ˗bha ˗sü ˗nu ˗wo ü ˗gɔ, ˈyö sü ꞊dhɛ pë ˈˈpɛpɛ ˈö dhaŋ˗ ˈgü waa ˈˈsɛ ˗ta yö ˗wo bhi ꞊nën ü ˗bha ˈka.» ˈDhɛ Davi ˗yö ö bo bhɛɛˈˈ ˗sü ˈka, «mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗wo Zoova ˈtɔ ˗bhɔ.»—1 Chron. 29:​11, 20.

4. ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈö Yesu ˗yö Zoova ˈtɔ bhɔ ˗a ˈka?

⁴ Kö Yesu ꞊kun ˈˈsɛ ˗ta yö, ˗yö ö Dë ˈtɔ ˗bhɔ ˗a ˗pö mɛn ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˈka ꞊dhɛ Zoova ˈnën ˈö ö ˗takun ˗dhidha ˗nu kë ˗sü ˗bha. (Mak. 5:​18-20) ˗Kɔ ˈö ö Dë ˗wɔn ꞊blɛɛ ˗a ˈka waa ˗kɔ ˈö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu kun ˗a ˈka bhë, ˗wo Zoova ˈtɔ ˗bhɔ. ˗Dhɛkpaɔyi do ˈka, Yesu ˗kun mɛn ˗nu ꞊klaŋkë ˗ni ˈgü ˗yakwëë ˗kë ˗a ˈgü ˗kɔ ˈgü. Dhebɔ do ˈbha ˗kun mü ˈö ˗zuu yaa ˗ya ˗kwɛ 18 kë ˗a ˈgü. ˗Zuu yaa ˗ya dhebɔ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ꞊klɔŋ ˈö ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö luuˈˈ. Zuʋ̈ˈˈ ˈˈklʋʋbhɔ ˗wɔn ꞊dede ˗mü dhebɔ ˈö bhë ˗a ˗bha ˈka! ˈDhɛ Yesu ˗ya yö, ˗a ˗wëë ˗ya ˗kë ˈö ꞊ɲɔɔn ˗a ˗bha ˈö ˈwɔn ꞊blɛɛ ˗a ˗dhɛ ˗dhɔkaadhe ˈgü ˈö˗ pö: «Dhebhɔ, i ꞊niɔɔdhɛ ˈö i ˗bha bha ꞊ya bo ꞊dɛɛ, ˈbha kë ˈˈklʋ̈ʋ̈klʋ̈!» Yesu ˗yö ö ˗kɔ ˗nu ˗ya ˗ta, ˈö to mü ˈö dhebɔnën ˗yö ꞊luu ˈö ˗ya «[˗Zlan] ˈtɔ bhɔ ˗sü ˗bha» ˈyö sü ꞊dhɛ ˗a ˗dhɛ ˗ya bo, ˗ya kë ö ˗de ˈgü ꞊bhlëësü ˈzü. (Luk. 13:​10-13) ˗A ˗dhɛ ˗mü ꞊dedewo kö dhebɔnën ˗yö ˗Zlan ˈtɔ bhɔ. Pë do ˈö ˈkwa dho ˗a kë, ˈyö bhë.

ˈMËN KWA ˗BLÜ ZOOVA ˈTƆ BHƆ ˗SÜ ˗BHA?

5. ˈMën ˗wɔn ˈgü ˈkwa Zoova ꞊bhlëë ˗ya?

⁵ Kwa Zoova ˈtɔ ˗bhɔ, ˈyö sü ꞊dhɛ kwa˗ ꞊bhlëë ˗ya ꞊dedewo. Pë ꞊va ˈnën ˗wɔn ˈgü ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya Zoova ˗bha. Zoova ˈˈpii ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˗A ˗de ˗ʒiaan ˗a ˗bha ˈˈpiigbɩɩdhɛ ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈyaa ˗dhö. (Ps. 96:​4-7) Kwa˗ ˗bha ꞊kpɔɔdhɛ ˗yö ˈpö ˗a ˗dapë ˗bha. ˗Yö ˗këdhösü ˗nu kwa ˗dhɛ ˈö kwa ˗bhawɔnyëëpë ˗nu ˈˈɲan bhɔ. (Dhɛ. 4:11) ˗Yö ˗to ö ˗wo ˗ta. (Dhɛ. 15:4) ˈWɔn ˈˈpɛpɛ ˈö˗ ˗kë ˗yö ˗ɲan ˗a ˗gɔ, ˈö˗ ˗bha ˗yö to ˗a ˗bha ˗kplawo. (Jos. 23:14) ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗Zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn Zedhemi ˗ya ˗pö Zoova ˗bha: «Mɛn ˈˈpɛpɛ ˈwo ꞊kpɔɔsü waa ˗gblüdëdhɛ ˈˈpɛpɛ ˈwo ˗dhö, ˗a mɛn ˈbha ˈö dho kë ꞊dhɛ ü ˈdhö ˈyaa ˗dhö.» (Jér. 10:​6, 7) Gagade ˈka, pë ꞊va ꞊dede ˈnën ˗wɔn ˈgü ˈkwa dho ꞊bhlëë ˗ya kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü bhë ˗a ˗bha. ˈˈKɛɛ pë do ˈbha ˈö ˗ʒiö ꞊bhlëë ˗ya Zoova ˗bha ˗sü ˗ta ˗yö ˗dhö: Zoova ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë.

6. ˈMën ˗kë ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë?

⁶ Kwa Zoova ˈtɔ ˗bhɔ, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë ꞊dedewo. Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˈbha ˗nu ˈwo˗ ˗da ˗dhɔ kwa ˈgü bhë, ˗kwa kwa ˗zota ˗an ˈgü. Mɛn ˗nu ˗wëë ˗ya ˗kë. (Ps. 103:13; Is. 49:15) ˈWɔn yaa ˗nu ˗wo ˈmën ˗ni ˈgü kwa ˈka, ˗wo ˗mën ˗a ˈka ˈpö. (Zach. 2:8) ˗Yö kwa ˗takun kö ˈkwa ö dɔ, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa kë ö ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈka. (Ps. 25:14; Këw. 17:27) ˗Yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ «ˈö ˈˈgblënnu ˈö dhaŋ˗ waa ˈˈsɛ ˗an ˗ga, ˈö ˗desütɩtɩmɛn bho ˗bobi ˈgü.» (Ps. 113:​6, 7) ˗A ˗wɔn ˈgü, kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa kwa ˗bha ˗Zlan ˈkpii˗ ˈö bhë ˗a ˈtɔ bhɔ.—Ps. 86:12.

7. ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa˗ kë?

⁷ Kwa Zoova ˈtɔ ˗bhɔ, ˈyö sü ꞊dhɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wa dɔ. Mɛn ꞊vadhɛ ˈwaa gagade ˈö ˗gban Zoova ˗bha bhë ˗a dɔ. ˈMën ˗kë? ˗A ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ Sɔtraan ˗yaa ˗an ˈˈɲɛɛn tröö ꞊suawɔn ˗blɛɛ Zoova ˗bha ˗sü ˈka. (2 Ko. 4:4) Sɔtraan ˗ya ˗kë ˈö ga mɛn ˗nu ˈgü ꞊dhɛ Zoova  ˗yö ˈwɔn yaa ˈˈyoo ˗bho mɛn ˗nu ˗gɔ, ˗a ˗zo ˈyaa kwa ˈˈpiʋ̈, yö ˈnën nu saanˈˈ ꞊va ˈka kwa ˗ta ˈˈkpɔnŋ ꞊taa. ˈˈKɛɛ kwa ˗zë gagade ˈö ˗gban kwa ˗bha ˗Zlan ˗bha bhë, kwa˗ ˗dɔ! Kwa dua ˗mü kö ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun ˗wo Zoova dɔ, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˗wa ˈtɔ bhɔ ˈpö. (Is. 43:10) Psaume 96 ˗yö kwa ꞊faanmën Zoova ˈtɔ bhɔ ˗sü ˗bha. Kwa Psaume ˈö bhë ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü, ˗kwa kwa ˗zota ˗kɔ ˈkwa dho ˈtɔbhɔdhe ˈö Zoova dua ˈka ˗a nu ˗a ˗dhɛ ˗a ˈgü.

KWA ˗DHO ˈTƆBHƆDHE ˈÖ ZOOVA DUA ˈKA, ˗A NU ˗A ˗DHƐ ˗KƆ ˗KË ꞊DHƐ?

8. ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈbha ˈkwa dho Zoova ˈtɔ bhɔ ˗a ˈka? (Psaume 96:​1-3)

⁸ ˗Bhö Psaume 96:​1-3 ˗wo pö. Kwa Zoova ˈtɔ ˗bhɔ ˈwɔn ˈkwa˗ ꞊blɛɛ ˈö ˗gban ˗a ˗bha ˗a ˈka. Biblö ˈˈɲan ˗nu ˈwo bhë ˗wo Zoova ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ꞊faanmën kö ˗wo «ˈˈwɩ Zoova ˈˈpiʋ̈,» ˗wa «ˈtɔ bhɔ,» ˗wa ˗bha «nɔɔn˗ ˗së ˈö mɛn dha bhë ˗a pö,» ˗wa ˗bha «ˈtɔbhɔdhe ˗wɔn blɛɛˈˈ ˈˈsɛ ˗nu ˈgü.» Kwa Dë ˈö ˗ya ˗sü ˈka dhaŋ˗ ˈgü, ˗a ˈtɔ bhɔ ˗kɔ ˈbha ˗nu ˈnën ˈwo bhë. ˗Klu ˗Zlan ˗bha ˗mɛn ˗nu ˈwo kun ꞊kwɛŋzü waa kletiɛn ˗blɛɛsü ˗nu ˈwo bhë, Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu waa ˈwɔn ˗së ˗nu ˈö ˗an ˗kë ˗an ˗dhɛ ˗a ˗blɛɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˗lele ˗kun ˗an ˗ta. (Dan. 3:​16-18; Këw. 4:29) Kwa ˗dho ˈto ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

9-10. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa˗ sü Anʒelena ˗bha? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

⁹ Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Anʒelena a ˈö ˗Mlɛɛnkin ˗sɛ ˈgü, ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. Gagade ˈö ˗gban Zoova ˗bha bhë, ˗ya ˗takozë ˗zogbandhe ˈka ö ˗bha yö ˈˈdhiʋ̈. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ Anʒelena ˗kun ˗dɛɛ ö ˗bha yö ˈgü bhë, ˗wo waa ˗a mɛn ˗nu ˈwo nu ˗dɛɛ ˈgü ˈpö ˗an ˗lo ˈkwëëdhö kö ˗wo wo ˈgodhɛ ˗wɔn blɛɛˈˈ wo ˈko ˗nu ˗dhɛ. Anʒelena ˗yö zuʋ̈gblüdhi ˈö˗ ꞊slɔɔ Zoova ˗dhɔkësü ˈgü bhë ˗a foto ˗nu ˗sü kö ˈö˗ ˗zɔn ˗an ˗dhɛ. ˈDhɛ Anʒelena ˗bha dhiaŋzë ˈˈtʋ̈ŋ ˗yö ˗wo, ˈyö˗ yökëyoo do ˗yö ꞊luu ˈö ö ˗de ˗zɔn ꞊dhɛ ˈmɛn ˈwo˗ ˗to gagade ˈgü ˗a ˈdhö, ˈö ˗ya Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗wɔn yaa blɛɛˈˈ ˗sü ˗bha. Anʒelena ˗ya ˗pö: «ˈˈSuʋ̈ ˗yö ˗da n ˈgü ꞊dedewo. ˈˈKɛɛ a˗ pö n ˗de ˗dhɛ: ‹A ˗dho n ꞊kwaa mɛn ˈbha ˗zü kö ˗yö ꞊suawɔn blɛɛˈˈ Zoova ˗bha ˗ee? ɛɛnˈˈ a ˗dho gagade ˈö ˗gban ˗a ˗bha ˗a ˗ta ˈˈpʋ ꞊ʒiaan?›»

¹⁰ ˈDhɛ yökëyoo ˗yö ö bo dhiaŋzë ˗sü ˈka, Anʒelena ˗yö ˗to mü ˈö ꞊bhɛɛ ö zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈ ˈö˗ pö ˈmɛn bhë ˗a ˗dhɛ ˈˈnɛɛnnɛn ˈka: «˗Kɔ do ˈwo ü  ˗to ˗a ˈka bhë ˈyo ˈwo n ˗to ˗a ˈka ˈpö. ˗Wo ko ˗to kö ˈko kë Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˈka, ˈyö man ˗zë ꞊dɛɛ a ꞊kun ˗a ˈka ˗kplawo.» ˗Dhɛ ˈö˗ pö ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗shiö ˗a yökëyoo ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ Anʒelena ˗yö ö zuʋ̈ˈˈ ˗kë ˗saa ˈö zuʋ̈gblüdhi ˈö˗ ꞊slɔɔ Zoova ˗dhɔkësü ˈgü bhë ˗a foto ˗nu ˗zɔn, kö ˗yö ö ˗bha ˗zoyödhe ˗wɔn blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü ö yökëyoo ꞊bhlëë ˈgü. (1 Piɛ. 3:15) ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö go ˗a ˈgü? ˈDhɛ Anʒelena ˗yö ö bo ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗sü ˈka, ˗a yökëyoo zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˗dho ˈˈshia, ˈö˗ pö ꞊ʒianwo ꞊dhɛ ö ˈwɔn ˗së ˗slɔɔ ö ˈnëndhɛ ˈgü Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˈˈpiʋ̈. Anʒelena ˗ya ˗pö: «˗A ˗dhɛ ˗mü ꞊dedewo kö ˈkwa Zoova ˈtɔ ˗takozë. Gagade ˈö ˗gban ˗a ˗bha bhë, ˗a ˗wɔn blɛɛˈˈ ˗sü ˗yö ꞊bhlëëwɔn ˈkpii˗ ˈka.» ˈKö ˗kë ꞊dhɛ mɛn ˈbha ˗nu ˈwaa Zoova ꞊bhlëë ˗ya, kwa ˗zë ˗a ˈtɔ bhɔ ˗sü waa˗ ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ˗wo ˈwɔn ˗së ˈkpii˗ ˈka kwa ˗bha ˈka.

11. ˈÖ bhɔ ˈˈdhʋ̈ ꞊kwɛŋzü, ˗kɔ ˗mɛɛn ˈö Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ꞊dede ˗wo to ˗a ˈka ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈö Psaume 96:8 ˈgü bhë ˗a ˈˈpiʋ̈?

¹¹ ˗Bhö Psaume 96:8 ˗wo pö. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa Zoova ˈtɔ bhɔ kwa ˗bha pë ꞊bhlëësü ˗nu ˈka. ˗Kɔ ˈö Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ꞊dede ˗wa ˈtɔ bhɔ ˗a ˈka, ˈyö bhë. (Prov. 3:9) ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wo wo ˗kɔ ˗da Zoova ˗dhɔkëgükɔ dɔ ˗sü waa˗ ˗zokë ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˈgü. (2 Rois 12:​4, 5; 1 Chron. 29:​3-9) Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗wo waa ö ˗bha bɔmɛn ˗nu ˗an ˗takun wo «꞊slɔɔpë ˗nu ˈka.» (Lk 8:​1-3) Kletiɛn ˗nu ˈwo kun ˗kwɛ këŋ do ˗blɛɛsü ˈgü bhë ˗wo wo ꞊dhegblü ˗nu ˈö din ˗yö kun ˗an ˗bha ˗an ˗takun. (Kë 11:​27-29) ꞊Dɛɛ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈkwa Zoova ˈtɔ bhɔ pë ˗nu ˈwo kwa ˗gɔ ˗an gbɔɔkë ˗sü ˈka.

12. Kwa ˗bha gbɔɔdhe ˗nu ˗wo Zoova ˈtɔ ˗bhɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

¹² ˗Kɔ ˈö kwa ˗bha gbɔɔdhe ˗nu ˗wo Zoova ˈtɔ bhɔ ˗a ˈka, ˗kwaa do ˗ga. Nɔɔn˗ do ˈö go kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗kwɛ 2020 ˈgü Zinbabwe bhë, ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈɲaan˗ ˗yö ˗bhü ˈgbɛ ˈö pë ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗yö ˈˈkpɛɛ kun ˈö din ˗yö ˗da mɛn ꞊va ˗ta, ˈö dho ˈö yö˗ ˈka kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Pliska ˗a ˗bha. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˈö bhë ˗yö ˗kun ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo, Pliska ˈti ˈˈkan ˗zlanwopösü ˗bha ˗Tɛɛdhooʒiaanplɛ waa ˈˈMaandhooyi ˈka, ˗an ˗bha ke kë ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü ꞊ʒianwo. ˗A ˗bha ö ˗ta ˗yö ke kë ˗sü ˗bha ˗sü ˈö bhë ˗a ˗wɔn ˈgü, ˗a ˗yayoo ˗nu ˗wo ˗wɛɛ ˗dɔ ˗a ˗bha ˈwo˗ pö: «Din ˗dho ü zë.» Pliska ˗ya ˗yɔ ˗bɔ ˗zogbandhe ˈka ˈö˗ pö ˗an ˗dhɛ: «Zoova ˈti ˈˈkan ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗bha do toŋtoŋdhö!» ˈDhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗yö ˗ʒiö, kwa ˗bha ˗kɔlokota ˗yö  ˗bhöpë ˗nu ˗bɔ ˗a ˗dhɛ kwa ˗bha gbɔɔdhe ˗nu ˈsaa˗ ˈgü. ˗A ˈwɔn ˗yö Pliska ˗yayoo ˗nu ˗kun ˈwo˗ pö ˗a ˗dhɛ: «˗Zlan ˈti ö ˗kɔ ˈˈkan ü ˈˈdhiʋ̈ toŋtoŋdhö, ˗a ˗wɔn ˈgü yi˗ ˈˈpiʋ̈ kö yi˗ dɔ ˈpö.» ˗A mɛn ˈˈsɔɔplɛ ˗wo ˗ya ˗dho ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ˗sü ˗bha.

13. Kwa ˗dho Zoova ˈtɔ ˗bhɔ kwa ˈˈtakɔ ˗nu ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Psaume 96:9)

¹³ ˗Bhö Psaume 96:9 ˗wo pö. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa Zoova ˈtɔ bhɔ kwa ˈˈtakɔ ˈgü. ˈˈSaabhomɛn ˗nu ˈwo kun Zoova ˗dhɔkëgükɔ ˈgü bhë, ˗an kwibhadhɛ dua ˗mü kö ˗yö kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈. (Ex. 40:​30-32) Kwa ˗de ˈpö kwa dua ˗mü kö ˈkwa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ kwa kwibhadhɛ waa kwa ˈˈtakɔ ˗an ˈgü. (Ps. 24:​3, 4; 1 Piɛ. 1:​15, 16) Biblö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ kwa dua ˗mü ˈkwa ˈˈkan «˗tosɛa kë ˗kɔ zii» ˗bha kö «˗tosɛa ˗dee ˗yö [kwa] ˈˈgla ꞊në˗ wo ˗kpɛawo.» ꞊Yaa˗ pö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗gɛn ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˗zotakɔ yaa waa ˈˈtakɔ ˗nu ˈö ˈwaa Zoova ˗dhɛ ˗së bhë, ˈkwa ˈˈkan ˗an ˗bha kö ˈkwa ˈto Zoova ˗zotakɔ waa˗ ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗së ˈˈpiʋ̈. (Kol. 3:​9, 10) Zoova ˗bha ˗takundhe ˈsaa˗ ˈgü, mɛn ˗nu ˗de ˗ʒiaan ˈwo kun ˈˈɲangüyaa waa ˈˈvaanvandhɛ kë ˗ni ˈgü ꞊dedewo bhë ˗wo wo ˈˈtakɔ ˗bho ˈˈgblʋʋ ˈwo ˗kë mɛn ˗dɛɛ ˗nu ˈka.

14. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa˗ sü Ʒakö ˗bha ˗kwɛzlan ˈgü? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

¹⁴ ˗A ˈwɔnzuan ˈbha ˈnën ˗tɔ gɔndë do ˈwo˗ ˗dhɛ Ʒakö bhë ˗yö ˗kun mɛn ˈˈvaanvan ˈö zuʋ̈ˈˈ kun ˈya˗ ꞊dedewo ˗a ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗wo ˗kun ˗a ˗dhɛ ˗ni ˈgü ˈˈGinan gɔn. ˗Wa ˗da ˗kaso ˈgü kö ˈwo˗ zë ꞊taabha ˗a ˗bha ˈwɔn yaa kë ˗sü ˗wɔn ˈgü. ˈˈKɛɛ ˈˈsanni ˗a zë ˗yi ˗yö ˗lo, Ʒakö ˗yö ˗we Biblö draanˈˈ ˗sü ˗bha kwa ꞊dhegblü do ˈö kun ˗wo ˗ni ˈgü ˗kasogümɛn ˗nu ˗dhɛ ˗a ˈˈpiʋ̈. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˈwɔn yaa ꞊va ˗kë ˈˈdhiʋ̈ ˗be, Ʒakö ˗yö ö ˈˈtakɔ ˗bho ˈˈgblʋʋ ˈö bɔ ˈˈyi ꞊bhaa, ˈö ˗kë Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü ˗dhɛkpaɔyi ˈwo dho Ʒakö zë ˗a ˈka, ˗kasokɔ ˗maankëmɛn ˗nu ˈwo kun mü bhë ˗wo wo ˗wo ˗da ˗a ˗dhɛ ˈˈgbʋ ˈka. ˗An ˗gɔmɛn do ˗ya ˗pö: «Ʒakö ˗kun yi ˗bha ˗kasogümɛn yaa do ˈka ˈˈdhiʋ̈ ˗be. ˈˈKɛɛ ꞊dɛɛ ˗ya kë ˗a mɛn ˗tiaandhö ꞊dede ˈka.» ˈDhɛ ˈwo Ʒakö zë ˈö˗ ˈˈdhoogɔ ˗kë do, kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo dho ˈˈdhoogɔ ꞊zinŋgü ˗bhɔkwëë ˗ta ˗kaso ˈgü bhë ˗wo ˗kpan ˗kasogümɛn do ˈö˗ ˗bha nu ˗sü ˗blɛɛsü ˈdhö ˗mü ˗a ˗bha. ˈMën ˗kë ˈö ˗nu? Ʒakö ˈˈtakɔ ˗bha ˗go ˈˈgblʋʋ ˗sü ˈwɔn ˗ya ˗kun ꞊dedewo ˈö kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈpë dho ˗a kë kö ˈö Zoova ˗dhɔkë ˈpö ˈö˗ dɔ. ˗Ya ˗zɔn ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ kwa ˈˈtakɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü bhë ˗a ˈtɔ bhɔ!—1 Piɛɛ 2:12.

 ZOOVA ˗DHO Ö ˗DE ˈTƆ BHƆ ˗DHƐKPAƆ DHIƲ̈ˈˈ ˈGÜ ˗KƆ ˗KË ꞊DHƐ?

15. ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈö Zoova dho ö ˗de ˈtɔ bhɔ ˗a ˈka ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü? (Psaume 96:​10-13)

¹⁵ ˗Bhö Psaume 96:​10-13 ˗wo pö. Psaume 96 ˈˈɲan ˗totaabhasü ˗nu ˈwo bhë, ˗wo Zoova ˗zɔn ˗Gblüdë waa zakanmɛn kpɛnŋdhö ˈka. ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈö Zoova dho ö ˗de ˈtɔ bhɔ ˗a ˈka ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü? ˗Yö ˗dho ˗a kë ˈˈdhʋ̈ za ˗dɔ kpɛnŋdhödhɛ ˈgü ˗sü ˈka. ˗A yi ˗ya ˈto ꞊klöö kö Zoova ˗yö Babidhɔnö ˗pö ˈkpii˗ ˈö ˗dhii ˗ya ö ˈtɔ ˗bha bhë ˗a ˈgü shiʋ̈ˈˈ. (Dhɛ. 17:​5, 16; 19:​1, 2) Babidhɔnö ˗pö ˈkpii˗ ˈgü ˗ya shiʋ̈ˈˈ, mɛn ˈbha ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo nu kwa ˈˈpiʋ̈ kö kwaa˗ ˗nu kwa Zoova ˗dhɔkë. ˗A ˈˈdhiʋ̈tadhɛ ˈgü Aamagedɔn ˗gblü yi ˈka, Zoova ˗dho Sɔtraan ˗bha ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü waa mɛn ˗nu ˈwo ˗gban ö ˗gɔ, ˈwo ꞊suawɔn ˗nu ꞊blɛɛ ö ˗bha bhë ˗an ˈgü shiʋ̈ˈˈ. ˈˈKɛɛ mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, ˈwo ˈwɔnman ˗a ˗ta ˈö go mü ˈwo˗ ˈtɔ bhɔ bhë ˗yö ˗dho ˗an dha. (Mak. 8:38; 2 Tes. 1:​6-10) ˈGüdandhe ˈö dho kë Klito ˗bha ˗kwɛ ˈˈgblü do ˗Gblüdëdhɛ yi ˈka bhë ˗a ˈˈdhiʋ̈tadhɛ ˈgü, Zoova ˗dho ˗dhii bho ö ˈtɔ ˗bha ˈpapadhö. (Dhɛ. 20:​7-10) ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgü, «ˈˈsɛtadhɛ ˗dho pa ˈwɔndɔdhe ˈö ˗gban Zoova ˗bha ˈtɔbhɔdhe ˗bha ˗a ˈka ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö ꞊weeyi ˗yö pa ˗a ˈka ˗a ˈdhö.»—Hab. 2:14.

16. ˈMën ˈkwa dho kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa˗ kë? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

¹⁶ ˈˈTʋ̈ŋ ˈö mɛn ˈˈpɛpɛ ˗dho ˈtɔbhɔdhe ˈö Zoova dua ˈka ˗a nu ˗a ˗dhɛ bhë ˗yö ˗dho kë zuʋ̈gblüdhi ˈkpii˗ ꞊dede ˈˈtʋ̈ŋ ˈka! ˈˈSanni yi ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˗wo, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa bɔ pë ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗ta kö ˈkwa Zoova ˈtɔ bhɔ. Kwa ˈˈdhiʋ̈ʒiöwomɛn ˗nu ˗wa ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo kwa ˗takun ˈkwa kwa ˈˈɲan ˗klu ˈwɔn ˈö bhë ˗a ˗bha. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗wo Psaume 96:8 ˗kë ˗kwɛ 2025 ˗bha Biblö ˈˈɲan ˈka. ˗Ya ˗pö: «ˈTɔbhɔdhe ˈö Zoova dua ˈka, ˗kaa nu ˗a ˗dhɛ.»