'Dho -a 'gü -wɔn -ta

'Dho -a 'gü -wɔn -nu 'sëëdhɛ -ta

ˈWƆN ˗GƆ 14

˗Kwa kë kpɛnŋdhö ˈwɔn ꞊gban ˈgü

˗Kwa kë kpɛnŋdhö ˈwɔn ꞊gban ˈgü

«ˈYaa ˈyi ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ yi ˈˈta ˗kɔ ˗yö ˗siö tongtongdhö.»​​—EBLÖ 13:18.

1, 2. Kwa kwa ˈgü dɔ ˗ni ˈgü ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa kë kpɛnŋdhö, ˗yö ˗kë Zoova ˗dhɛ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

 ˈNËN GƆƆN˗ ˈˈtɩtɩ do ˗yö ˗kun ˈgo ˗ni ꞊klaŋplöö yi do ˈka, ˈyö ˗kpan ˈˈpɔtiman ˈö ˈwëë˗ ˈdhö˗ pa ˗sü ˈka ˗a ˗bha. ˈMën ˈö˗ ˗kë? ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö˗ to ö ˗gɔ. ˈˈKɛɛ ˗ya ˗nu ˗a dëmɛn ˗dhɛ. ˈDhɛ ˈö˗ dhe ˗ya man, ˗yö ˗dhi ˗a ˗dhɛ ꞊dedewo.

2 ˈNën ˗nu ˗wa kë kpɛnŋdhö, ˗yö ˗kë ˗an ˗mɛn ˗nu ˗dhɛ ˗së. ˈKwa kë kpɛnŋdhö, kwa Dë Zoova ˈö dhaŋ˗ ˈgü, ˈö ˗kë «gagade ˗Zlan» ˈka bhë, ˗a zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗yö ˗da. (Psaume 31:5) Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗da, ‹ˈyaa kwa ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ kwa ˈˈta ˗kɔ ˗yö ˗siö tongtongdhö.› (Eblö 13:18) ˗Kwa pë ˗yiishiö ˈö ˗kë kpɛnŋdhö ˗an ˈgü ˗sü ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ. ꞊Ya ˈgo mü, kö ˈkwa ˗kë kpɛnŋdhö ˗sü ꞊trɔɔn ˈbhaa ˗nu ˗wɔn blɛɛˈˈ.

˗BHÖ KË KPƐNŊDHÖ Ü ZUƲ̈ˈˈ ˈˈPIƲ̈

3-5. (1) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈˈkpënŋ˗ ˗kë kwa ˗de ˗gɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (2) ˈMën ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa kë kpɛnŋdhö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈?

3 ˈKwa˗ pö ˈkwa kë kpɛnŋdhö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈˈpiʋ̈, ˗kwa kë kpɛnŋdhö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈. ˈYaa ˈˈplëëplë yi ꞊gban ˈka. ˗Kwɛ ꞊këŋ do ˗blɛɛsü ˈgü, kletiɛn ˗nu ˈwo kun Dhaodise ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˗wo ˗kun ˈˈkpënŋ˗ kë ˗ni ˈgü ˗wo ˗de ˗gɔ ꞊dhɛ wo ˗Zlan ˗dhɛ ˗së, ˈˈkɛɛ kö ˈyaa ˈˈdhʋ̈. (˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 3:17) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈˈkpënŋ˗ ˗kë kwa ˗de ˗gɔ ˈö ˈkwa ˗kë kwa ˗de ˈgü ˗së.

4 Zakö ˗ya ˗pö: «Mɛ ˈˈʋʋ mɛ ˈö˗ pö ö ˗dɩ ˗dhɛ ꞊dhɛ ö ˗bhɛa [˗Zlan] ˗dhɛ ˈˈkɛɛ ˈö dhiang ˗yö pa˗ ˗ta, ˈö˗ ˈˈdhi ˈyaa ˈkun, kö˗ ˗mɛ ˗yö ˈˈkpënng˗ ꞊në˗ kë sië ö ˗dɩ ˗gɔ ˈˈwɛɛwɛɛ, kö˗ ˗bha ˗bhɛa [˗Zlan] ˗dhɛ ˗sü bha ˗yö ˈˈwlaasü.» (Zakö 1:26) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö kwa ˗de ˗dhɛ, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ kwa ˈˈdhiidhɛ ˗yö ˈya˗ ɛɛnˈˈ kwa ꞊sua ˗kë, ˈkwa ˈwɔn ˗së ꞊va kë, ˗Zlan ˈti ˗dho kwa yö ꞊dhɛ ˈwɔnyaakëmɛn ˗nu ˈdhö. ˈMën ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˗dho ˈˈkpënŋ˗ kë kwa ˗de ˗gɔ?

5 ˈKwa ˗dhɛga ˗dhuadhɛ ˈgü, kwa ˗kpan kwa kwiibhadhɛ ˗bha. ˈˈKɛɛ ˈkwa Biblö ˗wo pö, ˈyö ˈkwa ˗kpan ˈpë kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈ ˗a ˗bha. Biblö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun kö ˈpë ˈkwa˗ ˈgü ˈˈgbɩɩ˗ waa˗ ˈdhɛ ˈkwa˗ ˈgü ˈˈtëëtë, ˈkwa ˗an dɔ. ˗Yö kwa ˗zota ˗kɔ, kwa ˈwɔn kë ˗kɔ waa kwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˗nu ˗bho ˈˈgblʋʋ ˗kɔ ˗zɔn kwa ˗dhɛ. (Zakö 1:23-25 ˗wo pö.) ˈˈKɛɛ ˈkwa˗ pö kwa ꞊zaadhɛ ˈyaa kwa ˗bha, kwa ˈti ˗dho kwa bo kwa ꞊sɔnŋ yaa ˈka. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˗kwa bɔ Biblö ˗ta kö ˈkwa kwa ˗de ˗ga. (Lamentations 3:40; Aggée 1:5) ˗Kwa bhɛɛˈˈ kö ˈmɛn ˈkwa˗ ˈka, ˈkwa˗ dɔ ꞊dedewo. ˗Kwaa pö Zoova ˗dhɛ ˗yö kwa ˗ga, kö ˗yö kwa ˗takun kö ˈkwa kwa ꞊sɔnŋ yaa ˗nu dɔ, kö ˈkwa ˈˈkan ˗an ˗bha. (Psaume 139:23, 24) ˗Kwaa ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ «mɛn ˈˈzuuzu ˗san ˗yö Zoova ˗kë, ˈˈkɛɛ ˗yö mɛn ˗nu ˈwo kpɛnŋdhö ˗an ˗kë ö ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈka.»​—Proverbes 3:32.

˗BHÖ KË KPƐNŊDHÖ Ü ˗BHA ˈKƆDHI ˈGÜ

6. ˈMën ˗kë ˈö dhe waa ö ꞊gɔn ˈwo ˗dho kë kpɛnŋdhö wo ˈko ˈˈpiʋ̈?

6 ˗Kë kpɛnŋdhö ˗sü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˈkɔdhi ˈgü. Kö dhe waa ö ꞊gɔn ˗wo kë kpɛnŋdhö, wo ˈti ˈwɔn ˗nu ˗bin wo ˈko ˗gɔ, ˗an zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˈwaannu ˈö ˈwo wo zuʋ̈ˈˈ nu wo ˈko ˗dhɛ. Mɛn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈwɔn ˈö ˈyaa kpɛnŋdhö ˈö˗ ˗kë ö ˗bha dhebɔ ɛɛnˈˈ ö ꞊gɔn ˈka ˗kɔ ꞊va ˗ta. ˗A ˈbhaa ˈnën ˗tɔ mɛn ˈˈwɛɛ ˈˈɲaankun ˗sü, mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ga ˗sü ɛɛnˈˈ ˗da ˗mlɛɛn ˈgü ˗sü ˈö mɛn ˈˈwɛɛ ˈˈpiʋ̈ ˗bindhe ˈgü. ˈˈKɛɛ Davi ˗ya ˗pö: «ˈMaan ꞊nënŋ ˈˈkpënŋ˗ ˗kë mɛn ˗gɔ ˗mɛn ˗nu ˗bha. Mɛn ˗nu ˈö ˈpë ˈwo˗ ˈka ˈwo˗ ˗bin, a ˗duëë ˗an ˗gɔ.» (Psaume 26:4) ˈBha wɔn yaa kë ü ˗bha dhebɔ ɛɛnˈˈ ü ꞊gɔn ˈka, ˈkö ˗dee ˈü˗ ˗kë ü zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈, ˗a ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗dho nu ka ˗ta.

Pë ˈˈpɛpɛ ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kaa ü ˈbɔɔ ɛɛnˈˈ ü ꞊gɔn ka ꞊zinŋgüdhɛ ꞊shiʋ̈, ˗bhö ꞊duëë ˗a ˗gɔ.

7, 8. Ü ˗dho ˗kë kpɛnŋdhö ˗sü ˗gleŋ ˗da ˈnën ˗nu ˗bha Biblö ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

7 ˈNën ˗nu dua ˗mü ˈpö kö ˗wo ˗kë kpɛnŋdhö ˗sü draanˈˈ. ˗An ˗mɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗an ˗takun Biblö ˈka. Mɛn ˗nu ˈö wo ˈti kë kpɛnŋdhö, Biblö ˗yö ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ. ˗A ˈwɔnzuan ˈbhaa ˈtɔ˗: Akan ˈö ˗kë ꞊kwaanmɛn ˈka, Geazi ˈö ꞊sua ˗kë kö ˈö ˈwëë˗ ꞊slɔɔ waa Zuda ˈö ˈwëëga ꞊kwaan, ˈö Yesu ˈˈdhoodɔ ꞊taabha ˈwëë˗ ˈˈtaman ga 30 ˗bha.​—Josué 6:17-19; 7:11-25; 2 Rois 5:14-16, 20-27; Matiö 26:14, 15; Zan 12:6.

8 Biblö ˗yö mɛn ˗nu ˈwo kun kpɛnŋdhö ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ ˈpö. ˗A ˈwɔnzuan ˈbhaa ˈtɔ˗: Zakɔbö ˈö˗ pö ö ˗bha ˈnën ˗nu ˗dhɛ ˗wo ˈwëëga ˈwö˗ yö ˗an ˗bha ꞊kwɛɛ˗ ˗nu ˈgü bhë, ˗wa nu ˗a dëmɛn ˗dhɛ, Ʒɛfte waa ö ˈdhu ˈö ˈpë ˈwo˗ ˈˈplüün bho ˗Zlan ˗dhɛ ˗a ˗kë, waa Yesu ˈö to kpɛnŋdhö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü. (ˈWunzüdɔdhɛ 43:12; Juges 11:30-40; Zan 18:3-11) ˈWɔnzuan ˗nu bhë, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗kë kpɛnŋdhö ˗sü ˗gleŋ ˗da ˈnën ˗nu ˗bha.

9. Kö ˈnënmen ˗nu ˗wo kë kpɛnŋdhö, ˗yö ˈnën ˗nu ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

9 Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈö yö, ˗yö ˗së ˈnënmɛn ˗nu ˗bha ˈka: «Bhi ˈö bhi ˗zë ˈi mɛ ˗nu ꞊klang kë sië bha, ˈbhaa bhɔ i ˗wʋ ˗bha, i˗ ˗pö mɛ ˗nu ˗zë ˗dhɛ ˈwaa ꞊kwaan bho, ˈˈkɛɛ kö bhi ˗zë i˗ ˗bho.» (Wlɔmö 2:21) Kö ˈnënmɛn ˗nu ˗wo pë ˈbha pö, kö wo ꞊dede ˗wa ˈto kö ˗wa ˈˈwɛɛ kë, ˈnën ˗nu ˗wa ˗yö. Kö kwa˗ pö kwa ˗bha ˈnën ˗nu ˗dhɛ ˗wo kë kpɛnŋdhö, ˈˈkɛɛ kö kwa ˗zë ˈkwa kë ˈˈzuuzu, wo ˈti ˗dho ˗a ˈgüman. Kö ˈnën ˗nu ˗wa yö ꞊dhɛ wo ˗mɛn ˗nu ˗wo ꞊sua ˗kë, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˗wa ˗kë ˈwɔn ˈsɛɛn˗ ˗nu ˈgü, ˗wo ˗dho ˈwo ˗bha kë ˈpö. (Dhukö 16:10 ˗wo pö.) Kö ˈnënmɛn ˗nu ˗wo kë kpɛnŋdhö, ˗yö ˗dho ˈnën ˗nu ˗takun ˈö wo ˗de ˈpö ˈwo ˗kë ˈnënmɛn ˗tiaandhö ˗nu ˈka ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü.​—Proverbes 22:6; Efɛzö 6:4.

˗BHÖ KË KPƐNŊDHÖ ˗ZLANWOKƆƆDHÖ

10. Kwaa kwa ꞊dhegblü ˗nu kwa ˈˈdoodɔ ˗ni, kwa ˗dho kë kpɛnŋdhö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

10 Kwa dua ˗mü ˈpö ˈkwa kë kpɛnŋdhö kwa ꞊dhegblü kletiɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˈˈDoo ˈsɛɛn˗ ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗gla mɛn ꞊tɔɔkësü ˈgü ɛɛnˈˈ ˈwɔn yaa ˗blɛɛ mɛn ˗bha ˗sü ˈgü. Kwa ˈti ˗dhɛga ˈwɔn ˈö ˈkwa˗ man ˗a ˈgü ˗së ˈka, kö ˈkwa ˗ya ˗a blɛɛsü ˗bha, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ꞊suawɔn ˗pɛn. ˗Yö ˗së kö ˈkwa kwa ‹˗zoto kwa ˈˈdhi ˈˈpiʋ.› (Proverbes 10:19) ˗Kë kpɛnŋdhösü ˈyaa ˈnën ˗tɔ ˈwɔn ˈˈpɛpɛ ˈwo kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈, ˈö ˈkwa˗ dɔ ɛɛnˈˈ ˈö ˈkwa ˗an man ˗an blɛɛsü. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ pë ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ pö ˗yö gagade ˈka, yö ˈti ˗gban kwa ˗bha, ˗a blɛɛsü ˈyaa ˗së. (1 Tesadhonikö 4:11) Mɛn ˈbha ˗nu ˗wo ˈˈɲanʒiö ˗kë, ˈö ˈwo˗ pö: «Gagade ˈnën ˈa˗ pö, n ˈti ꞊sua kë.» ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗mü kwa ˈka bhë, kwa ˈˈdhiwo ˗yö ˗kë ˗së ˗kplawo.​—Kodhɔsö 4:6 ˗wo pö.

11, 12. (1) ˈMɛn ˈwɔn yaa ˈkpii˗ ˗kë, yö ˈti kë kpɛnŋdhö, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ ˗dadhiʋ̈ ˈzü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (2) Kwa ˈˈtɔŋdë ˗ya ˈwɔn yaa kë, dhɛɛˈˈ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa ˗dho ˗a ˈkpɔ kwa ˗de ˗gɔ? (3) Kwa ˗dho kë kpɛnŋdhö Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

11 Zoova ˗yo mɛn zii ˗nu ˗ya kö ˗wo ˗zlanwokɔdhi ˈgümɛn ˗nu ˗takun. Kö ˈkwa kë kpɛnŋdhö, yö ˈö bhë ˗yö ˗kë mɛn zii ˗nu ˗gɔ ˈˈplëëplë. ˗Mën ˈö ˗kë? ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˈbha ˈdho dhɔtrɔɔmi ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö ü ˈˈdhɛkë, ü ˗dho ü ˗bha ˈˈyua kë ˗kɔ ˈbhaa ˗nu ˗bin ˗a ˗gɔ ˗ee? ˈBha˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗dho ü ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, kö ˈkwa ˈwɔn yaa ˈkpii˗ kë, kwa ˈti ˗dho ˗a ˗bin ɛɛnˈˈ ˗a ˗wɔn blɛɛˈˈ mɛn zii ˗nu ˗dhɛ ꞊sua ˈka. Kwa dua ˗mü kö ˈkwa˗ blɛɛˈˈ ˗an ˗dhɛ ˈkpakpadhö. (Psaume 12:2; Këwɔn ˗nu 5:1-11) ˈBha˗ yö ˈpö ꞊dhɛ ü ˈˈtɔŋdë do ˗ya ˈwɔn yaa ˈkpii˗ kë, ˈmën ˈü ˗dho ˗a kë? (Lévitique 5:1) Ü ˗dho ˗a pö: «Kë ˈö˗ wo ꞊dhɛ ˗a ˈˈtɔŋdë ˗tiaandhö ˗mü n ˈka bhë, n dua ˈyaa ˗mü kö ˈa˗ blɛɛˈˈ ˗ee?» Ɛɛnˈˈ ü ˗zo ˗dhö ˗buö ꞊dhɛ mɛn zii ˗nu ˈnën ˈwo ˗dho ˗a ˗takun kö waa Zoova ˗an ˗bha ˗mlɛɛn ˗yö kë ˗së ˈzü ˗ee?​—Eblö 13:17; Zakö 5:14, 15.

12 Kwa dua ˗mü ˈzü ˈkwa kë kpɛnŋdhö Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˈka kwa ˗bha ˗zlanwopö ˗yö ˈˈklɔɔnbhosü ˈgü. ꞊Ya ˈgo mü, ˈkwa˗ pö ˈkwa kë ˗yödhiʋ̈ ˈka ɛɛnˈˈ ˈkwa yö ˈbha kë, kwa ˗dho kë kpɛnŋdhö ˗a ˈsëëdhɛ ˗bɛn zë ˗sü ˈgü.​—Proverbes 6:16-19 ˗wo pö.

13. Kwaa Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈkwa yö kë kwa ˈkwëë˗, kwa ˗dho kë kpɛnŋdhö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

13 Kletiɛn ˗nu dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo ˈwëëga ˗wɔn waa ˗Zlan ˗dhɔkësü kaanˈˈ ˈˈkwëë. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa ˈˈdhoodɔ ˗bhɔkwëëkëdhɛ ɛɛnˈˈ ˗zlanwopödhɛ ˗nu ˈgü. ˈKwaa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗ta ˗bhö ˈˈdhoodɔsü ˈgü. ˈBha ü ꞊dhegblü ˗nu ˈsü yö ˈgü, ˗bhö ˗an ꞊saabho ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗bha. ˈWëëga ˈö ka ˗wo ˗yö ˗mɔn ˗a ˈgü waa ꞊trɔɔn ˈö ˈˈsɛ ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗ya pö ˈö ˗gban yö bhë ˗a ˗bha, ˗a nu ˗an ˗dhɛ. ˗A ˈtɔŋ˗ ˈbhaa ˗nu ˗wo ˗gban ˈmɛn ˈwo yö ˈgü ˗an ˈˈdhɛkë ˗a ˈka ˈsëëdhɛ ɛɛnˈˈ ˈˈtɛɛpa ˗dhɛkpaɔyi ˈwo˗ ꞊saabho ˗an ˗bha. (1 Timote 5:18; Zakö 5:1-4) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈü ˗gɔmɛn ˗yö Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˈka, ˈbha ˗dho ˗a pö ˗yö ü ˈsü ˗së ˈgbɛ kö ˗yö ʒiö ˗a ˈka mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗ta. (Efɛzö 6:5-8) Yökë ˈˈlɛlɛ ˈö ˈka ˗mɔn ˗a ˈgü, ˗a ꞊bhlëë ˗ya, kö yö ˈö ˈwo ü ꞊saabho ˗a ˗bha, ˈü˗ kë.​—2 Tesadhonikö 3:10.

14. Kwaa kwa ꞊dhegblü ˗nu kwa ˈdho˗ ˗da ˈwëëga ˗wɔn ˗ʒian ˗ta, ˈmën ˈkwa ˗dho ˗a kë ˗blɛɛsü?

14 Kwaa kwa ꞊dhegblü do ˈkwa˗ pö ˈkwa ˈwëë˗ mɛɛnˈˈ kwa ˈkwëë˗, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ? ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˈwëëga ˗da ˈˈdhookwɛɛ˗ ˈbha ˈgü ˗sü ɛɛnˈˈ ˈˈpɔ ˗sü mɛn ˗gɔ ˗sü ˈka. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ do ˗ya ˗pö ˈkwa˗ ˈsëëdhɛ kë. ˈDhɛ ˗Zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn Zedhemi ˗dhɛ do ˈbha dhɔ, ˗wa ˈsëëdhɛ ꞊plɛ ˗kë, ˈyö˗ ꞊gbɛkiö ˗nu ˗wa do shiɛn. ˈDhɛ ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈyö˗ ˈsëëdhɛ ˗nu bhë ˗an ˈwaannu kö ˗wa ˗ga ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü. (Jérémie 32:9-12; ˗bhö kpɔɔˈˈ ˈzü ˈWunzüdɔdhɛ 23:16-20 bha.) Mɛn ˈbha ˗nu ˗bha ˈgü, ˈmɛn ˈwaa ˈdhaŋ˗ bho wo ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˈyö ˈwo ˈsëëdhɛ ˗kë. ˈˈKɛɛ ˈsëëdhɛ kë ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö zɔɔdhe, ˗zuöödhe waa ˈgügadhe ˗nu bho kwa ꞊zinŋgü. ˗Yö kë ü ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˗dhikodhɛ ˈö ˗zlanwokɔdhi ˈgü bhë, ˗a ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka ˈwëëga mɛɛnˈˈ ˗sü ˗ta.​—1 Kodhɛngtö 6:1-8; ˗bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 30 ˗bha.

˗BHÖ KË KPƐNŊDHÖ MƐN ꞊GBAN ˈˈPƐPƐ ˈˈPIƲ̈

15. Zoova ˗yö mɛn ˗nu ꞊flüübhösü ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

15 Kwa dua ˗mü kö ˈkwa kë kpɛnŋdhö mɛn ˗nu ˗de ˗ʒiaan ˈö ˈwaa Zoova ˗dhɔkëmɛn ˈka ˗an ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈˈpiʋ̈. Kwa ˗bha ˗kë kpɛnŋdhösü ˗wɔn ˗yö Zoova ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. «ˈˈKidhʋŋ kpö ˈö ˈyaa kpɛnŋdhö, ˗a ˗san ˗yö Zoova ˗kë. ˈˈKɛɛ ˗a ˈdhɛ ˈö pë dan ˗së, ˗ya ˗dhɛ ˗së.» (Proverbes 11:1; 20:10, 23) Biblö ˗ya ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü, ˗wo pë ˗nu ˗dan ˈˈkidhʋŋ ˗ta ˈwo ˗an ˈˈdhoodɔ. ˈˈDhoodɔmɛn ˈbha ˗nu ˗wo mɛn ˗nu ꞊flüü ˗bhö ˗an ˗bha ˈˈdhookwɛɛ˗ ˗nu ˗bho ˈˈpiʋ̈ ˗sü waa pë ꞊sɔnŋ ˗dadhiʋ̈sü ˗nu ˈka. ꞊Dɛɛ, mɛn ꞊vadhɛ ˈwaa kpɛnŋdhö ˈwëëga ˗wɔn ˈgü. ˗Kɔ do ˈö ꞊flüüwɔn ˗san ˗yö Zoova ˗kë ˗a ˈka ꞊kwɛŋzü bhë, ˗ya ˈka ˈˈdhʋ̈ ꞊dɛɛ.

16, 17. ꞊Flüüwɔn ˗mɛɛn ˗nu ˈö ˈkwa ˗dho ˈˈkan ˗an ˗bha?

16 ˈWɔn suu ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ yö mɛɛnˈˈ ˗sü, ˈsëëdhɛ ˈbhaa ˗nu ˗yö kë ˗sü ɛɛnˈˈ ɛzamɛn kë ˗sü ˗nu ˈdhö ꞊klaŋplöö bhë, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ kwa ˈgüdan ꞊flüüwɔn ˗nu kë ˗sü ˗bha. Mɛn ꞊vadhɛ ˗bha ˈgü ꞊suakësü, ˈwɔn ˗nu ˗ʒiö ꞊gɔɔsü ɛɛnˈˈ ˈˈkpënŋ˗ ˗kë mɛn ˗gɔ ˗sü ˗nu ˈwaa ˈyaa˗. ˗A ˈwɔn ˈyaa kwa ˈkun, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ Biblö ˗ya ˗todhiʋ̈ ˈö˗ pö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ɲën ˈˈtʋ̈ng ˈgü, mɛn ˗nu ˗dho ‹˗ya wo ˗dɩ ˗wɔn ꞊në˗ zuën ˗ta doseng. ˈÖ ˗an ˗bha ˈwëëga ˗wɔn kë ˈˈgbɩɩ˗, ˈö ˈwaa ˈwɔn ˗së dɔ.›​—2 Timote 3:1-5.

17 ꞊Ya kë ꞊shiö ˗yö ˗kë kwa ˈgü ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈö ˈwaa kpɛnŋdhö bhë, ˗an ˗bha ˗tosɛta ˗yö ˗kë ˗së. (Psaume 73:1-8) Kletiɛn ˗bha ˗kë kpɛnŋdhösü ˗wɔn ˈgü, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ bho yö ˈgü, ˈwo ˈwɔn yaa kë˗ ˈka ɛɛnˈˈ ˈwo ˈwëëga kun ˗a ˗gɔ. ˈˈKɛɛ, ˗to kpɛnŋdhösü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ pë ˗nu ˈwo bhë ˗an ˗bha. ˈMën ˈö ˗kë?

ˈDHUËË˗ ꞊VA ˗WO ˗KË KPƐNŊDHÖSÜ ˈGÜ

18. ˈMën ˗kë ˈö kwa ˈtɔ ˗bha ˗kë ˗së ˗sü ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗?

18 ˈˈKpɔnŋtaadhɛ ˈkwa˗ ˗bha ꞊dɛɛ, ˗kë kpɛnŋdhösü ˈö mɛn ˗nu ˗wo ˈdhaŋ˗ bho kwa ˈˈdhiʋ̈ bhë, ˗a ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo. Mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ kwa ˈtɔ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˗së. (Michée 7:2) ˈBha kë kpɛnŋdhö, mɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ꞊wɛɛ dɔ ü ˗bha ɛɛnˈˈ ˈwo ü sü ˈˈwlaamɛn ˈka. ˈˈKɛɛ mɛn ˈbha ˗nu ˗dho ü yö ꞊dhɛ mɛn kpɛnŋdhö ˈdhö, ˈwo ˈdhaŋ˗ bho ü ˈˈdhiʋ̈. ˗Wo Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗dɔ mɛn kpɛnŋdhö ˗nu ˈka ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü. ˗Gɔmɛn ˗nu ˗wo ˗an ˗sü yö ˈgü ˗an ˗bha ˗kë kpɛnŋdhösü ˗wɔn ˈgü. ˗Wa mɛn ˗nu bho yö ˈgü ˗an ˗bha ꞊flüüwɔn kë ˗sü ˗wɔn ˈgü, ˗wo Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗to mü, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗wo kpɛnŋdhö.

ˈKwa kwa ˗bha yö ˗wɔn ˈkun ˈˈgbɩɩ˗, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö Zoova ˈtɔ bhɔ.

19. ˗Kë kpɛnŋdhösü ˗dho kaa Zoova ka ˗bha ˗mlɛɛn kë ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

19 Kö ˈü kë kpɛnŋdhö ˈwɔn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈgü, ü zuʋ̈ˈˈ ˈti ˗dho za dɔ ü ˗bha, ü ˗dho kë ü ˗de ˈˈpiʋ̈ ˗së. Kwa ˗dho kë ꞊dhɛ Pɔdhö ˈdhö, ˈö ˈkwa˗ pö: «Yi zuëˈˈ ˈyaa za dɔ yi ˗bha.» (Eblö 13:18) ˈˈKɛɛ ˗a ˈdhɛ ˈö˗ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈyö ˗tɔ ü Dë Zoova ˈö ü ˗dhɔ ˗ya ˗kë bhë, ꞊yaa˗ yö ꞊dhɛ ü kpɛnŋdhö ˈwɔn ˈˈpɛpɛ ˈgü, ˗yö ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗së.​—Psaume 15:1, 2; Proverbes 22:1 ˗wo pö.