1, 2. ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa ˗dho kwa ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ ˗nu ˗bha kwa ˈsuan˗ ˈka?

 ˈˈDHÜBHƐ ˈö ˈkwa ˗dho ˗a ˗bhö, ˈkwa˗ yö ꞊dhɛ ˗a ˈˈbudhɛ ˗ya ˗bha, ˈmën ˈkwa ˗dho ˗a kë? Kwa ˗dho ˗a ˈto ˈˈdhʋ̈ ˈkwa˗ ˗bhö ˗ee? Kwa ˗dho ˗a ˗zuö ˈˈblü ˗ee? Ɛɛnˈˈ kwa ˗dho ˗a ˈˈbudhɛ bho mü, kö ˗a ˈˈpian ˗së ˈö to ˈkwa˗ ˗bhö ˗ee?

² Trʋʋˈˈ ˗nu kë ˗sü ˈka ˈpö ꞊dhɛ ˈˈdhübhɛ ˈö bhë ˗a dhö. ˗An ˈbhaa ˗nu ˗wo ˗së, ˈˈkɛɛ ˗an ꞊vadhɛ ˗nu ˗de ˈpö, ˗an ˈˈbudhɛ ˗an ˗bha, ˗a ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ ˈˈɲangüyaa ˗nu, ˈˈvaanvandhɛ ɛɛnˈˈ dükësü ˗nu ˗wo ˗an ˈgü. ˗Ya kë ꞊dhɛ ü˗ ˈˈpiʋ̈ ˈü trʋʋˈˈ kë, ü˗ ˗pö ü ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ: «Man do n  ˗ta ˗wɔn ˗mü. ˈPë ˗dhi n ˗dhɛ ˈyö ˈa ˗dho ˗a kë ˗ee?» Ɛɛnˈˈ «trʋʋˈˈ ˈˈpɛpɛ ˗wo ˈya ˗ee?» Ɛɛnˈˈ ˈzü ü ü ˗kɔ ˗yɛ trʋʋˈˈ ˗nu ˗bha ü ˈsuan˗ ˈka, kö ˈü ˈˈkan ˗an yaa ˗bha, kö ˗a ˗dhɛ ˗nu ˈwo ˗së ˈü ˗an kë ˗ee?

3. ˈKwa˗ pö ˈkwa trʋʋˈˈ kë, dhɛɛˈˈ ˗mɛɛn ˈkwa ˗dho ˗a ˈkpɔ kwa ˗de ˗gɔ?

³ Mɛn ˈˈpɛpɛ kwa ˗bhawɔn ˗yö ˈˈtɛɛpasü waa trʋʋkësü ˗nu ˗bha ꞊shiö. ˈˈKɛɛ kwa dua ˗mü kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ ˗së ˗bha. Kwa dua ˗mü kö ˈkwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ꞊dhɛ: Trʋʋˈˈ ˗nu ˈa ˗an ˗kë, ˗wo ˗dho n ˗man Zoova ˗dhɔkësü shiʋ̈ˈˈ ɛɛnˈˈ ˗wo ˗dho ˗a kë ˗së ˗ee?

4. Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗mɛɛn ˈö ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ ˗së ˗nu ˗bha?

⁴ ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˈkwa kwa ˗de nu Zoova ˗dhɛ ˗a ˈka, kwa˗ ˗pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ kwa ˗dho ˗a ˗dhɔkë kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü. (Ecclésiaste 5:4 ˗wo pö.) Kwa˗ ˗pö ꞊dhɛ ‹kwa ˗dho ˈwɔn ˈˈʋʋ ˈwɔn [...] kë ˗Zlan ˈtɔ bhɔ ˗dhɔ ˗dhɛ.› (1 Kodhɛngtö 10:31) ˗Bhɔkwëëkëdhɛ waa ˗zlanwopödhɛ dosɛnŋ ˈwaa ˈnën ˈkwa ˗dho ˗a ˗zɔn mü ꞊dhɛ ˈkwa kwa ˗de nu ˗Zlan ˗dhɛ. Kwa dua ˗mü ˈkwa˗ ˗zɔn ˈpö ˈˈtɛɛpadhɛ ɛɛnˈˈ trʋʋkëdhɛ ˗nu ˈgü.

5. Kwa ˗bha Zoova ˗dhɔkësü dua ˗mü kö ˗yö kë ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁵ Pë ˈˈpɛpɛ ˈö ˈkwa˗ ˗kë kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˗yö ˗gban ˗sü ˈka kwa ˗bha Zoova ˗dhɔkësü ˗bha. Pɔdhö ˗ya ˈgü ˗pʋ ˈö˗ pö: ‹˗Ka ka ˗dɩ nu˗ ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈˈsaa˗ pë ˈˈyaandhe ˈö ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, ˈö˗ ˈˈdhia˗ dho ˈma˗ ˈgü ˗a ˈdhö.› (Wlɔmö 12:1) Yesu ˗ya ˗pö ˈzü: «Ü ˗bha ˗Zlan, ˗dhɔ kë ü ꞊zuöga ˈplɛ ˈka, ü nii ˈplɛ ˈka, ü ˗zo ˗ta ˗a ˈgü ˗wun ˈplɛ ˈka, ü ꞊faanˈ ˈplɛ ˈka!» (Makö 12:30, NTBL) Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˗kplawo ˈkwa kwa ˗de nu Zoova ˗dhɛ ꞊dedewo. Izraɛdhömɛn ˗nu ˈwo kun ꞊kwɛŋzü, ꞊waa˗ pö ˈwo ˈˈsaa˗ bho wü ˈka Zoova ˗dhɛ,  wü ˈö ö ˈflëëgü ˈyö ˈwo˗ nu. Wü ˈö˗ ˗dhɛ ˈdhö˗ ˗bha ꞊wa ˈˈsaa˗ bho ˗a ˈka, ˗Zlan ˈyaa ö ˗kɔ ˈkpɔ ˗a ˗gɔ. (Lévitique 22:18-20) ˗Kɔ do bhë ˗a ˈka, Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kɔ ˈpö ˗kɔ ˈö ˈkwa˗ ˗dhɔkë ˗a ˗bha ˗a ˈka.

6, 7. ˈMën kwa ˗bha trʋʋˈˈ ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ ˗kë kwa ˗bha ˗Zlan ˗dhɔkësü ˈka?

⁶ Zoova ˗ya ˗pö kwa ˗dhɛ: «˗Ka kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ꞊dhɛ n ˈdhö, ˗a ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ a ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈.» (1 Piɛdhö 1:14-16; 2 Piɛdhö 3:11) Kwa ˗bha Zoova ˗dhɔkë ˗kɔ ꞊ya kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ɛɛnˈˈ ˈˈpuu, ˈyö Zoova dho ˈˈwɩ ˗a ˗bha. (Deutéronome 15:21) Pë ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈɲaŋgüyaa, ˈˈvaanvandhɛ ɛɛnˈˈ dükësü ˗nu ˈdhö bhë, ˗an ˗san ˗yö Zoova ˗kë. Kö ˈkwa ˗an kë, kö kwa ˗bha ˗Zlan ˗dhɔkësü ˈyaa ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈. (Wlɔmö 6:12-14; 8:13) Trʋʋˈˈ ˗nu ˈö pë ˗nu ˈwo bhë ˈwo ˗an ˈgü, kö ˈkwa ˗an kë, ˗yö ˗dho kë Zoova ˗dhɛ ˈyaa˗ ˈpö. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗bha ˗Zlan ˗dhɔkësü ˗dho kë ˗dhiisü, ˈö Zoova ˗yö ˗kɔ ˗a ˈka, ˈö ˗mlɛɛn ˈö kwaa˗ ˗nu kwa ꞊zinŋgü ˈö ꞊shiʋ̈.

⁷ ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho kwa ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ ˗nu ˗bha ˗së ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa trʋʋˈˈ ˗së waa˗ yaa ˗nu ˗bhokoo dɔ?

8, 9. Trʋʋˈˈ suu ˗mɛɛn ˗nu ˈö ˈkwaa ˗an kë? ˈYö ˈmën ˗kë?

⁸ Trʋʋˈˈ suu ꞊va ꞊dede ˗wo ˗dhö ꞊dɛɛ. ˗An ˈbhaa ˗nu ˗wo ˗së kletiɛn ˗nu ˗bha ˈka. ˈˈKɛɛ ˗an ꞊vadhɛ ˈwo to ˈwaa ˗së. ˗A ˗dhɛ ˗nu ˈö ˈkwa ˗dho kwa ˗dekun ˗an ˗gɔ, ˗kwa ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ.

⁹ ˈˈƝangüyaa, ˈˈvaanvandhɛ, ɛɛnˈˈ dükësü ˗nu ˗wo ˗pɛn ˗sü ˈka fimö ˗nu, ɛntɛnɛtö, tele ˗nu, video trʋʋˈˈ ˗nu waa ˈˈtan ˗nu, ˗an ˈgü. Pë yaa ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗wo ˗an ˗zɔn ꞊shiö  ꞊dhɛ pë ˗së ɛɛnˈˈ ˈˈyɩɩ ˗da mɛn ˈka ˗pë ˗nu ˈdhö. ˈˈKɛɛ kletiɛn ˗nu ˗wo ˈwɔn ˗nu ˗kë wo ˈsuan˗ ˈka, ˈö ˈwaa trʋʋˈˈ ˗nu wo Zoova ˗dhɛ ˈyaa˗ ˗an kë. (Këwɔn ˗nu 15:28, 29; 1 Kodhɛngtö 6:9, 10) ˈKwa ˈˈkan trʋʋˈˈ suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˗bha, kö kwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˈwɔn yaa ˗san ˗yö kwa ˗kë. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö Zoova zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗da.​—Psaume 34:14; Wlɔmö 12:9.

10. Kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ yaa ˗nu ˗bha, ˗mën ˈö ˗dho kë?

¹⁰ Mɛn ˈbhaa ˗nu ˗bha ˈgü, trʋʋˈˈ ˗nu ˈö ˈˈvaanvandhɛ, ˈˈɲangüyaa ɛɛnˈˈ dükësü ˗nu ˈdhö ˗an ˈgü bhë, ˈwaa ˈyaa˗. ˗Wa ˗pö wo ˗de ˗dhɛ: «˗A ˗dhɛ ˗mɛɛn ˈö ˈyaa˗? Pë ˗nu ˈwo bhë, ˈmaan ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈa ˗an kë toŋtoŋdhö.» ˈKwa kwa ˗zota ˈˈdhʋ̈, kö ˈˈkpënŋ˗ ˈnën ˈkwa˗ ˗kë kwa ˗de ˗gɔ. Biblö ˗ya ˗pö: «Mɛn zuʋ̈ga ˗yö ˈˈkpënŋ˗ ˗kë mɛn ˗gɔ ˈgbɛ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka pë ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗ta. ˗Yö ˗we ˈwɔn ꞊gban ˗bha.» (Jérémie 17:9) Pë ˗nu ˈö ˈwaa Zoova ˗dhɛ ˗së, ˈkwa trʋʋˈˈ kë ˗an ˈka, kwa ˗dho ˗a ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ˗an ˗san ˗yö kwa ˗kë? Kö ˈkwa trʋʋˈˈ kë ˗an ˈka ˗kplawo ˈkwa ˈdho˗ ˈka, kwa ˗dho ˗an ˈsü ꞊dhɛ pë ˗së ˗nu ˈdhö. ˈKwa ꞊ɲɔɔn mü, kö kwa zuʋ̈ga ˈyaa ˈwɔn yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˗së ˈzüdho, kö ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö kwa ꞊kpɔɔ kö ˈkwa ꞊duëë ˈwɔn yaa ˗gɔ.​—Psaume 119:70; 1 Timote 4:1, 2.

11. Gadhatö 6:7 ˗yö kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ ˗së ˗nu ˗bha?

¹¹ Biblö ˗ya ˗pö: «ˈˈDhü ˈö mɛ ˗ya ta ˈyö mɛ ˗ya bhɛ bho.» (Gadhatö 6:7) ˗Yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ kö ˈkwa trʋʋˈˈ kë pë yaa ˗nu ˈka ˗kplawo, kwa ˗dho ˗an ꞊dede kë yi do ˈka. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ mɛn ˈbhaa ˗nu ˈwo ˈˈɲangüyaakësü ˈˈbin ˗ga ˗kplawo, ˗wo ˗dho ˈö ˈwo ˈˈɲangüyaa ꞊dede ˗kë. ˈˈKɛɛ Zoova ˗yö kwa ˗takun kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ ˗së ˗nu ˗bha.

12. ˗Mën ˈö ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ ˗së ˗nu ˗bha?

¹² Trʋʋˈˈ ˈbhaa ˗nu bhë, kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ˈkpakpadhö ꞊dhɛ ˗an ˗san ˗yö Zoova ˗kë, ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa ˈˈkan ˗an ˗bha. ˈˈKɛɛ ˗an ˈbhaa ˗nu ˗de ˈpö ˈyaa ˗zɔn ˗sü ˈka ˈˈpuu ꞊dhɛ ˗wo ˈyaa˗. Pë ˗nu ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗an ˗ga, ˈkwa kwa ˈˈtʋ ˈto ˗an ˗bha, ɛɛnˈˈ ˈkwa ˗an ˗wo pö waa˗ ˗dhɛ ˗nu ˈö ˈwaa ˗së, Zoova yö ˈti ˗an ꞊gban ˗bɛnzë kö ˗ya nu kwa ˗dhɛ. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ kö kwa zuʋ̈ga ˈö Biblö ꞊yaa˗ dɔɔˈˈ bhë ˈkwa ˈwɔn ˗bhokoo kë ˗a ˈka. (Gadhatö 6:5 ˗wo pö.) Zoova ˗yö ö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈö ˈwo ˗gban gagade ˗ta ˗an ˗zɔn kwa ˗dhɛ kö ˗wo kwa ˗takun kö ˈkwa˗ ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗nu dɔ. ˈTɔŋ˗ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, wo ˈnën ˈwo kwa zuʋ̈ga ꞊dɔɔ. ˗Wo kwa ˗takun ˈzü kö ˈkwa «[Zoova] ˗dhidhɛwɔn» ˗nu dɔ, kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ pë ˗nu ˈwo˗ ˗dhɛ ˗së ˗an ˗bha.​—Efɛzö 5:17.

13. (1) ˈMën ˗kë ˈö kletiɛn ˗nu ˈwaa wo ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ do ˗bha? (2) ˈˈKɛɛ ˗mën ˈö˗ ˗wɔn dhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈö kletiɛn ˈˈpɛpɛ dua ˈdhö ˗mü kö ˗wa kë?

¹³ ˗Ya kë ꞊shiö, trʋʋˈˈ ˈö kletiɛn ꞊plɛ wo ˗kɔ ˗yɛ ˗a ˗bha kö ˈwo˗ kë, ˈwaa kë do. ˈMën ˗kë? ˗A ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ kwa dhɔɔbhaapë ˗nu ˈwaa do. ꞊Ya ˈgo mü ˈzü, ˈpë kwa ˈgü ˗së, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˈyaa˗. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈, kletiɛn ˈˈpɛpɛ dua ˗mü kö Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗wo ˈˈdhiʋ̈sü ˗an ˈka, kö ˗wo ˈwɔn ˈö ˗së ˗a kë. (Fidhipö 1:9) ˗Wo ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ ˗nu ˈwo ˗Zlan ˗dhɛ ˗së ˗an ˗bha.​—Psaume 119:11, 129; 1 Piɛdhö 2:16.

14. (1) ˈMën˗ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˈkwa ˗dho kwa ˗zota ˗a ˈgü kö ˈkwa ˗dho kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ shiʋ̈ˈˈ? (2) ˗Dhioo ˗mɛɛn ˈö Pɔdhö ˗ya dɔ kletiɛn ˗nu ˗ta?

¹⁴ ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˈkwa˗ sü ˈö ˈkwa trʋʋˈˈ ˗kë ˗a ˈgü, kwa dua  ˗mü ˈkwa˗ ˈsuan˗ bho ˈpö. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˈkwa˗ ˗kë trʋʋkësü ˈgü, ˗yö ˗kɔ ˈö ˈkwa trʋʋkësü yö ˗a ˈka ˗a ˗zɔn. ˈPë ˗wɔn ˈdhö kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo ˈyö ˗tɔ Zoova ˗dhɔkësü. (Matiö 6:33 ˗wo pö.) Kwa ˈti˗ kë kwa ˈsuan˗ ˈka, trʋʋkësü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ꞊dede sü kwa ˗gɔ. Pɔdhö ˗ya ˗pö kletiɛn ˗nu ˗dhɛ: «˗Ka ˈˈta ka suanˈ ˈka. ˈKa ˈdho ˗tosɛa kë ꞊dhɛ ˈmɛ ˈwo wo tii ˗bha ˗a ˗nu ˈdhö, ˗kaa kë ˗glengdhɛ ˗bha. [...] ˈwɔn ˗së kë ˈˈtʋ̈ng ꞊në ziö sië bha, [...] ˗kaa kë.» (Efɛzö 5:15, 16) Kwa dua ˗mü kö ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ˈkwa ˗dho ˗a ˈsü kö ˈkwa trʋʋˈˈ kë ˗a ˈka ˗yö kë kwa ˈˈɲaan ˈkpakpadhö, kö ˈkwa ˗dho ꞊glʋʋ trʋʋkësü ˗bha. ˗Kwa kwa ˗zota kö ꞊ya kë ꞊dhɛ ˗Zlan ˗dhɔkësü ˈnën ˗wɔn ˈdhö kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗, kö ˈkwa˗ ˈwɔn dɔ.​—Fidhipö 1:10.

15. Trʋʋˈˈ ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwaa Zoova kwa ˗bha ˗mlɛɛn shiʋ̈ˈˈ, kwa ˗dho kwa ˗zokë kwa ˗de ˈˈpiʋ̈ ˗an ˗gɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

 ¹⁵ Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ trʋʋˈˈ ˈbhaa ˗nu ˈwaa Zoova ˗dhɛ ˗së, ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa ˈˈkan ˗an ˗bha. ˈˈKɛɛ kwa zuʋ̈ˈˈ ˗ya dɔ ˈdudhö trʋʋˈˈ ˈbha kë ˗sü ˈgü, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ? Kwa dua ˗mü ˈkwa kë kwa ˈsuan˗ ˈka ˗ee? ˗Bhö ü ˗zota kö ü ˈˈta ˈsü ˗ni ˈgü ʒianga do ˈö ˗tɔn ˈˈkwlëë˗ ˗a ˗ta. Ü ˗dho ꞊ɲɔɔn ˗a ˈˈpian ˈö ˗dhëŋ ˈˈdhiʋ̈ ˗a ˗bha ˗ee? ˗Abin. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ü ˗tosɛta ꞊bhlëë ˗dɔ, ü ˗dho bɔ ˗dhëŋ ˈka ꞊gblɛɛn. ˗Kɔ do ˈö bhë ˈyö trʋʋkësü ˈdhö˗ ˈka ˈpö. ˗Zlan ˗Wo ˗ya ˗pö: «˗Bhö bɔ ˈwɔn yaa ˈka ꞊gblɛɛn.» (Proverbes 4:25-27) ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ꞊duë trʋʋˈˈ ˗nu ˈö ˈkwa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˗wo ˈyaa˗ ˗an ˗gɔ. ˈˈKɛɛ kwa dua ˗mü ˈpö kö ˗a ˗dhɛ ˗nu ˈö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö dɔ ˈdudhö ˗an kë ˗sü ˈgü, ˈö ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwaa Zoova kwa ˗bha ˗mlɛɛn shiʋ̈ˈˈ bhë, ˈkwa ˈˈkan ˗an ˗bha.

16. (1) ˗Mën ˗nu ˈö ˗an ˗san ˗yö Zoova ˗kë? (2) ˈMën ˈkwa ˗dho ˗a kë kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ pë ˗nu ˈö ˗an ˗san ˗yö Zoova ˗kë, ˗an ˗san ˗yö kwa ˗kë?

¹⁶ Psaume ˗bɛnzëmɛn do ˗ya ˗pö: «Mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ka ˗kë, ˈwɔn yaa ˗san ˗yö ka kë.» (Psaume 97:10) Biblö ˗yö Zoova ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ waa˗ ˗zota ˗kɔ ˗nu ˗zɔn kwa ˗dhɛ. ˗Bhö ü ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ꞊dhɛ: «Pë ˗nu ˈa ˗an ꞊draan yö, ˗wo ˗dho n ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö Zoova ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗yö kë n ˗gɔ?» ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ Biblö ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ «ˈnɛɛnga ˈö ꞊sua ˗kë waa ˗kɔdhɛ ˗nu ˈwo ˈmɛn pö ˈyaa ˗an ˗bha ˗an zë, zuʋ̈ga ˈö ˈwɔnyaakësü ˗nu ˗yökodhiʋ̈ ˗kë waa ˗gɛn ˗nu ˈwo ˗da ˈwɔn yaa kë ˗ʒian ˗ta ˈˈvaandhö» ˗an ˗san ˗yö Zoova ˗kë. (Proverbes 6:16-19) Kwa˗ ˗yö pö ꞊dhɛ ‹ˈˈɲangüyaa›, ‹꞊gebɔga gba ˗sü›, «ˈˈzʋʋdhɛ  kë ˗sü», «꞊drɔ ˗nu ˗kë wo ˈˈkwëë ˗sü», ‹bhlɔɔ ˗bha ma mɛ ˈgü ˗sü›, «zuëˈˈ ˗bhɔ pë ˗bha ˗sü», «we ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ mü ˗sü», ‹ˈˈgblʋ̈ʋ̈dhɛ ˈˈgbɛadhɛ ɛɛnˈˈ ˈwlaan˗ ˗nu ˈwo˗ ˗ʒiö ꞊gɔɔ ˗an kë ˗sü ˗nu waa ˈwɔn ˗nu ˈwo bhɔ ˗bha› bhë, kwa dua ˗mü ˈkwa ꞊duë ˗an ˗gɔ. (Gadhatö 5:19-21) Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu bhë, ˗kɔ ˈwo ˗dho ü ˗takun ˗a ˈka kö ˈü ü ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ ˗së ˗nu ˗bha, ˈü˗ ˗yö ˗ee? ˈKö ˈkwa ˗kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈˈpiʋ̈ ɛɛnˈˈ ˈö ˈkwa ˗kë kwa do ˈka, kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˗kplawo ˈkwa ˈto Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˈwɔn ꞊gban ˈgü. (2 Kodhɛngtö 3:18) ˈKwa ˈto kwa do ˈka, pë ˗nu ˈö ˈkwa kwa ˗kɔ ˗yɛ ˗an kë ˗sü ˗bha, ˗wo mɛn ˈö ˈkwa˗ ˈka ꞊dedewo ˗a ˗zɔn.​—Psaume 11:4; 16:8.

17. ˈKwa˗ pö ˈkwa trʋʋˈˈ ˈbha kë, dhɛɛˈˈ ˗mɛɛn ˗nu ˈö ˈkwa ˗dho ˗an ˈkpɔ kwa ˗de ˗gɔ?

¹⁷ ˈBha˗ pö ˈü trʋʋˈˈ ˈbhaa ˗nu kë, ˗bhö ü ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ꞊dhɛ: «Trʋʋˈˈ ˗nu ˈwo yö, wo ˈti ˗dho yaa Zoova yi ˗bha ˗mlɛɛn shiʋ̈ˈˈ ˗ee? N zuʋ̈ˈˈ yö ˈti ˗dho za dɔ n ˗bha ˗an ˗wɔn ˈgü ˗ee?» ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈbhaa ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ˗takun kö ˈkwa trʋʋˈˈ ˗së ˗nu dɔ, ˗kwa ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ.

18, 19. (1) ˗Dhioo ˗mɛɛn ˈö Pɔdhö ˗ya dɔ kletiɛn ˗nu ˗ta? (2) ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗mɛɛn ˈwo ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa trʋʋˈˈ ˗së dɔ?

¹⁸ ˗Yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ ˗nu ˗bha, kö pë ˗nu ˈwo ˗dho ˈto kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˈgbɛ ˈyö ˈkwa kwa ˗kɔ ˗yɛ ˗an ˗bha bhë. Pɔdhö ˗ya ˗pö: «ˈWɔn ˈˈʋʋ ˈwɔn ˈö tɛanwɔn ˈka, ˈö ꞊bhlëësü, ˈö pö ˈaa˗ ˗bha, ˈö ˈˈpuu, ˈwɔn ˈˈʋʋ ˈwɔn ˈö˗ ˈˈdhia˗ dho ˈma mɛ ˈgü, ˈö mɛ ꞊bhlëë ˈgü ˗wɔn ˈka, ˈö ˗së, ˈö mɛ ˈtɔdhiwɔn ˈka yö ꞊në ˗yö kë ka ˗zʋ ˗gɔn ˈka ˗wɔn ˈka.» (Fidhipö 4:8) Kö ˈkwa pë ˗së ˗nu ˗da kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ꞊dedewo, kwa ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö: «ˈAa Zoova [...] n ˈˈdhiwo waa n ˗zotagüwɔn ˗wo kë ü ˗dhɛ ˈˈdhiaasü.»​—Psaume 19:14.

 ¹⁹ ˗Bhö ü ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ꞊dhɛ: «˗Mën ˗wɔn ˗nu ˈa ˗an ˗da n ˗zo ˈˈpiʋ̈? ˈMan fimö ɛɛnˈˈ pë ˈbha ˗ga tele ˈgü, ˗yö ˗zotadhe ˗së ˗nu n ˗dhɛ, ˈö ˈa ˗kë n ˗de ˈˈpiʋ̈ ˗së ˗ee? N zuʋ̈ˈˈ ˈyaa za dɔ n ˗bha ˗ee? (Efɛzö 5:5; 1 Timote 1:5, 19) A ˗bhɛɛ Zoova ˗dhɛ n ˈflëëgü ˗ee? Ɛɛnˈˈ a ˗kë n ˗de ˈgü ˈyaa˗ ˗a ˈwëëdhö ˗ee? Fimö ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˈˈvaanvandhɛ ɛɛnˈˈ ˈˈɲangüyaakësü ˗da n ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗ee? (Matiö 12:33; Makö 7:20-23) ˗Ya ˗kë ˈzü ˈa n «˗dɩ ˗da ꞊dɛɛ ˈgü ˗mɛ ˗nu ˈˈpiʋ̈» ˗ee? (Wlɔmö 12:2) Dhɛɛˈˈ ˗nu ˈwo bhë, ˗an ˗yɔ ꞊dede ˗dho kwa ˗takun ˈö kwaa Zoova kwa ˗bha ˗mlɛɛn ˗yö to ˗së. Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa bhɛɛˈˈ ꞊dhɛ Psaume ˗bɛnzëmɛn do ˈdhö. ˗Ya ˗pö: «˗Bhö ˗a kë kö n ˈˈɲan ˗yö ʒiö pë ˗nu ˈö ˗an ꞊bhlëë ˈyaa ˈdhö ˗an ˗ta.» *​—Psaume 119:37.

20, 21. ˈKwa˗ pö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ ˗nu ˗bha, ˈmën ˗kë ˈö ˈkwa ˗dho kwa ˗zota kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˈgü?

²⁰ ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ do ˈbha ˈö˗ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈyö ˗tɔ: ‹ˈWɔn ˈˈʋʋ ˈwɔn ˈö ˗dhi mɛ ˗dhɛ mɛ˗ ˗mɔɔ ˗bha ˈö mɛ ˗ya ˗kë, ˈˈkɛɛ ˗a ˈbha ˗nu ˗wo mü ˈö ˈwaa mɛ ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˈˈta ˗sü ˗Zlan ˗bha zian ˗ta ˗sü ˈgü. ꞊Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗ka ˗ya ka ˈko ˗nu ˗wɔn zuën ˗ta. ˈKa ˈdho˗ pö ˈka ˗ya ka ˗dɩ ˗wɔn ˗zë zuën ˗ta doseng›. (1 Kodhɛngtö 10:23, 24) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈwɔn ˈbha ˗kë, ˈˈgbɩɩdhɛ ˈyaa ˗mü kö ˈkwa˗ kë. ˈKwa˗ pö ˈkwa ˈwɔn ˈbha kë, ˗kwa kwa ˗zota ˗së ˈka ˗kɔ ˈö ˗yɛ ˗a ˈka kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˗a ˈgü.

²¹ Mɛn ˈˈpɛpɛ kwa zuʋ̈ˈˈ ˗bha ˈwɔn ˗yö ˗kɔ ˈyaa do. ˗A  ˈwɔnzuan ꞊nɛn: Pë ˈbha ˈwo˗ ˗zɔn tele ˈgü, ˗a ˗ga ˗sü ˈyaa ü ˈgü ˈyaa˗. ˈˈKɛɛ ˈyö yi do ˈka ˈü˗ man ꞊dhɛ ˗a ˈpë ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗a ˗ga ˗sü ˗yö ü ꞊dhegblü do ˈbha ˗dhɛ ˈyaa˗. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗mën ˈü ˗dho ˗a kë? ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ü ˗bha ˈgü ˗yö ˗së, ü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈü ˗kan ˗a ˗ga ˗sü ˗bha. ˈMën ˗kë? ˗A ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ ˈbhaa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈü ‹pë yaa kë kwa dhegluzë ˗nu ˈka› ɛɛnˈˈ ˈü «꞊sɔɔn yaa kë Klito gia˗ ˈka.» (1 Kodhɛngtö 8:12, NTBL) ˈKwaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö pë ˈö ˗dho kwa ꞊dhegblü ˗nu zuʋ̈ˈˈ ˈto ˈzlöö ˈkwa˗ kë.​—Wlɔmö 14:1; 15:1; 1 Kodhɛngtö 10:32.

22. Kwa ˗dho ˗a ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˗nu dua ˗mü kö ˗wo wo ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ ˗nu ˈö ˗an ˗dhɛ ˗së ˗an ˗bha?

²² ˈˈKɛɛ ꞊ya kë ꞊dhɛ bhi ˈnën pë ˈbha ˗ga ˗sü, ˗a ˗wo pö ˗sü ɛɛnˈˈ ˗a kë ˗sü ˈyaa ü ˈgü ˗së, ˈˈkɛɛ kö ˗yö ü ꞊dhegblü do ˗dhɛ ˗së, ü ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ? Kë ˈö˗ wo ꞊dhɛ ü ꞊dhegblü ˗dhɔ ˗yö ü ˗kë, ˈü˗ ꞊bhlëë ˗ya bhë, ü ˈti ˗dho ˈˈgbɩɩdhɛ wɔ ˗a ˗ta kö ˗yö ˈwɔn ˗nu kë ꞊dhɛ ü ˈdhö. Mɛn ˈü gɔ ʒiö ˗ni ˈgü, ü˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ kaa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ka ˗bha ˗bia ˗lö gɔ ˈka ˗kɔ ˈyaa do. Mɛn ˗nu ˈwo˗ ˗blü ˈˈgbɩɩ˗ ɛɛnˈˈ ˈˈlëëlë bhë, ü ˗dho ˗a pö ˈwaa˗ ˗blü ˗dhɛ dɔ ꞊ee? ˗Abin! ˗Kɔ do bhë ˗a ˈka, kletiɛn ꞊plɛ ˈwo wo ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗gban Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗ta, ˗an ˗bha trʋʋˈˈ ˈbhaa ˗nu yö ˗kɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö go ˈko ˈˈpiʋ̈ ˈdɛdɛ ˈka.​—Ecclésiaste 7:16; Fidhipö 4:5.

23. ˗Mën ˈö ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ ˗së ˗nu ˗bha?

²³ ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈmën ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa trʋʋˈˈ ˗së ˗nu dɔ? Kö kwa zuʋ̈ga ˈö Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ꞊yaa˗ dɔɔˈˈ ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka, kö ˈkwa kwa ˗zota kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wɔn ˈgü, kwa ˗dho kwa ˗kɔ ˈˈyɛ trʋʋˈˈ ˗së ˗nu ˗bha. ꞊Ya ˈgo mü, kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗dho ˗da, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ kwa ‹ˈwɔn ˈˈʋʋ ˈwɔn ˗kë [...] ˗Zlan ˈtɔ bhɔ ˗dhɔ ˗dhɛ.›