1, 2. ꞊Döŋ ˗mɛɛn ˈö Badhaamö ˗ya ˗dhiö Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗gɔ?

 PIƲ̈DAMƐN ˗yö piʋ̈ˈˈ ˗da ˈdhɛ ˈyuö˗ suu ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈö˗ ˈkun ˈö˗ ˗bha ˗a ˈgü. ˗Yö pë ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˗a ˗ya piʋ̈ga ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ˗zuö ˈˈyi ꞊bhaa ˈö ö zuʋ̈ˈˈ ˗kë ˗saa, ˈö ˗dhɛ ˈˈdhiʋ̈ ˗gan. ˈYuö˗ ˗ya ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˗bha, ˈyö piʋ̈damɛn ˗yö piʋ̈ga ˗gan ˈˈgbɩɩ˗, ˈyö ˈˈpiʋ̈ga ˗yö ˗ʒiö ˈyuö˗ ˈˈniënŋ ˈgü, ˈyö˗ bho ˈˈyi ꞊bhaa ˈö˗ kun.

² Mɛnbhɩɩdhe ˗nu kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗puö ꞊döŋ ˈgü ˈˈdhʋ̈ ˈpö. ˗A ˈwɔnzuan do ˈnën ˗tɔ Izraɛdhömɛn ˗nu. ˈDhɛ ˈwo yö ˈˈsɛ ˈö ˗Zlan ˗ya ˈˈplünŋ bho ˗an ˗dhɛ ˗a ˈka ꞊klöö˗, ˈyö ˈwo ˗ya ˗dhɛ ˈˈgbɛɛdhɛ ˗bha Moabö ˈˈsɛ ˈˈpian ˈˈpiʋ̈. ˈYö moabömɛn ˗nu ˗bha ˗gblüdë ˗ya pö gɔndë do ˈwo˗ ˗dhɛ Badhaamö ˗a ˗dhɛ ˗yö ˈˈdhaŋ ˗ya Izraɛdhömɛn ˗nu ˗bha kö ˈö˗ gba ˈwëë˗ ꞊va ˈka. ˗A ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈgü, Badhaamö ˗yö ꞊döŋ ˈö Izraɛdhömɛn ˗nu dho ˗puö ˗a ˈgü kö ˗a ˈˈdhaŋ ˗yö ˗an ˈkun ˗a ˗dhiö. ˗Yö Moabö ˈnëndhiënën ˗nu ˗bɔ Izraɛdhömɛn ˗nu ˗bha ˈˈkan ˈgü, kö ˗wo gɔɔn˗ ˗nu ˈˈɲaankun.​—Nombres 22:1-7; 31:15, 16; ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 2:14.

3. Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wo ˗puö Badhaamö ˗bha ꞊döŋ ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

³ ˗Wo ˗puö Badhaamö ˗bha ꞊döŋ ˈgü ˗ee? ꞊Ii.  Izraɛdhömɛn ˗nu ˈwo ˗mɔn mɛn ˈˈgblü ꞊va ˗bha ˗wo ‹ˈˈɲangüyaa kë Moabö ˈnëndhiënën ˗nu ˈˈpiʋ̈.› ˈYö ˈwo ˗ya ˈzü ꞊sua ˗zlan Baadhö ˈö Peɔɔ, ˈö ˗kë ˈˈɲangüyaa ˗zlan ˈka bhë ˗a ˗dhɔkësü ˗bha. ˈYö Izraɛdhömɛn ˗nu 24.000 ˗wo ga, ˈˈkɛɛ kö ˗wa yö ˈˈsɛ ˈö ˗Zlan ˗ya ˈˈplünŋ ˗bho ˗an ˗dhɛ ˗a ˈka ꞊klöö˗.​—Nombres 25:1-9.

4. ˈMën ˗kë ˈö Izraɛdhömɛn ˗nu ꞊vadhɛ ˗wo ˈˈɲangüyaa ˗kë?

⁴ ˈMën ˗kë ˈö Izraɛdhömɛn ˗nu ꞊vadhɛ ˗wo ˗puö Badhaamö ˗bha ꞊döŋ ˈgü? ˗Wo ˗kun wo ˗zota ˗ni ˈgü dosɛnŋ wo ˗de ˗dhidhɛwɔn ˈgü, ˈyö ˗an ˗zo ˗yö bhɔ pë ˈˈpɛpɛ ˈö Zoova ˗ya ˗kë ˗an ˗dhɛ, ˗a ˈka. Izraɛdhömɛn ˗nu dua ˗mü ˗be kö ˗wo ˈto ˗klu ˗sü ˈka ˗Zlan ˗bha pë ꞊va ˈö˗ ˗kë ˗an ˗dhɛ ˗a ˗wɔn ˈgü. ˗Yö ˗an ˗bho ꞊dhuëŋdhɛ ˈgü Ezitö, ˈö ˗bhöpë nu ˗an ˗dhɛ ˈˈyɛɛ ˗ta, ˈö nu ˗an ˈka ˈˈsɛ ˈö˗ ˈˈplünŋ bho ˗an ˗dhɛ bhë ˗a ˈˈsuee. (Eblö 3:12) ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗wo ˗dho ˈwo ˈˈɲangüyaa ˗kë. Bɔmɛn Pɔdhö ˗ya ˗pö: «ˈKwa ˈdho˗ pö ˈkwa ˗da ˈzü ˗zua zë ˗sü ˈgü ˈpö ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö˗ mɛ ˈbha ˗nu ˗wa ˗kë ˈka [...] bha˗ ˈdhö.»​—1 Kodhɛngtö 10:8.

5, 6. ˈWɔn ˈö ˗kë Moabö ˈˈsɛ ˈˈsuee bhë, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha?

⁵ ˈKwa yö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗dɛɛ ˈˈsuee ꞊dedewo. ˗A ˗wɔn ˈgü kwa ꞊tɛɛ ˗yö kë ˗sü ˈka ꞊dhɛ Izraɛdhömɛn ˗nu ˈwo ˈˈsɛ ˈö ˗Zlan ˗ya ˈˈplünŋ bho ˗an ˗dhɛ ˗a ˈˈsuee bhë ˗an ˈdhö. (1 Kodhɛngtö 10:11) ꞊Dɛɛ, ˈˈkpɔnŋtaamɛn ˗nu ˗bha ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˗ya ʒiö Moabömɛn ˗nu ˗bha ˗ta. ˈˈƝangüyaa kë ˗dhɔ suu ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu zuʋ̈ˈˈ ˈsü. ˗A ˗dee ˗ʒiaan Dügɔmɛn ˗bha ꞊döŋ ˈö mɛn ꞊va kun ˗a ˈka ˈyö ˗tɔ ˈˈɲangüyaa.​—Nombres 25:6, 14; 2 Kodhɛngtö 2:11; Zudö 4.

⁶ ˗Kwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ꞊dhɛ: «N ˗de ˗dhidhɛwɔn kë ˗sü ˈö ˈˈtʋ̈ŋ ˈnën ˈdɔɔni ˈˈpiʋ̈ ˗yö n ˗dhɛ ˗së ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka  zuʋ̈gblüdhi ˈö ˗dho kë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗dɛɛ ˈgü bhë ˗a ˗ta ˗ee?» Kwa dua ˗mü ˈkwa dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈkwa Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈö ˗kë «˗ka ꞊dua ˗zua zë ˗sü ˗gɔ» ˈka bhë ˗a ˈkun.​—1 Kodhɛngtö 6:18.

7, 8. ˈMën ˗tɔ ˈˈɲangüyaa kë ˗sü? ˗Mën ˗nu ˈwo˗ ꞊slɔɔ ˗a ˈgü?

⁷ ꞊Dɛɛ, mɛn ꞊vadhɛ ˈˈtʋ ˈyaa ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈö ˗gban gɔɔn˗ waa dhebɔ ˗an ˗bha sɛɛˈˈ ˗bha ˗kë do ˗sü ˗bha bhë ˗a ˗bha. Biblö ꞊yaa˗ pö ˈˈɲangüyaa, kö ˗yö ˗we gɔɔn˗ waa dhebɔ ˈö wo ˈti wo ˈko ˈsü ˈˈkwi ˈˈdhiʋ̈, ˗an ˗bha sɛɛˈˈ ˗bha ˗kë do ˗sü, gɔɔn˗ waa gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhebɔ waa dhebɔ ˗nu ˗bha ˈkö ˗kun ˈˈnɔɔnbɔ ˈka ˗sü, ɛɛnˈˈ ˈzü mɛnbhɩɩdhe ˗bha ˗wɔ wü ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗nu ˈka. ˈˈƝangüyaa kë ˗kɔ ˈbhaa ˈnën ˗tɔ ˈpö gɔɔn˗ waa dhebɔ ˗an ˗bha wo ˈko ˗dhɛyaadhɛ ˗nu ˗da wo ˈˈdhii ˗sü, ɛɛnˈˈ ö gɔɔndhɛga ˗da ˈö ˈˈtɛɛdo zü ˈˈpiʋ̈ ˗sü waa trʋʋkë wo ˈko ˗nu ˗dhɛyaadhɛ ˈka ˗sü kö ˗wa din yö.​—​˗Bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 23 ˗bha.

⁸ Biblö ˗ya ˗zɔn ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ ˈmɛn ˈˈɲangüyaa ˗kë, yö ˈti ˈö bo ˗a ˈka, ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö ˈto kwa kpö ˈgü. (1 Kodhɛngtö 6:9; ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 22:15) ꞊Ya ˈgo mü, ˈˈɲangüyaamɛn ˗yö ꞊bhlëë ˗bho ö ˗de ˗bha, ˈö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈwaa ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈnën ˈwo go ɲangüyaa kë ˗sü ˈgü ˗kplawo. ˗A ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu wo ˈˈdhʋ̈, ˗an ˈbhaa ˈnën ˈwo ˗tɔ mɛn zuʋ̈ˈˈ ˗bha za ˗dɔ mɛn ˗bha ˗sü, ˗de ˈtii ˈka ˗gwü ˈsü ˗sü, ˈˈdhinaan ˗bha ˗da ˈkɔdhi ˈgü ˗sü, ˈˈyua ɛɛnˈˈ ga ˗sü ˗nu. (Gadhatö 6:7, 8 ˗wo pö.) ˈWɔn ˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo bhë, kö ˈkwa kwa ˗zota ˗an ˈgü˗së ˈka, kwa ˈti ˗dho kwa ˗kɔ ˗da ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˈgü. ˈˈKɛɛ mɛn ˈö ö ˗zota ˈö ˗de ˗dhidhɛwɔn ˈgü ˗kplawo, ˈyö˗ ˗kɔ ˗da ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˈgü. ˗A zü ˗yö ˗dɔ mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ga ˗sü ˈta.

9. ˈMën ˗kë ˈö mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ga ˗sü ˈyaa ˗së?

⁹ Mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ga ˗sü ˗yö gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhe ˗wɔn ˗da mɛn ˈgü. ˗Yö ˗pɛn ˗sü ˈka ˗dhɛ ꞊gban ˈgü ꞊dɛɛ, zunal ˗nu, ˈsëëdhɛ ˗be ˗nu, ˈˈtan ˗nu, tele waa ɛntɛnɛtö ˗nu ˗an ˗ta. Mɛn ꞊vadhɛ ˗wa ˗pö ꞊dhɛ ˈyaa ˈyaa˗, ˈˈkɛɛ kö pë yaa ꞊dede ˗mü. Pë ˈˈbin ˗nu ˈwo bhë, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo mɛn ˗kë dhebɔ ˗wɔn ɛɛnˈˈ gɔn ˗wɔn ˗bha ꞊dhuëŋ ˈka, ˈö˗ ˗mɛn ˗zota ˗kɔ ˗kë ˗dhiisü. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ ˗kë ˈö mɛn ˗yö trʋʋˈˈ yaa ˗kë ö gɔndhɛ ɛɛnˈˈ ö dhebɔdhɛ ˈka yi do ˈka. ꞊Ya ˈgo mü ˈzü, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈwɔn ˗da ˈkosümɛn ˗nu ꞊zinŋgü ɛɛn ˈö ˈwo go wo ˈko ˗gɔ.​—Wlɔmö 1:24-27; Efɛzö 4:19; ˗Bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 24 ˗bha.

10. ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈö Zakö 1:14, 15 ˈgü bhë, ˗yö kwa ˗takun kö ˈkwa ˈˈkan ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁰ ˈPë ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗da ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˈgü ˈˈdhiʋ̈ ˈˈdhiʋ̈, ˗a dɔ ˗sü ˗yö ˗së ꞊dedewo. Zakö 1:14, 15 ˗yö kwa ˗kpɔɔ ˈö˗ pö: « ˈWɔn yaa ˗bha ˗da mɛ ˗zʋ ˈˈpiʋ̈ ˗sü bha ˗yö ˗sü ˈmɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a zuëˈˈ ˗bhɔ ˗bha ˗pë ꞊në˗ ˗bha. [...] Zuëˈˈ ˗bhɔ ˈwɔn ˗bha ˗sü bha ꞊në ꞊ya ˗da mɛ ˈgü, kö mɛ ˗ya gba ˗yɛa ˈka, ˈyö ˗yaan ˗da mɛ zuëˈˈ ˗bha, ˈyö dho ˈyö bho˗ ˈgü ˈwɔn yaa kë ˗sü ˈka. ˗A ˈwɔn yaa bha ꞊në mɛ ꞊ya ˈto˗ kë ˗sü ˗bha, ˈyö˗ ˗mɛ ˗gɔ ˗yö to˗ ˗bha.» ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗zotadhe yaa ˗ya ˗da kwa ˈgü, ˗kwaa bho mü ˈˈvaandhö. Kö kwa ˈˈɲan ˗yö ˗da pë ˈˈbin yaa ˗nu ˗ta, ˗kwa kwa ˈˈɲan bho ˗a ˈˈpiʋ̈. ˗Kwa ɔdinatë dhuuˈˈ ɛɛnˈˈ ˗kwa tele ˗da ˗a ˈˈɲan ˈˈwɛɛ ˗ta. ˈKwa ˗dho ˈˈwɩɩ˗ ˗bha kö ˗zotadhe yaa ˗yö ˗da kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. Kwa ˈti˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗ya ˗da kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈, ˗a ˗bho mü ˗sü ˗dho kë ˈˈgbɩɩ˗.​—Matiö 5:29, 30, NWT ˗wo pö.

11. ˗Dhiiwɔn ˗ya ˗da kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈, Zoova ˗dho kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹¹ Zoova ˗yö kwa ˗dɔ ˈkpakpadhö ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka kwa  ꞊dede kwa ˗ta. ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö kwa ˗bha. ˈˈKɛɛ, ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ˈzü ꞊dhɛ kwa ˗kɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗ʒiö kwa ˗bha ˗zotadhe yaa ˗nu ˗gɔ. ˗Ya ˗pö: «˗Ka ka ꞊kwaaˈ˗ pë yaa ꞊suuˈ˗ ˈsaadhö ˈö ˗kë ka ˗bha ˗tosiadhe ˈgü ˗an ˗zü! ˗Yö ˗kë ˈnuëbɔ ˈkun ˗sü ˈka oo, ˗da dhe ˈpiö ˗sü ˈka oo, ꞊mlaabɔ ˈkun ˗sü ˈka oo, ˗zotadhe yaa ˈö ˗gban ꞊sɔɔn kë ˗sü ˗bha oo, ꞊zuöyaadhɛ ˈö ˗kë ˗Zlan wö ˈdhiö ꞊nɛ gbapë ˗nu gba ˗sü ˈdhö, waa˗ ˗to pë ˗nu ˈpiö ˗ziögɔüsüzë ˈka ˗sü ˈwo bhë ˈsaadhö, ˗ka ka ꞊kwaaˈ ˗an ˈplɛ ˗zü! » (Kodhɔsö 3:5 NTBL) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗, Zoova zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˗saa kwa ˈˈpiʋ̈, ˗yö kwa ˗takun. (Psaume 68:19) Kwa ꞊dhegblü do ˗yö ˗kun mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ga ˗sü ˈgü, ˈö trʋʋˈˈ yaa ˗kë ö gɔndhɛ ˈka ˗kplawo. ˗A ˈˈtɛɛbɔ ˗nu ˈwo ꞊klaŋplöö ˗wa ˗pö ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˈyaa ˈwɔn yaa ˈka. ˈˈKɛɛ ˈyö˗ pö: «˗Yö ˗kun n zuʋ̈ˈˈ ˈˈshiʋ̈ ˗ni ˈgü, ˈö a kun ˈdho ˗ni ˈgü ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˗gɔ.» ˗Ya ˗yö ꞊dhɛ ö dua ˗mü kö ˈö ö ˗zokë ö ˗bha ˗zotadhe ˈˈpiʋ̈. Zoova ˗ya ˗takun ˈö ˗kan ö ˈtuö˗ yaa ˗nu bhë ˗an ˗bha. Kö  ˗zotadhe yaa ˗yö kë kwa ˈgü, ˗kwa bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö kwa gba «ˈgügbɩɩdhɛ ˗ziisü» ˈka kö kwa zuʋ̈piʋ̈dhɛ ˗yo ˈto ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈.​—2 Kodhɛngtö 4:7, NTBL; 1 Kodhɛngtö 9:27.

12. ˈMën ˗tɔ kwa zuʋ̈ga? ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa ˗dho kwa «˗zo kë» ˗a ˈˈpiʋ̈?

¹² Sadhomɔn ˗ya ˗pö: «Ü ˗zo kë ü zuʋ̈ga ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö ʒiö ˗a ˈka pë ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗ta, ˗a ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ yö ˈnën ˗tosɛta kë ˗sü ˗gɔ ˈgodhɛ ˈka.» (Proverbes 4:23) Kwa «zuʋ̈ga» ˈwo˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ bhë, ˈyö ˗tɔ kwa ˗zotagüwɔn, ˈö Zoova ˗ya yö. ˈPë ˈkwa˗ ˗ga, ˗yö kwa ˗blü ˈwɔn ˗nu kë ˗sü ˗bha. ˗Klu ˗Zlan ˗bha ˗mɛn Zɔbö ˗ya ˗pö: «ˈMan ˗mlɛɛn ˗da yaa n ˈˈɲanga ˗nu yi ꞊zinŋgü. ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈmën ˗kë ˈa dho n ˈˈɲan kë ˈnëndhiëŋnën ˈö ˈyaa gɔɔn˗ ˗wɔn dɔ ˗a ˗bha?» (Job 31:1) ˗Kwa kwa ˗zoto kwa ˗gapë ˗nu waa kwa ˗bha ˗zotadhe ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗së ˈka ꞊dhɛ Zɔbö ˈdhö. ˗Kwaa kë ˈzü ꞊dhɛ Biblö ˗bɛnzëmɛn do ˈö pö ꞊dhɛ «˗bhö ˗a kë kö n ˈˈɲan ˗yö ʒiö pë ˗nu ˈö ˗an ꞊bhlëë ˈyaa ˈdhö ˗an ˗ta» bhë, ˗a ˈdhö.​—Psaume 119:37.

13. De ˗nu ˈwo kun Dina ˈˈtɔŋdhe ˗nu ˈka?

¹³ Kwa ˈˈtɔŋdë ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ˗blü ˈwɔn ˗së ɛɛnˈˈ ˈwɔn yaa kë ˗sü ˗bha. Kö ˈkwa ˈˈtɔŋdhɛ ˈkun mɛn ˗nu ˈö ˈwo ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ kun ˗an ˗bha, ˗wo ˗dho kwa ˗takun ˈö ˈkwa ˗kë ˈpö ꞊dhɛ ˗an ˈdhö. (Proverbes 13:20; 1 Kodhɛngtö 15:33 ˗wo pö.) ˈWɔn ˈö ˗kë Dina ˈka, ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ kwa dua ˗mü ˈkwa ˈˈtɔŋdhɛ ˈkun kwa ˈsuan˗ ˈka. Dina ˗yö ˗kun Zakɔbö ˈdhu do ˈka. ˗Ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˗yö ˗gla Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗gɔ ˈkɔɔ. ˈYaa kun ˈˈɲangüyaamɛn ˈka, ˈˈkɛɛ ˗yö ˈˈtɔŋdhɛ ˗kun Kanaan dhoŋ ˗nu ˈö ˈwaa Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈka ˗an ˗bha. ˗Kɔ ˈö Kanaanmɛn ˗nu ˗wo gɔɔn˗ waa dhebɔ ˗an ˗bha sɛɛˈˈ ˗bha ˗kë do ˗sü yö ˗a ˈka,  waa ˗kɔ ˈö Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗wa yö ˗a ˈka, ˈwaa do. (Lévitique 18:6-25) ˈDhɛ Dina waa ö ˈˈtɔŋdhe ˗nu ˈwo kun wo ˈko ˈˈpiʋ̈, ˗yö ˗kpan Sisɛmö ˈö ˗kë Kanaan ˈnëngɔɔn do ˈka ˗a ˗bha. ˈYö Dina ˗yö ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗së. Sisɛmö ˗yö ˗kë ˈmɛn ˈö˗ ‹꞊bhlëë ˗yö ˗kë ˗dhö ꞊dedewo› ˗a dë ˗bha ˈkɔdhi gü, ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ Zoova ˗dhɔ ˈyaa kun ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈgü.​—ˈWunzüdɔdhɛ 34:18, 19.

14. ˗Mën ˗wɔn ˈö ˗kë Dina ˈka?

¹⁴ Sisɛmö ˗yö ˈwɔn ˈbha ˈö kun ˗a ˈgü ˗së ˗a ˗kë. Kë ˈö˗ wo ꞊dhɛ Dina ˗yö ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗së bhë, «ˈyö˗ sü ˈyö ꞊gɔɔn ˗a ˈka.» (ˈWunzüdɔdhɛ 34:1-4 ˗wo pö.) ˈWɔn ˈö bhë, ˗ya ˗kë ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ꞊va ꞊dede ˗yö nu Dina waa ö ˗mɛn ˗nu ˗an ˗ta.​—ˈWunzüdɔdhɛ 34:7, 25-31; Gadhatö 6:7, 8.

15, 16. Kwa ˗dho kë ꞊kpɔɔsü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁵ Kwa ˈti ˗dho dɔ ꞊köŋ kö ˈwɔn ˗yö zë kwa ˗gɔ ꞊dhɛ Dina ˈdhö kö ˈkwa ꞊kun ˗a yö ꞊dhɛ Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗wo ˗së. Proverbes 13:20 ˗ya ˗pö: «ˈMɛn ˈö waa mɛn ꞊kpɔɔsü ˈwo ˈˈta sü, ˗yö ˗dho kë ꞊kpɔɔsü. ˈˈKɛɛ ˈmɛn ꞊nënŋ ˈˈblɔɔnmɛn ˗bha, ˗yö ˗dho ˈwɔn ꞊slɔɔ ˗a ˈgü.» ˗Kwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa «ʒiaanga ˗së» dɔ, kö ˈkwa dha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ waa zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ˈwlaasü ˗nu ˗gɔ.​—Proverbes 2:6-9; Psaume 1:1-3.

¹⁶ ˈKwa˗ pö ˈkwa ˈwɔn ˗nu kë ꞊kpɔɔdhɛ ˈka, ˗kwa Biblö draanˈˈ, ˗kwa ˗takundhe ˗dhɛ Zoova ˗gɔ, ˗kwa kwa ˈˈtʋ ˈto gwëëmi ˗towotasü ˈö ꞊kpaɔsü bhë, ˗a ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗bha. (Matiö 24:45; Zakö 1:5) Mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö kwa ˗bha. (Jérémie 17:9) Kö mɛn ˈbha ˗ya pö kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ kwa ˈti kwa ˗de ˈkun kwa ˗kɔ ˗dho ˗da ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˈgü, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ? ˗Yö ˗dho ˗shiö kwa ˗dhɛ ˗ee? Ɛɛnˈˈ kwa ˗dho kwa ˗de kë ˈˈtɩtɩ kö ˗wo kwa ˗takun ˗ee?​—2 Rois 22:18, 19.

17. Zoova ˗dhɔkëmɛn ˈˈwɛɛ ˗bha ˗dhioo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗A ˈwɔnzuan do ˗zɔn.

 ¹⁷ ˗Kwa kwa ˗zota ˈwɔnzuan ˈö yö ˗a ˈgü: Kwa ꞊dhegblüdhe do ˗bha yökëdhɛ ˈgü, ˈyö˗ yökëyɔɔ gɔɔn˗ do ˗yö ˗ya ˗a ˈˈɲaankunsü ˗bha. ꞊Ya kë ꞊shiö ˈyö kwa ꞊dhegblü ˗dhɛ ˗bhöpë ˈka. Zoova ˗dhɔkëmɛn ˈyaa ˗mü, ˈˈkɛɛ ˗yö ö ˗de ˗kë ꞊dhɛ ˈˈgblüsëmɛn ˈdhö. ˈDhɛ kwa ꞊dhegblüdhe do ˈbha ˗yö ˗an yö, ˈyö ö ˈˈtɛɛdo ˗zokpɔɔ ꞊dhɛ yö ˈti ö ˗de ˈkun, ˗yö ˗dho ˈwɔn yaa kë. ˈMɛn ˈwo˗ ˗zokpɔɔ bhë ˗yö ˗dho ˗a pö ꞊dhɛ ˈyaa ˈwɔn yaa kë ˗ʒian ˗ta ˗ee? Ɛɛnˈˈ ˗yö ˗dho ö ˈˈtʋ ˈto ˗dhioo ˗bha ˗ee? ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈö ˈwɔn ˗së kë. ˈˈKɛɛ kö waa ˈnëngɔɔn ˈö bhë ˗wo ꞊nënŋ wo ˈkwëë˗ ˗kplawo, kö ˗yö ‹꞊dua ˗ni ˈˈɲangüyaa ˗gɔ› ˗ee, ɛɛnˈˈ kö ˗yö ö «˗zo ˗yö ö ˗de zuʋ̈ga ˗dhɛ» ˗ee?​—Proverbes 22:3; 28:26; Matiö 6:13; 26:41.

18, 19. Zozɛfö ˗yö ˗duë ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˗gɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁸ ˈDhɛ kun wlüünën ˈka, Zozɛfö ˗yö ˗kë ꞊dhuëŋ ˈka Ezitö. ˗A ˗gɔmɛn ˗bha dhebɔ ˗yö ˗kun ˗a mɛɛnˈˈ ˗ni ˈgü ˗kplawo. ˈˈKɛɛ Zozɛfö ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˈyaa ˗së. Zoova ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˈö kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ ˈö kë ˗a ˗dhɛ ˗së. ˗A ˗wɔn ˈgü, dhebɔ bhë ˗ya pë ˈˈpɛpɛ kë kö wo ˗bha sɛɛˈˈ ˗yö kë do, Zozɛfö ˗yo ˗kɔ. Kë ˈö˗ wo ꞊dhɛ ꞊dhuëŋ ˗mü ˗a ˈka bhë, ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö ˈgo ˈkɔ bhë ˗a ˈgü. Yi do ˈka, ˈyö dhebɔ bhë ˗yö ˈˈgbɩɩdhɛ ˗wɔ ˗a ˗ta kö ˗yö wɔ ˈö ˈˈpiʋ̈, ˈyö Zosɛfö ˗yo ‹꞊duë ˈö yö plaan.›​—ˈWunzüdɔdhɛ 39:7-12 ˗wo pö.

¹⁹ ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˈˈɲangüyaa ˗zotadhe ˗yö ˗kë Zozɛfö ˗gɔ ˗be, ˈö ö ˗zota ˗wɔ dhebɔ ˈö bhë ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˈgü, yö ˈti ˗dho ˗kɔ. ˈˈKɛɛ waa Zoova ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdhɛ ˈnën ˗wɔn kun ˗a ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo. ˗Ya ˗pö dhebɔ bhë ˗a ˗dhɛ: «N dëmɛ ꞊ya ö ˗bha pë ˈplɛ ˗lo n kwɛɛ, [...] ꞊ya ˈkan bhi ˈü˗ bɔɔ ˈka ꞊nɛ ü ˗bha, pë ˈbhle ˈyö dho n tɔng dɔ ˗a ˗ta ˈyaa ˗dhö. Pë ˈö ˈdhö bhë, a ˗dho yɛ ˈzü ˗kɔklë kö ˈaan˗ [...] ꞊sɔɔnyaa kë ˗ma ˗Zlan ˈka ɛ?»​—ˈWunzüdɔdhɛ 39:8, 9.

20. Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ Zoova zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗yö ˗da Zozɛfö ˗bha ˗klu ˗a ˗bha ˗sü ˗wɔn ˈgü?

²⁰ ˈKö ˗kë ꞊dhɛ Zozɛfö ˗yö ˗kun ö ˗mɛn ˗nu ˈka ꞊gblɛnŋ, ˗yö ˗to ˗klu ˗sü ˈka ˗Zlan ˗bha, ˈyö Zoova ˗yö ˈdhuëë˗ kpɔ ˗a ˗bha. (ˈWunzüdɔdhɛ 41:39-49) Zoova zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗yö ˗da Zosɛfö ˗bha ˗klu ˗a ˗bha ˗sü ˗wɔn ˈgü. (Proverbes 27:11) ˗Duë ˈˈɲangüyaa ˗gɔ ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. ˈˈKɛɛ kwa ˗zo ˗yö ˗bo ˗wo ˈö yö ˗a ˈka: «Mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ka ˗kë, ˈwɔn yaa ˗san ˗yö ka kë. ˗A ˈˈɲan ˗yö ˗towotamɛn ˗nu ˈˈdhiʋ̈, ˈö ö ˗kɔ kpa ˗an ˗ta. ˗Yö ˗an ˗bho ˈwɔnyaakëmɛn ˗nu ꞊kwɛɛ˗.»​—Psaume 97:10.

21. Wlüünën do ˗yö ˗to Zozɛfö ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

 ²¹ ˗Dhɛkpaɔyi ˈˈpɛpɛ ˈka, Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗wo wo ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˗wo «ˈwɔn yaa ˗san ˗kë», kö ‹ˈwɔn ˗së ˗dhɔ ˗yö› ˗an kë. (Amos 5:15) Mɛn ˈˈpɛpɛ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗klu Zoova ˗bha. ˗A ˈwɔnzuan ˈö ˗gban wlüünën do ˈö˗ ˗bha ˗zoyödhe ˗yö ˗da ˈgüdandhe ˈgü ꞊klaŋplöö ˗a ˗bha, ˗kwaa ˗wɔn blɛɛˈˈ. ꞊Klaŋnëndhe do ˗ya ˗pö ˗a ˗dhɛ ˗yö ö ˗takun ꞊klaŋ ˗yö do ˈbhaa ˗bha kö ˗yö wɔ ö ˈˈpiʋ̈. ˗Mën ˈö kwa ꞊dhegblü ˗ya ˗kë? ˗Yö ˗to Zozɛfö ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈. ˗Ya ˗pö: «A ˗to mü ˈa˗ pö ˗abin. N ˗man ˗klu ˗Zlan ˗bha ˗sü bhë, ˗yö n ˗kë ˗tiaandhö, ˈö n ꞊bhlëë ˗yö to n ˗bha.» ˈMɛn ˈö ˈˈɲangüyaa ˗kë, ˗yö ö ‹ˈˈdhia ˗bho ˈˈtʋ̈ng kpö ˈnë ˈbha ˈka. ˈˈKɛɛ ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗to zuʋ̈dhiʋ̈tɛ waa saanˈˈ ˗an ˗ta. (Eblö 11:25) ˈWɔnman Zoova ˗ta ˗sü ˗yö mɛn ˗gba zuʋ̈gblüdhi ˈka ˗kplawo.​—Proverbes 10:22.

22, 23. ˈKwa ˈwɔn yaa kë, Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

²² Sɔtraan ˗ya ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˈö bɔ ˈˈɲangüyaa ˗ta kö ˈö kwa ˈkun. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kë ˈgüdandhe ꞊dede ˈka kwa ˗gɔ. Mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ, ˗zota ˗kɔ yaa ˗yö ˗kë kwa ˗gɔ ꞊shiö. (Wlɔmö 7:21-25) Zoova ˗ya ˈgüman kwa ˗gɔ, ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ «ˈˈsɛ ˗bi ˗mü kwa ˈka.» (Psaume 103:14) Kö kletiɛn ˈbha ˗yö ˈˈɲangüyaa kë, kö ˗a ˗bha ˗ya ɲën ˗ee? ˗Abin. Kö ˗yö ˈˈkan ˗a ˗bha, Zoova ˗dho ˗a ˗takun. ˗Zlan «mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˗to.»​—Psaume 86:5; Zakö 5:16; Proverbes 28:13 ˗wo pö.

²³ Zoova «˗yö [mɛn ˗nu] gbaɔ ˗kë» kwa ˗gɔ ˈzü. Wo ˈnën ˈwo ˗tɔ mɛn zii ˗nu ˈwo wo ˗zokë kwa ˈˈpiʋ̈ ˗dhɔ ˈgü. (Efɛzö 4:8, 12, NTBL; Zakö 5:14, 15) ˗Yö ˗bɔ mɛn zii ˗nu ˗ta ˈö kwa ˗takun kö kwaa˗ ˗nu kwa ˗bha ˗mlɛɛn ˗yö ˈto ö ˗wɛɛ ˈgü.​—Proverbes 15:32.

24, 25. Kwa ‹zuʋ̈ˈˈ ˗ya kë ˗dhö›, ˗yö ˗dho kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ˈkwa ꞊duë ˈˈɲangüyaa ˗gɔ?

²⁴ ˈKwa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗wo kwa ˗bha ˈwɔn ˗së ˈka, ˈyö ˈkwa ˗dho ˈwɔn ˗së kë. ˈKwaa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kë ꞊dhɛ wlüünën ˈö Proverbes 7:6-23 ˗ya ˗wɔn ꞊blɛɛ bhë ˗a ˈdhö. Kë ˈö˗ ˈwo ꞊dhɛ «˗a zuʋ̈ˈˈ ˈyaa ˗dhö bhë», ˗yö ˗puö ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˈgü. Mɛn zuʋ̈ˈˈ ˗bha ˗kë ˗dhö ˗sü ˈyaa ˈnën ˗tɔ ˈwɔndɔsü dosɛnŋ. ˈMɛn˗ zuʋ̈ˈˈ ˈdhö ˗dhö, ˗ya ˈˈslö ˗mɛɛn ˈö ˗Zlan ˗zopiʋ̈wɔn dɔ, ˈö˗ ˗dhidhɛwɔn ˗kë. Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ˗wo ˈö yö ˗a ˈka: «Mɛn ˈö˗ zuʋ̈ˈˈ ˈdhö ˗dhö, kö ˗a ˗de ˗dhɔ ˗ya ˗de ˗kë. ˈMɛn ˈö ˗klu ˈwɔn ˗bhokoo dɔ ˗sü ˗bha, ˗yö ˗dho ˈwɔn ˗së ꞊slɔɔ.»​—Proverbes 19:8.

²⁵ ˗Yö ü ˗zokun ꞊dedewo ꞊dhɛ ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗wo ˗së ˗ee? ˗Yö ga ˗sü ˈka ü ˈgü ꞊dhɛ ˈbha ˗an ˈkun, ü ˗dho zuʋ̈gblüdhi ꞊slɔɔ ˗ee? (Psaume 19:7-10; Isaïe 48:17, 18) ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˈbhaa ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ꞊köŋ, ü dua ˗mü kö ü ˗zo ˗yö ˗buö pë ˗së ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈö Zoova ˗ya ˗kë ü ˗dhɛ ˗an ˈka. ‹˗A din ˗ga kö ˈü˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ Zoova ˈˈgblü ˗yö ˗së.» (Psaume 34:8) Ü Zoova ˗bha ˈˈgblü ˗së din ˗ga ˗ni ˈgü, ˗a ˗dhɔ ˗dho ˗dadhiʋ̈ ü zuʋ̈ˈˈ ˈgü. ˈPë ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˗a ˗dhɔ ˗yö ü kë, kö ˗a ˈdhɛ ˗san ˗ya ˗kë, ˗a ˗san ˗yö ü kë ˈpö. ˗Bhö ˈwɔn ˗së ꞊va ˗da ü zuʋ̈ˈˈ ˈgü. ˗An ˈbhaa ˗nu ˈtɔ˗ gagade ˗nu, ˈwɔn kpɛnŋdhö ˗nu, ˈö ˈwo ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, ˈö ˗an ˈˈdhia dho ˈmën mɛn ˈgü. (Fidhipö 4:8, 9) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗kë ꞊dhɛ Zozɛfö ˈdhö kö Zoova ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka ˈpö.​—Isaïe 64:8.

26. ˈMën ˈkwa dho ˗an yö ˈwɔn ˗gɔ ˗nu ˈkwa ˗dho yö ˗an ˗bha bhë, ˗an ˈgü?

²⁶ Kwa ˗kë ˈˈkwia, dhegɔndë ɛɛnˈˈ gwaanbhadhe ˈka, Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ˗tosɛta ˗së kë zuʋ̈gblüdhi ˈgü. ˈWɔn ˗gɔ ꞊plɛ ˈö ˈkwa ˗dho yö ˗an ˗bha bhë, ˗wo pë ˗nu ˈwo ˈkɔdhi ˈwaannu ˗an ˗zɔn.