1, 2. (1) ˈDe˗ dua ˈdhö ˗mü kö ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka? (2) Dhɛɛˈˈ ˗nu ˗mɛɛn ˈö ˈkwa ˗dho ˗an ˗yɔ ꞊slɔɔ˗ ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

 ˈDHƐ ˈü kun ˈˈtɩtɩ, ü ˈkpɔmɛn ˗nu ˗wa ˗pö ü ˗dhɛ ꞊shiö ˈü pë ˈbha ˗nu kë, ˈˈkɛɛ ˈö˗ kë ˗dhɔ ˈyaa kun ü ˗bha. Ü ˗mɛn ˗nu ˗dhɔ ˗yö ü ˗kë, ˈö ˈü˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ü dua ˗mü kö ˈü ˈwɔnman ˗an ˗ta. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈˈtʋ̈ŋ ˈbhaa ˗nu ˈka, ˈwɔnman ˗an ˗ta ˗sü ˗yö ˗kë ü ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗.

² Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗yö kwa Dë Zoova ˗kë. ˗Yö ö ˗zokë kwa ˈˈpiʋ̈, ˈö pë ˈˈpɛpɛ ˈwo ˗dho kwa ˗bha ˗tosɛta kë ˗së ˗an nu kwa ˗dhɛ. ˈPë ˈkwa˗ kë ˈö kwa ˗bha ˗tosɛta dho kë ˗së, ˗yö ˗an ˗zɔn kwa ˗dhɛ. ꞊Ya kë ꞊shiö, ˗yö ˗bɔ mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗ta ˈö ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka. ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, kwa dua ˗mü kö ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya Zoova ˗bha ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka ˗kɔ ˗bha. (Proverbes 24:21) ˈˈKɛɛ ˈmën ˗kë ˈö ꞊ya kë ꞊shiö ˈö ˗to ˗a ˗bha ʒiaan ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗kë kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗? ˈMën ˗kë ˈö ʒiaan ˈbhaa ˗nu ˈö ˈkwa ˗dho ˗da ˗an ˗ta ˈö ˗an ˗zɔn kwa ˗dhɛ? Kwa ˗dho ˗a ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ kwa ꞊bhlëë ˗ya ˗a ˗bha ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka ˗kɔ ˗bha?​—​˗Bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 9 ˗bha.

3, 4. (1) ˈWɔn yaa kë ˗dhii ˗yö ˗da kwa ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (2) ˈMën ˗kë ˈö ˈkwaa ˈˈwɩ˗ ˗bha ꞊shiö kö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wo ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka?

³ ˗Gban mɛn ˗gɔ ˗sü ˗yö kwa ˈgü ˈö ˈkwa bhɔ ˗a ˈka. ˈÖ sü  Adan waa Ɛvö ˗an ˗bha ˈwɔn yaa kë ˗yi ˗bha, kwa ˈˈdhʋ̈ ˗kplawo. ˗Zlan ˗yö ˗an ˗da ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, ˈˈkɛɛ ˈdhɛ ˈwo ˗gban ˗a ˗gɔ, ˈyö ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yo ˗da ˗an kwi ˈgü. ˈÖ sü ˈˈtʋ̈ŋ ˈö bhë ˗a ˗bha, mɛn ˈˈpɛpɛ ˈwo bhɔ, ˈwɔn yaa ˗dhii ˗yö ˗an kwi ˈgü. ˈWɔn yaa ˗dhii ˈö kwa ˈgü bhë, ˗ya ˗kë ꞊shiö ˈö ˈkwa ˗gban Zoova ɛɛnˈˈ ˈˈdhiʋ̈sumɛn ˗nu ˗gɔ. ꞊Ya ˈgo mü ˈzü mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗yö ö ˗kɔ ˗yɛ ˗an ˗bha kö ˗wo ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka bhë, ˈwɔnman ˗an ˗ta ˗sü ˗kë kwa ˗gɔ ꞊shiö ˈˈgbɩɩ˗ ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ wo ˗de ˈpö ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö ˗an kwi ˈgü.​—ˈWunzüdɔdhɛ 2:15-17; 3:1-7; Psaume 51:5; Wlɔmö 5:12.

⁴ ˈWɔn yaa kë ˗dhii ˗ya ˗kë ˈö ˈkwa kwa ˗de sü ˈkpii˗. ˗Desükpiisü bhë ˗ya ˗kë ˈö ˈwɔnman ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka ˗mɛn ˗nu ˗ta ˗sü ˗yö ˗kë kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. ˈWɔn do ˈö ˗kë Moizö ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü ꞊kwɛŋzü ˗ya ˗zɔn. Zoova ˗yö ö ˗kɔ ˗yɛ Moizö ˗bha kö ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈka. ˈˈKɛɛ Koodhe ˈö kun Zoova ˗dhɔkëmɛn ˈka ˈö˗ yi ˗ya ꞊gwëë bhë, ˗yö ö ˗de ˗sü ˈkpii˗, ˈö Moizö ꞊bhlëë ˗shiö. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ Moizö ˗yö ˗kun ˈˈdhiʋ̈sü ˗ni ˈgü ˗Zlan ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˈka, yö ˈti ö ˗de ˈsü ˈkpii˗. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗wo ˗a ˗dhɛ ˗desütɩtɩmɛn ꞊dede ˈö˗ ˗zɔn ˈka ˈyaa ˈdhö. ˈYaa kun Koodhe ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ Moizö ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü wo ˈka. ˗Yö mɛn ꞊va ꞊dede ꞊faan ˗mën ˈö ˈwo bɔ ˗a ˈka ˗gban Moizö ˗gɔ ˗sü ˈgü. ˈˈKɛɛ ˗mën ˈö ˗kë Koodhe waa mɛn ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈka? Zoova ˗yö ˗an ˗zë. (Nombres 12:3; 16:1-3, 31-35) ˈWɔnzuan ꞊va ˗wo Biblö ˈgü ˈö ˈwo˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗de ˗sü ˈkpiisü ˈyaa ˗së.​—2 Chroniques 26:16-21; ˗bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 10 ˗bha.

5. Mɛn ˈbhaa ˗nu ˗wo pë yaa ˗kë wo ˗bha mɛnkɔɔnsü ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁵ ˈÖ˗ ˗bhɔ ˈˈdhʋ̈ ꞊kwɛŋzü, mɛn ˗nu ˗wo ˗bɔ wo ˗bha mɛnkɔɔnsü ˗ta ˈö ˈwo mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈˈklʋʋbhɔ. (Ecclésiaste 8:9 ˗wo pö.) ˈˈTʋ̈ŋ ˈö Zoova ˗yö ö ˗kɔ ˗yɛ ˗a ˈka Saidhö ˗bha  kö ˗yö kë ˗gblüdë ˈka Izraɛdhö bhë, kö Saidhö ˗yö ˗tiaandhö, ˈö ö ˗de sü ˈˈtɩtɩ. ˈˈKɛɛ ˗de ˗sü ˈkpii˗ waa ꞊druɛɛ ˗wo ˗da ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈyö ˗ya Davi ˈˈklʋʋbhɔ ˗sü ˗bha, ˈˈkɛɛ kö yö ˈti pë yaa gbɛ˗ kë ˗a ˈka. (1 Samuel 9:20, 21; 10:20-22; 18:7-11) ˈDhɛ ˈö˗ ˗dhɛ ˗yö ꞊gwëë, Davi ˗yö ˗kë ˗gblüdë ˗tiaandhö do ˈka Izraɛdhö. ˈˈKɛɛ ˗dhɛkpaɔyi do ˈka, Davi ˗yö ˗bɔ ö ˗bha ˗gblüdëdhɛ ˗ta ˈö pë yaa ˗kë. ˗Yö ˗da Udhi ˗bha ꞊dhebɔ Bɛsabe ˈˈpiʋ̈. ˗Ya ˈˈslö ˗mɛɛn ˈö ˈwo Udhi zë ˗gblü ˈˈpiʋ̈ kö ˈwɔn yaa ˈö˗ ˗kë bhë, ˗yö ˈto ˗bin ˈgü.​—2 Samuel 11:1-17.

6, 7. (1) ˈMën Zoova ˗dhɔ ˗yö kwa ˗blü ˗a kë ˗sü ˗bha? (2) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔnman Zoova ˗ta ˗sü ˈyaa ˈˈplëëplë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka, ˈmën ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˈwɔnman ˗a ˗ta ˗kplawo?

⁶ Kwa Zoova ˗bha ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka ˗sü ꞊bhlëë ˗ya, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë. Zoova ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka mɛn ɛɛnˈˈ pë suu ˈˈoo ˗su ˗ta. Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗da. (Proverbes 27:11; Makö 12:29, 30 ˗wo pö.) ˈÖ sü Adan waa Ɛvö ˗an ˗bha ˈwɔn yaa kë ˗yi ˗bha Edɛnö ˈˈdhüdhɛɛdhö ˈö yö˗ ˈka ꞊dɛɛ ˗bha, Sɔtraan ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˗kplawo kö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗wo Zoova ˗bha mɛnkɔɔnsü yö ˈyaa˗. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö kë kwa ˈgü ꞊dhɛ Zoova dua ˈyaa ˗mü kö ˈpë ˈkwa ˗dho ˗a kë ˗ya pö kwa ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ꞊sua ˈnën Dügɔmɛn ˗ya ˗kë. Biblö ˗ya ˗pö gagade ˈgü ꞊dhɛ: «ˈAa! Yi Dëmɛ [Zoova], yi ˗bha Atanna, ˗a ˗dhɛ ˗mü ꞊dedewo, ˗a ˗dhɛ ˗mü kö bhi ꞊në i ˈtɔ ˗yö bhɔ, kö ꞊bhlëë ˗yö ˗ya i ˗bha, kö ˈgügbɩɩdhɛ ˗yö kë i ˗gɔ, ˗a ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ bhi ꞊në ˈi pë suu ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗da.»​—​˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 4:11.

⁷ ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ü ˈwɔnman ü ˗mɛn ˗nu ˗ta ˗sü ˗draan ü ˈnëndhɛ ˈgü, ˈˈkɛɛ kö ˗yö ˗kun ü ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbhaa ˗nu  ˈgü. ˗Kɔ do bhë ˗a ˈka, ˈwɔnman Zoova ˗ta ˗sü ˗yö ˗kë ˗a ˗dhɔkëmɛn ˗nu kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈpö ꞊shiö. ˈˈKɛɛ kë ˈö˗ ˗wo ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë ˈö ˈkwa˗ ꞊bhlëë ˗ya bhë, kwa pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈkwa ˈwɔnman ˗a ˗ta. Yesu ˗ya ˈwɔnzuan ˗zɔn kwa ˗dhɛ. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbhaa ˗nu ˈka ˈyaa kun ˗a ˗gɔ ˈˈplëëplë, ˗yö ˈwɔnman Zoova ˗ta ˗kplawo. ˗A ˗wɔn ˈgü ˗ya ˗pö ö Dë ˗dhɛ: «ˈYaa n ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ ˗yö ˈto ma ˗zë n ˗bha ˗bha, ˗yö n ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ bhi ꞊në i dhɔɔbhaa ˗yö kë.»​—Dhukö 22:42; ˗bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 11 ˗bha.

8. ˗Mën ˗nu ˈö Zoova ˗yö bɔ ˗an ˗ta ˈö ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka? (˗Bhö kpɔɔˈˈ ˈkɔnën « Ü ˈˈtʋ ˈto ˗dhioo ˗nu ˗bha» ˈgü.)

⁸ ꞊Dɛɛ, Zoova ˗yö ˗bɔ pë ꞊va ˗ta ˈö ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka. ˗A ˈwɔnzuan do ˈnën ˗tɔ Biblö. ˈˈKɛɛ ˗yö ˗bɔ ˈzü mɛn zii ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔɔdhö ˗an ˗ta. Mɛn ˗nu ˈö bɔ ˗an ˗ta ˈö ˈˈdhiʋ̈sü ˈkwa ˈka, ˈkwa ˗an ꞊bhlëë ˗ya, kö ˈkwa Zoova ˗bha mɛnkɔɔnsü ꞊bhlëë ˗ya. Kwa ˈti ˈˈwɩ ˗an ˗bha ˗takundhe ˗bha, kö ˈkwa ˗gban Zoova ˗gɔ. ˈDhɛ Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wo ˗kɔ Moizö ˈka, ˗yö ˗kë Zoova ˗dhɛ ˈyaa˗ ꞊dedewo. ˗Ya ˗yö ꞊dhɛ yö ˈnën ˈwo ˗kɔ ö ˈka.​—Nombres 14:26, 27; ˗bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 12 ˗bha.

9. ˗Dhɔ ˗dho kwa ˗blü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö pë ˈwo˗ pö kwa ˗dhɛ ˈkwa˗ kë?

⁹ Mɛn zii ˗nu ˈö ˗Zlan ˗yö ˗an ˗ya ˗zlanwokɔdhi ˈgü kö ˗wo kwa ˗takun bhë kö ˈkwa ˗an ꞊bhlëë ˗ya, kö kwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë. ˗Bhö ü ˗zota ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈtee ˈˈgbɩɩ˗, ˈˈyi ˗bha pa ˗sü, waa ˈˈsɛ ˗bha ꞊zii ˗sü ˗nu ˈdhö bhë ˗an ˈgü. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu bhë ꞊wa kë, kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wo yökë wo ˈkwëë˗ kö ˈwo mɛn ꞊va ꞊dede dha. ˗Wo ˗an ˗dan kpö kpö ˈka kö ˗wo yökë ˗naan ˈka ˗së ˈka. ˗A mɛn kpö ˈdhɛ ˈö ˈdhö, pë ˈwo˗ pö ˗a ˗dhɛ, ˗a dua ˗mü kö ˗ya kë. ˈˈKɛɛ kö mɛn do ˗yö gɔɔgbhɩɩdhɛ kë, kö ˗yö ö ˗de ˗dhidhɛwɔn kë, ˈmën ˗dho kë? Kö ˗kë ꞊dhɛ pë ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈö˗ kë ˗ya ˈgü ˗së, ˗a yökëyɔɔ ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo  ˈwɔn ꞊slɔɔ ˗a ˗wɔn ˈgü. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ʒiaanwo ˈö ˗an ˗gi. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, kwa ˈti ˈwɔnman mɛn ˗nu ˈö Zoova ö ˗kɔ ˗yɛ ˗an ˗bha kö ˗wo ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka ˗an ˗ta, mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo pë ˈˈdhiʋ̈˗ ꞊slɔɔ ˗a ˈgü. ˈˈKɛɛ kö ˈkwa ˈwɔnman Zoova ˗ta, kwa ˗dho ˗a ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë, ˈö ˈkwa Zoova ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya.​—1 Kodhɛngtö 12:14, 25, 26.

10, 11. ˗Mën ˈö ˈkwa ˗dho ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ bhë?

¹⁰ Pë ˈˈpɛpɛ ˈö Zoova ˗ya pö ˈkwa˗ kë, ˗yö ˗së kwa ˗bha ˈka. Kö ˈkwa ˈˈdhiʋ̈sümɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya kwa ˗bha ˈkɔdhi ˈgü, ˗zlanwokɔɔdhö ɛɛnˈˈ ˈzü kö ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗bha ˈwɔnyëë˗ ˗nu ˗bha, mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗dho ˗a ꞊trɔɔn ˗së yö.​—Deutéronome 5:16; Wlɔmö 13:4; Efɛzö 6:2, 3; Eblö 13:17.

¹¹ Pë ˈö ˗kë ˈö Zoova ˗ya pö ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈbha bhë, ˈkwa˗ ˗gɛn dɔ, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun ˗an  ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ˗bha. ˗Dhɛ ˗yaaga ˈö ˈkwa ˗dho ꞊bhlëë ˗ya mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈbha mü, ˗kwa ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ.

12. ˈKɔdë ˗dho ˗a ˗zɔn ꞊dhɛ ö ꞊bhlëë ˗ya mɛnkɔɔnsü ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹² Zoova ˈnën ˈkɔdhi ˗da. Pë ˈö ˈkɔdë, ˈkɔdhe waa ˈnën ˗nu dua ˈdhö ˗mü kö ˗wa kë, ˗ya ˗zɔn. ˈMɛn ˈdhö ˗a dua ˗mü kö ˈpë Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ ˗ya kë kö ˗ya dɔ. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈ ˈkɔdhi ˗yö ˈwaannu, ˈö˗ ˈgümɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ ˗wo yö ˗kë wo ˈko ˈˈpiʋ̈ zuʋ̈gblüdhi ˈgü. (1 Kodhɛngtö 14:33) Dhegɔndë ˈnën Zoova ö ˗kɔ ˗yɛ ˗a ˗bha kö ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü ˈkɔdhi ˈka. ˗Ya ˗zɔn ꞊dhɛ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö ö ˗zo kë ö ˗bha dhebɔ waa ö ˗bha ˈnën ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗dhɔkaa ˈgü. ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈkɔdë dua ˗mü kö ˗kɔ ˈö ö ˗zo ˗kë ˗a ˈka ˈkɔdhi ˈˈpiʋ̈, ˗ya ˈˈklɔɔnbho Zoova ˗dhɛ. ˈKɔdë ˈö kletiɛn ˈka ˗a ˈˈgblü ˗yö ˗së, ˈö˗ zuʋ̈ˈˈ ˈdhö ˗së. ˗Yö ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗kun ˗së ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö Yesu ˗yö ˗zlanwokɔdhi kun ˗a ˈka ˗a ˈdhö. ˈKɔdë ˈö˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈  kö ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ö Zoova ꞊bhlëë ˗ya.​—Efɛzö 5:23; ˗bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 13 ˗bha.

13. Dhebɔ ˗dho ˗a ˗zɔn ꞊dhɛ ö ꞊bhlëë ˗ya ö ꞊gɔn ˗bha ˗kë ˈkɔdë ˈka ˗sü ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹³ Yö ꞊bhlëësü ˈö˗ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗, ˗yö gwaanbhadhe ˈö kletiɛn ˈka ˗a ꞊kwɛɛ˗ ˈpö. ˗Yö ö ˗kɔ ˗ya ö ꞊gɔn ˈö ö ˈgü dɔ ˗ni ˈgü ˈˈgbɩɩ˗ kö ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü ˈkɔdhi ˈka ˗së bhë, ˗a ˗gɔ. Waa ö ꞊gɔn ˗an dua ˗mü kö ˗wo wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗to, mɛn do ˗bha yö ˈyaa ˗mü. Yöö ꞊dede ˗a ˈˈta ˗kɔ ˗së ˈnën ˗dho mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗sü ˗gleŋ ˗da ˗a ˈka ö ˗bha ˈnën ˗nu ˗bha. (Proverbes 1:8) ˗Yö ö ꞊gɔn ꞊bhlëë ˗ya, ˈö ˈyaa ˗gban ˗a ˗gɔ ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗dho ˗da ˗a ˗ʒian ˗ta ˗an ˈgü. ˈWɔn ˈbha ˈö˗ ꞊gɔn ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈö˗ kë yö ˈti˗ ˗zokun, ˗ya ˗blɛɛ ˗a ˗dhɛ ˗a ꞊bhlëë ˈgü ˈˈnɛɛnnɛn ˈka. Kletiɛn ˈö˗ ꞊gɔn ˈyaa ˗Zlan ˗dhɔkë, ˗yö ˗bɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ꞊va ˗nu ˈgü. ˈˈKɛɛ kö ˗a ꞊gɔn ˗dhɔ ˗ya kë, kö ˗ya ꞊bhlëë ˗ya ˗kplawo, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö pa ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈka, ˈö Zoova dɔ, ˈö ˗ya ˗a ˗dhɔkësü ˗bha.​—1 Piɛdhö 3:1 ˗wo pö.

14. ˈNën ˗nu ˗dho wo ˈkpɔmɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁴ ˈNën ˗nu ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ Zoova ˗gɔ. ˗An ˗bhawɔn ˗yö ˗zoto ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗sü waa ˈˈdhiʋ̈sü ˗an ˈka ˗sü ˗bha ꞊dedewo. ˈNën ˗ya ö ˈkpɔmɛn ˗nu ˗wo man, ˗yö ˗an zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗da. ˈˈKɛɛ ˗an ˗bha ˈwɔnman wo ˗mɛn ˗nu ˗ta ˗sü ˗ya ˗zɔn ˈpö ꞊dhɛ ˗wo Zoova ꞊bhlëë ˗ya, ˈö ꞊waa˗ kë ˈˈdhʋ̈ ˈö Zoova zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi. (Proverbes 10:1) ˈKɔdhi ꞊vadhɛ ˗nu ˈgü, ˈnënmɛn ˈbhaa ˗nu ˗wo dosɛnŋ wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗to ˗sü ˈgü. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗kë ˈnënmɛn ˈö bhë waa ö ˗bha ˈnën ˗nu ˗an ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. ˈˈKɛɛ kö ˈnën ˗nu ˗wo ˈwɔnman wo dë ɛɛnˈˈ wo dhö ˈö bhë ˗a ˗ta, kö ˗wa ˗takun, ˗an ˗bha ˈkɔdhigüdhɛ ˗yö ˗kë ˗së. ˈWɔn yaa kë ˗dhii ˗yö ˈkɔdhi suu ˈˈoo ˗su ˈgümɛn ˗nu ˗bha. ˈˈKɛɛ kö ˗wo ˈto ˗dhioo ˗nu ˈˈpiʋ̈, zuʋ̈gblüdhi ˗yö ˗kë ˗an ˗gɔ. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö Zoova ˈö ˗kë ˈkɔdhi ˈˈpɛpɛ Dëmɛn ˈka bhë ˗a ˈtɔ ˗bhɔ.​—Efɛzö 3:14, 15.

15. Kwa ˗dho ˈˈdhiʋ̈sümɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗zlanwokɔɔdhö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁵ Zoova ˗yö ˗bɔ ˗zlanwokɔdhi ˗ta ˈö ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka. ˗Ya ˈˈklɔɔnbho Yesu ˗bha. (Kodhɔsö 1:18) Yesu ˗de ˈpö ˗yö ö ˗kɔ ˗yɛ «gwëëˈˈ ˈˈklʋsë ˈö ˈwɔn dɔ» ˗a ˗bha kö ˗yö ö ˗zokë Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ˗an ˈˈpiʋ̈. (Matiö 24:45-47) ꞊Dɛɛ, «gwëëˈˈ ˈˈklʋsë ˈö ˈwɔn dɔ» bhë, ˈyö ˗tɔ Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu Kwa ˈˈdhiʋ̈ʒiöwomɛn ˗nu. Kwa ˈˈdhiʋ̈ʒiöwomɛn ˗nu bhë, ˗wo ˈpë kwa ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha ˗a ˗nu kwa ˗dhɛ ö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊dede ˗bha kö kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗yö kë ˈˈgbɩɩ˗ ˗kplawo. Mɛn zii ˗nu, mɛn zii ˗kɔ ꞊löö ˗nu waa ˈˈpian do ˈˈpiʋ̈ ˗maankëmɛn ˗nu ˗wo wo ˗zokë ˗zlanwokɔdhi ˗nu ˈwo ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü ˗an ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ Kwa ˈˈdhiʋ̈ʒiöwomɛn ˗nu ˈnën ˈwo ˈˈslö ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ˈpö ˗kplawo. Kwa ꞊dhegblü ˗nu bhë ˗an dua ˗mü kö ˗wo wo ˗zokë kwa ˈˈpiʋ̈. Yö bhë ˗kɔ ˈwo˗ ˗kë ˗a ˈka, ˗wo ˗dho ˗a ˈˈklɔɔnbho Zoova ˗dhɛ. ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, kö ˈkwa ˗an ꞊bhlëë ˗ya, kö ˈkwa Zoova ꞊bhlëë ˗ya.​—1 Tesadhonikö 5:12; Eblö 13:17 ˗wo pö; ˗bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 14 ˗bha.

16. ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ mɛn zii waa mɛn zii ˗kɔ ꞊löö ˗nu bhë, ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈnën ö ˗kɔ ˗yɛ ˗an ˗bha?

¹⁶ Mɛn zii waa mɛn zii ˗kɔ ꞊löö ˗nu ˗wo ˗zlanwokɔdhi gümɛn ˗nu ˗takun kö ˗an ˗kɔ ˗yö kë ˈwɔn do ˗bha, kö ˗wo ˈto ˗klu ˗sü ˈka ˗Zlan ˗bha. ˈWɔn yaa kë ˗dhii ˗yö ˗an ˗bha ꞊dhɛ kwa ˈdhö. ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗wo wo ˗kɔ ˗yɛ ˗an ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo bhë, ˗an dua ˗mü kö pë ˈö Biblö ˗ya pö ˈö ˗gban yö bhë ˗a ˗bha, ˗wa yö ˗an ˈˈta ˗kɔ ˈgü. (1 Timote 3:1-7, 12; Titö 1:5-9) ˈPë ꞊waa˗ kë ˈö ˈwo ˗mɔn ˈˈdhiʋ̈sü ˗sü ˗bha, Zoova ˗yö ˗bɔ ö ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗ta ˈö Biblö ˗yamɛn ˗nu ˗takun ˈö ˈwo˗ ˈgü ˗pʋ. Mɛn zii ˗nu ꞊waa˗ pö ˈwo wo ˗kɔ ˈˈyɛ mɛn ˈbhaa ˗bha kö ˗yö kë mɛn zii ɛɛnˈˈ mɛn zii ˗kɔ ꞊löö ˈka, ˗wo ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗dhɛ Zoova ˗gɔ kö  ˗yö ˗an ˗takun. Kwa˗ ˗yö ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ Zoova waa Yesu ˈnën ˈwo ˈˈdhiʋ̈sü ˗zlanwokɔdhi ˈka. (Këwɔn ˗nu 20:28) Mɛn ˗nu ˈwo wo ˗kɔ ˗yɛ ˗an ˗bha kö ˗wo kwa ˗takun, kö ˗wo wo ˗zokë kwa ˈˈpiʋ̈ bhë, ˗Zlan ˗bha gbɔɔdhe ꞊dede ˗mü.​—Efɛzö 4:8, NTBL.

17. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˈmën kwa ꞊dhegblü dhebɔ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ya kë kö ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ö ꞊bhlëë ˗ya ˈˈdhiʋ̈sü ˗sü ˗bha?

¹⁷ ˗Zlanwokɔdhi ˈbhaa ˗nu ˈgü, mɛn zii waa mɛn zii ˗kɔ ꞊löö ˗nu ˈwaa mü kö ˗wo ˈˈdhiʋ̈sü. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, kwa ꞊dhegblü gɔɔn˗ ˗nu ˈö ꞊wa bɔ ˈˈyi ꞊bhaa, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈˈdhiʋ̈sü. ˈˈKɛɛ gɔɔn˗ ˗nu ˈö ꞊wa bɔ ˈˈyi ꞊bhaa ˈwaa mü, ˗an ˗bha yö ˈö bhë, kwa ꞊dhegblüdhe do ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ ˗kë. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗a dua ˗mü kö ˗yö ˗gbasa ɛɛnˈˈ ˈfaan˗ ˗ya ö ˗gɔ ˗bha. (1 Kodhɛngtö 11:3-10) ꞊Yaa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kö ˗ya ꞊bhlëë ˗ya Zoova ˗bha ˈˈdhiʋ̈sü ˗sü ö ˈkɔdhi ˈgü ɛɛnˈˈ ˗zlanwokɔɔdhö bhë ˗a ˗bha.​—​˗Bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 15 ˗bha.

18, 19. (1)  ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö Wlɔmö 13:1-7 ˗ya ˗da kwa ˗bha? (2) Kwa ˗dho ˈˈsɛgɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁸ ꞊Dɛɛ, Zoova ˗yö ö ˗kwaa ˈˈsɛgɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ˗zü ˈö ˈwo kwa ꞊kɔɔn. Kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˗an ꞊bhlëë ˗ya. ˈˈSɛ ˈdhɛ ˈö ˈdhö, ˗a ˗gɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ˈnën ˈwo˗ ˈgü ˗wɔn ˗nu ˈˈɲan bhɔ, ˈö ˈpë ˈgümɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha ˈwo˗ ˗kë ˗an ˗dhɛ. ˗Dhioo ˈö Wlɔmö 13:1-7 ˈgü bhë, kletiɛn ˗nu ˗wa ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. (˗A ˗wo pö.) Kwa «ˈˈsɛgɔdhiʋ̈mɛ ˗nu» ꞊bhlëë ˗ya, ˈö ˈˈsɛ ˈö ˈkwa˗ ˈgü, ˈkwa ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya. ˗A ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwo bhë, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗gban kwa ˗bha ˈkɔdhi ˗nu, kwa ˗bha yö waa kwa ˗bha ꞊nɔɔn ˗kwɛɛ ˗nu ˗bha. ˗A ˈwɔnzuan ˈtɔ˗ kwa ˈnii˗ ꞊sɔɔn ˗bho, ˈö ˈwɔn ˈbha ˈö ˈˈsɛgɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ˗wa dhɛɛˈˈ kpɔ kwa ˗gɔ, ˈkwa˗ ˈgü ˗pʋ ˗an  ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ kö ˈˈsɛgɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ˗wa pö ˈkwa ˈwɔn ˈö ˗Zlan ˗dhɛ ˈyaa˗ ˗a kë, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ? Bɔmɛn Piɛdhö ˗ya ˗pö: ‹˗A ˗dhɛa ˗bha ꞊dhɛ ˈyi ˗Zlan ꞊në˗ ꞊bhlëë ˗ya kö ˗yö ziö˗ mɛ ˈˈbhɩɩ˗ ˗zë ˗ta!›​—Këwɔn ˗nu 5:28, 29.

¹⁹ Mɛn ˗nu ˈö ˈˈsɛgɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ˗an bɔ ꞊dhɛ zakanmɛn ˗nu ɛɛnˈˈ polishie ˗nu ˈdhö bhë, kwa dua ˗mü ˈkwa ˗an ꞊bhlëë ˗ya ˗kplawo. Wlüüˈˈ ˗nën ˗nu ˈwo kletiɛn ˈka, ˗wo wo ˗bha ꞊klaŋgɔmɛn waa mɛn ˗nu ˈwo yökë ˗an ˗bha ꞊klaŋplöö ˗an ꞊bhlëë ˗ya. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ kwa ˗bha yö ˈˈdhiʋ̈, kwa yökëyɔɔ ˗nu ˈwaa kwa ˗gɔmɛn ˈsü ˗së, kwa ˗zë ˈkwa˗ ꞊bhlëë ˗ya. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa bhɔ bɔmɛn Pɔdhö ˈö kun ˗yamɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗ni ˈgü ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü ˗ʒiaanwo bhë, ˗a ˗bha. (Këwɔn ˗nu 26:2, 25) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗a mɛn ˈbhaa ˗nu ˗wo pë yaa ˗kë kwa ˈka, ˗kwa ˗an ꞊bhlëë ˗ya ˗kplawo.​—Wlɔmö 12:17, 18 ˗wo pö; 1 Piɛdhö 3:15.

20, 21. Kö ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya, ˗a ꞊trɔɔn ˗dho kë ˗mën ˈka?

²⁰ ˈˈKpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü, mɛn ꞊vadhɛ ˈwaa mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˈzüdho. ˈˈKɛɛ Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗zë ˈwaa ˈˈdhʋ̈. ˈPë ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈyö ˗tɔ ˈkwa mɛn ˈˈpɛpɛ ꞊bhlëë ˗ya. Kwa ˗to bɔmɛn Piɛdhö ˗bha ˗dhioo ˈˈpiʋ̈. ˗Ya ˗pö: «Mɛ ꞊gban ˈˈpɛpɛ ꞊bhlëë ˗yö kë ka ˗gɔ.» (1 Piɛdhö 2:17) Kö ˈkwa mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya, ˗wa ˈsuanbho. Yesu ˗ya ˗pö kwa ˗dhɛ: «Ka ˈbhü ˗yö ˈˈflʋ̈ kö mɛ ꞊gban ˗wa yö. [...] Yö ꞊në ꞊waa˗ yö, ˈyö ˈwo dho ka Dë [˗Zlan] Atanna ˈö ˗ya ˗sü ˈka dhang˗ ˈgü bha˗ ˈtɔ bhɔ˗ ˗bha.»​—Matiö 5:16.

²¹ Kö ˈkwa mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya kwa ˗bha ˈkɔdhi ˈgü, kwa ˗bha ˗zlanwokɔɔdhö waa ˗dhɛ ˈˈwɛɛ ˈˈpɛpɛ ˈgü, kwa ˗bha ˈwɔnzuan ˗së bhë ˗yö ˗dho Zoova dɔ ˗sü ˗dhɔ ˗da mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈgü. Kö ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya kö kwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa Zoova yöö ꞊dede ˗a ꞊bhlëë ˗ya. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗kë ˗a ˗dhɛ ˈˈdhiaasü, ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa kë.