'Dho -a 'gü -wɔn -ta

'Dho -a 'gü -wɔn -nu 'sëëdhɛ -ta

ˈWƆN ˗GƆ 7

Kwa ˗tosɛta ꞊bhlëë ˗dɔ ꞊dhɛ ˗Zlan ˈdhö ˗ee?

Kwa ˗tosɛta ꞊bhlëë ˗dɔ ꞊dhɛ ˗Zlan ˈdhö ˗ee?

«Bhi ˈnën ˈü ˗tɔ ˗tosɛta ˗gɔ ˈgodhɛ»​​—PSAUME 36:9.

1, 2. Gbɔɔdhe ˗së ꞊dede ˗mɛɛn ˈö Zoova ˗ya ˗kë kwa ˗dhɛ?

 ZOOVA ˗yö gbɔɔdhe ˗së ꞊dede ˗kë mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ kwa ˗dhɛ. ˗A gbɔɔdhe bhë ˈyö ˗tɔ ˗tosɛta. (ˈWunzüdɔdhɛ 1:27) ˗Ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ˗tosɛta din yö ꞊dedewo. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˗da ˈwɔn ˗së ˗ʒian ˗ta, ˗yö ˗an ˗zɔn kwa ˗dhɛ. Kwa dua ˗mü ˈkwa bɔ ˗an ˗ta kö ˈkwa «ˈwɔn ˗së waa˗ ˈwɔn yaa ˗nu» «˗bho ˈko» dɔ. (Eblö 5:14) ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, Zoova ˗dho ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka ˈö ˈkwa ˈwɔn yö ko ˈˈdhiʋ̈ ˗së ˈka. ˈKwa ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈkun, kwa ˗bha ˗tosɛta ˗dho kë ˗së, ˈö ˈkwa˗ yö ꞊dhɛ ˗a ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗wo ˗së ꞊dedewo.

2 ˗Tosɛta ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. ˗Ya kë ꞊shiö, ˈwɔn ˈbha ˗nu ˗wo ˗nu kwa ˗ta, ˈö Biblö ˈyaa ˗an ˈkun ˗kɔ ˗zɔn kwa ˗dhɛ vɛɛdhö. ˗A ˈwɔnzuan do ꞊nɛn: ˗Dhɔtrɔɔ ˈö kwa ˈˈdhɛ ˗kë, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ pö ˈö ꞊ɲɔɔn ˗da kwa ˈgü. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˈmën ˈkwa ˗dho ˗a kë kö ˈkwa kë Zoova ˗dhɛ ˗së? ˗Kɔ ˈö Zoova ˗yö ˗tosɛta waa ꞊ɲɔɔn ˗an yö˗ ˈka, Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈbhaa ˗nu ˗wa ˗zɔn. Kö ˈkwa ˗an ˈgüman ˗së ˈka, kwa ˗dho ˈwɔn ˗nu kë kpɔɔdhɛ ˈka, ˈö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈyaa za dɔ kwa ˗bha. (Proverbes 2:6-11) ˗Kwaa ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈbhaa ˗nu ˗wɔn blɛɛˈˈ.

ZOOVA ˗YÖ ˗TOSƐTA WAA ꞊ƝƆƆN ˗AN ˗YÖ ˗KƆ ˗KË ꞊DHƐ?

3, 4. (1) Zoova ˗yö ꞊ɲɔɔn ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (2) ˈMën waa ꞊ɲɔɔn ˈwo do?

3 Biblö ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ꞊ɲɔɔn ˗yö ꞊bhlëësü, ˗a ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ ꞊ɲɔɔn waa ˗tosɛta ˗wo do. ˗Tosɛta ˗wɔn ˗yö Zoova ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. ˈDhɛ Kaɛn ˗yö ö ꞊dhegblü Abɛdhö zë, Zoova ˗ya ˗pö ˗a ˗dhɛ: «Ü dheglu ˈü fɛi ˗lo bhë, ˗a ˈgblawo ˗yö ˗lo n ˗ta.» (ˈWunzüdɔdhɛ 4:10) ˗A pö ˈö˗ ˗wo ꞊dhɛ ˈü «dheglu fɛi » bhë, yö ˗we Abɛdhö ˗bha ˗këdhösü ˈka. Abɛdhö ˗bha ˗këdhösü waa˗ ꞊ɲɔɔn ˗wo do.

4 ˈˈYi ˈö pa Noe ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü bhë, ˈdhɛ ˈö ꞊bhuʋ̈, ˗Zlan ˗ya ˗pö mɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo wü ˗bhö. ˈˈKɛɛ ˈyö˗ pö: «Ka ˈka ˈdho wü fɛi to ˗a ˈgü ˈkaan ꞊bhöë» (ˈWunzüdɔdhɛ 9:4) ˈTɔŋ˗ ˈö bhë, ˗ya ˗dɔ Noe waa ö suu ˈgü ˈnën ˗nu kwa ˗ta. Zoova ˗bha ˈka, ˗tosɛta waa ꞊ɲɔɔn ˗wo do. Kwa dua ˗mü kö ˈkwa ꞊ɲɔɔn yö ˈˈdhʋ̈ ˈpö.​—Psaume 36:9.

5, 6. ˗Kɔ ˈö Zoova ˗yö ˗tosɛta waa ꞊ɲɔɔn yö˗ ˗bha, Moizö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

5 ˈTɔŋ˗ ˗nu ˈö Zoova ˗yö bɔ Moizö ˗ta ˈö ˗an dɔ bhë, ˗ya pö ˗an ˈgü ꞊dhɛ: «Kö mɛn [...] ˗yö ꞊ɲɔɔn suu ˈˈoo ˗su ˗bhö, ˗a ˈmɛn ˈö bhë, a ˗dho n ˗kɔ bho ˗a ˈgü, ˈa˗ bho ö ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˗A ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ pë ˈˈbhɩɩ˗ ˗bha ˗këdhösü ˗ya ꞊ɲɔɔn ˈgü.»​—Lévitique 17:10, 11.

6 Moizö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗ya ˗pö ꞊dhɛ mɛn ˈö wü zë kö ˈö˗ ˗bhö, ˗a dua ˗mü kö ˗ya ꞊ɲɔɔn ꞊wɛnŋ ˈˈshia˗. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ꞊yaa˗ wü ˗bha ˗këdhösü nu ˗a ˗Damɛn Zoova ˗dhɛ. (Deutéronome 12:16; Ézéchiel 18:4) Zoova yö ˈti˗ pö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗dhɛ ˗wo wü ꞊ɲɔɔn ꞊gban ˈˈpɛpɛ bho ˗a ˈgü. ˈˈKɛɛ ꞊waa˗ ꞊ɲɔɔn ꞊wɛnŋ ˗së ˈka, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ ˗bhö ˈö ˗an zuʋ̈ˈˈ ˈyaa za dɔ ˗an ˗bha. ˈTɔŋ˗ ˈö ˗gban wü ꞊ɲɔɔn ˗bha ꞊waa˗ ˈkun, kö ˗wa ꞊bhlëë ˗ya Zoova ˈö ˗tosɛta ˗Gɔgodhɛ ˈka bhë ˗a ˗bha. ˈTɔŋ˗ ˗ya ˗pö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗dhɛ ˈzü ꞊dhɛ ˗wo ˈˈsaa˗ bho wü ˗nu ˈka kö ˗Zlan ˗yö ˗an ˗bhawɔn ˈto.​—Kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 19 waa 20 ˗bha.

7. Davi ˗yö ꞊ɲɔɔn ꞊bhlëë ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

7 Pë ˈö Davi ˗ya ˗kë kö waa Fidhitɛn ˗nu ˗wo ˗gblü ˗bha bhë, ˗ya ˗zɔn ˈzü ꞊dhɛ ꞊ɲɔɔn ˗yö ꞊bhlëësü. ˈDhɛ Davi ˗bha ˈˈsɔdha ˗nu ˗wa yö ꞊dhɛ ˈˈyi mü ˗dhɔ ꞊yaa˗ ˈkun, ˈyö ˈwo dho ˈˈyi ˈtɔ˗ wo ˈyɔɔ˗ ˗nu ˗bha ˈˈkan ˈgü. ˗Yö ˗kun ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dede ˈka. ˗Wo wo ˗de ˗dɔ ga ˗yɛ ˈˈdhiʋ̈ kö ˈwo nu ˈˈyi ˈka ˗a ꞊dhia. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˈwo nu ˗a ˈka, Davi ˗yö ˗kɔ ˗a mü ˗sü ˈka, ˈyö˗ «꞊wɛnŋ ˈˈshia˗ Zoova ˗dhɛ». ˈYö˗ pö: «ˈAa Zoova, ˈmaan ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈˈyi ˈö yö ˈa˗ mü. ˗Yö kë ˗sü ˈka ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo wo ˗bha ˗tosɛta dɔ ga ˗yɛ ˈˈdhiʋ̈ ˈö ˈwo nu ˗a ˈka n ꞊dhia bhë, ˗an ꞊ɲɔɔn mü ˗sü ˈdhö.» Davi ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˗tosɛta waa ꞊ɲɔɔn ˗wɔn ˗yö ˗Zlan ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗.​—2 Samuel 23:15-17.

8, 9. Kletiɛn ˗nu ˗wo ꞊ɲɔɔn ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

8 ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗bha ˈˈsaa˗ ˗bho wü ˈka ˗sü ˈˈdhiʋ̈ ˗yö ˗to kletiɛn ˗blɛɛsü ˗nu ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü. ˈˈKɛɛ ˗an dua ˗mü kö ˗wo ꞊bhlëë ˗ya ꞊ɲɔɔn ˗bha ˗kplawo. ˈTɔŋ˗ zii ˗nu ˈö Zoova ˗ya pö ˗wa ˈkun ˗kplawo ˗a do ˈnën ˗tɔ: «ˈKa ˈdho pë ꞊yɔɔn ˗bhö». ˗A ˗dhɛ ˗ya ˗bha kö ˗wo ˈˈkan ˗a ˗bha ˈpö ꞊dhɛ ˗kɔ ˈwo ˗kan ˗a ˈka ˈˈɲangüyaa waa ꞊geebɔga ˗nu ˗dhɔkësü ˗bha bhë ˗a ˈdhö.​—Këwɔn ˗nu 15:28, 29

˗Kɔ ˈa ꞊ɲɔɔn ˈˈpian ˈsɛɛn˗ ˗nu yö ˗a ˈka, a ˗dho ˗a ˈgü ˈˈpʋ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

9 ˗Yö ˈˈdhʋ̈ ꞊dɛɛ ˈpö. Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ Zoova ˈnën ˗tɔ ˗tosɛta ˗Gɔgodhɛ waa pë ˈˈpɛpɛ Dëmɛn. Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ˈzü ꞊dhɛ ꞊ɲɔɔn ˗yö ꞊bhlëësü, waa ˗tosɛta ˗wo do. ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, kwa ˈˈdhɛkë ˗kɔ ˈö ˗gban ꞊ɲɔɔn ˗bha ꞊waa˗ pö ˈwo˗ kë, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈkwa ˗dhɛga Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈgü kö ˈkwa ˈwɔn ˗nu kë.

MƐN ˈˈDHƐKËSÜ ˈÖ ˗GBAN ꞊ƝƆƆN ˗BHA

10, 11. (1) Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗wo ꞊ɲɔɔn ˗todhʋ̈sü ɛɛnˈˈ ˗a ˈˈpian ˈbha ˗da wo ˈgü ˗sü ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (2) Kletiɛn ˗dhɛ ˈö ˈdhö, ˈmën dua ˈdhö ˗mü kö ˗ya kë?

10 Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ꞊waa˗ pö «ˈka ˈdho pë ꞊yɔɔn ˗bhö», kö wo ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bhö ˗sü waa ˗a mü ˗sü dosɛnŋ ˈka. ˈWaa˗ ˗da wo kwi ˈgü, ˈwaa˗ wo ˗bha nu mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ɛɛnˈˈ ˈwaa wo ꞊ɲɔɔn bho wo ˈgü kö ˗wa ˗da mü ˈzü. ꞊Ya ˈgo mü, ˈwaa ˈˈwɩ˗ ˗bha kö ˗wo ꞊ɲɔɔn ˈˈpian ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗yiishiö bhë, ˗a do ˗ʒiaan ˗da wo ˈgü. ˗A ˈˈpian ˗nu wo ˈˈdhʋ̈ ˈyö ˈwo ˗tɔ: plasima, globilö ˗zɔɔndhö, globilö ˈˈpuu waa plakɛtö.

11 ꞊Ɲɔɔn ˈˈpian ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗yiishiö ˈwo bhë, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗an ˗kankoo ˈzü ˈwo ˗kë ˗an ˈˈpian ˈsɛɛn˗ ˈgbɛ ˗nu ˈka. ˗Ya dhi kletiɛn ˗dhɛ ˈö ˈdhö ˗a ˗dhɛ ˈyö ˗we ö ˈˈdhɛkësü ˗bha ˗an ˈka ɛɛnˈˈ ˈö ˗kɔ ˗an ˈka. ˈPë ˈwo ˗dho ˗a kë kletiɛn ꞊ɲɔɔn ˈka ˗a ˈˈdhɛkësü ˈgü, ˗ya dhi ˗a ˗dhɛ ˈyö ˗we ˗a ˗bha ɛɛnˈˈ ˈö ˗kɔ ˗a ˈka ˈpö. Kletiɛn ˗dhɛ ˈö ˈdhö ꞊waa˗ pö ˈwo˗ ˈpɛ, ˈwo˗ ˗ga, ɛɛnˈˈ ˈwo˗ ˈˈdhɛkë, ˈpë ˈwo ˗dho ˗a kë ˗a ꞊ɲɔɔn ˈka, yö ˈnën˗ dua ˈdhö ˗mü kö ˗ya pö.​—Kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 21 ˗bha.

12. (1) ˈPë kwa zuʋ̈ga ˗ya pö ˈkwa˗ kë, ˈmën ˗kë ˈö˗ ˗wɔn ˈdhö Zoova ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗? (2) Kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ kwa ˈˈdhɛkë ˗kɔ ˗së ˗bha?

12 ˈPë kwa zuʋ̈ga ˗ya pö ˈkwa˗ kë, Zoova ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë ˗a ˈgü ꞊dedewo ˗ee? ꞊Ii. Zoova ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë kwa ˗zotagüwɔn waa ˈpë kwa ˗blü ˈwɔn ˗nu kë ˗sü ˗bha ˗an ˈgü. (Proverbes 17:3; 24:12 ˗wo pö.) ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈkwa˗ pö ˈkwa kwa ˈˈdhɛkë, ˗kwa bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka, kö mɛn ˈˈdhɛkë ˗kɔ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈkwa˗ ˗ga ˗së ˈka. ꞊Ya ˈgo mü, kwa zuʋ̈ga ˈö Biblö ꞊yaa˗ dɔɔˈˈ bhë, ˗kwa ˈwɔn yökodiʋ̈ ˗a ˈka kö ˈkwa ˗da ʒiaan ˗së ˗ta. Kwa ˈti ˗dho ˗a pö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗wo ˈpë ˈkwa ˗dho ˗a kë ˗a ˗zɔn. ˗An dua ˈyaa ˗mü ˈpö kö ˗wo kwa ˗blü ˈwɔn ˗nu kë ˗sü ˗bha. Kletiɛn ˗dhɛ ˈö ˗dhö, «˗yö ˗dho ö ˗de ˗bha ꞊kwɛɛ˗ bun.»​—Gadhatö 6:5, NTBL; Wlɔmö 14:12.

ZOOVA ˗BHA ˈTƆŊ˗ ˗NU ˗WA ˗ZƆN ꞊DHƐ KWA ˗DHƆ ˗YA ˗KË

13. ˈTɔŋ˗ waa ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo ˗gban ꞊ɲɔɔn ˗bha bhë, ˗mën ˈwo˗ ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˈö ˗gban Zoova ˗bha?

13 Pë ˈˈpɛpɛ ˈö Zoova ˗ya pö ˈkwa ˗an kë, ˗wo ˗së kwa ˗bha ˈka. ˗Wa ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë. (Psaume 19:7-11) ˈˈKɛɛ ˗a ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ꞊trɔɔn ꞊slɔɔ ˗sü dosɛnŋ ˈyaa ˈnën ˈkwa ˈwɔnman ˗a ˗ta ˗a ˗wɔn ˈgü. Kwa ˈwɔnman ˗a ˗ta, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë. Zoova ˗dhɔ ˈnën kwa ˗blü ˈyö ˈkwaa ꞊ɲɔɔn ˈsü. (Këwɔn ˗nu 15:20) ˗Ya ˗kë ˈö ˈkwa ˗kë kwa ˈflëëgü. ꞊Dɛɛ, mɛn ꞊vadhɛ ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈwɔn ˗yö ꞊ɲɔɔn ˈsü ˗sü ˈgü. ˗Dhɔtrɔɔ ꞊vadhɛ ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ mɛn ˈˈpɛ ˗sü ˈö ˈwaa ꞊ɲɔɔn ˗da ˗a ˈgü bhë, ˗yö mɛn ˗dha ˈˈyua ꞊va ˗gɔ. ˗Yö ˈˈpuu ꞊dhɛ Zoova ˗yö ˈwɔn ˗kë ꞊kpɔɔdhɛ waa ˗dhɔkaa ˈgü.​—Isaïe 55:9 ˗wo pö; Zan 14:21, 23.

14, 15. (1) ˈTɔŋ˗ ˗mɛɛn ˈö Zoova ˗ya dɔ ö ˗dhokëmɛn ˗nu ˗ta kö ˗yö ˗an ˗takun? (2) ˈTɔŋ˗ ˗nu bhë kwa ˗dho ˗an ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

14 ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗wo ˗së ˗a ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗bha ˈka ˗kplawo. Zoova ˗yö ˈtɔŋ˗ ˗dɔ Izraɛdhömɛn ˗nu ˗ta kö ˗wo dha sidan ˗nu ˗gɔ. ˗A ˈtɔŋ˗ do ˗ya ˗pö, kë ˈö˗ wo ꞊dhɛ ˗an ˗bha ˈkɔ ˗tadhɛ ˗kun ˈkpɛikpɛ bhë, ˗an dua ˗mü kö ˗wo ˈˈkplʋʋ ꞊klënŋ ˗a ˗zü, kö mɛn ˈya ˗dho bhɔ ˗a ˈka ˈö ˗puö. (Deutéronome 22:8) ˈTɔŋ˗ do ˈbha ˗ya ˗pö ˈzü, mɛn ˈö ˗du ˈˈkɛkɛsü ˈdhö˗ ˗gɔ, ˗a dua ˗mü kö ˗yö ö ˗zokë ˗a ˈˈpiʋ̈, kö ˈya ˗dho ˗gban mɛn ˗bha ɛɛnˈˈ ˈö mɛn zë. (Exode 21:28, 29) Izraɛdhömi ˈö yö ˈti ˈtɔŋ˗ ˗nu bhë ˗an ꞊bhlëë ˗ya, ˈö mɛn ˗yö ga ˗a ˗wɔn ˈgü, kö yo ˈnën˗ ˗mɛn zë.

15 ˈTɔŋ˗ ˗nu ˈwo bhë, ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ ˗tosɛta ˗wɔn ˗yö Zoova ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈwo˗ ˗da kwa ˗bha? Kwa ˗tosɛta ꞊bhlëë ˗ya ˈö ˈkwa kwa ˗bha ˈkɔ, kwa ˗bha gɔ ɛɛnˈˈ ˗piö ꞊soo nu kun ˗së, ˈö ˈkwaa˗ ˗blü ˈya˗. ˈKwaa trʋʋˈˈ ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö pë yaa kë kwa ˈka ˗an kë. Mɛn ˈbhaa ˗nu ˈö ˗an ꞊vadhɛ ˗kë wlüünën ˗nu ˈka, ˗wo wo ˗zota ꞊dhɛ pë yaa gbɛ˗ ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö kë wo ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü ˗wo wo ˗bha ˗tosɛta ˗dɔ ga ˗yɛ ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ ˈˈsuʋ̈ ˈyaa ˗an kë. ˈˈKɛɛ Zoova ˈyaa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ kë ˈˈdhʋ̈. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya kwa ˗de ˗bha ˗tosɛta waa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˗bha.​—Ecclésiaste 11:9, 10.

16. ˗Zlan ˗yö ˈgwü ˗bho ö ˗bha ˗sü ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

16 Mɛn ˈˈpɛpɛ ˗bha ˗tosɛta ˗wɔn ˗yö Zoova ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. ˈNën ˗dee ˈö ꞊kun ö dhö ˈgwü ˈgü, ˗yö ˗a ˗dhɛ ꞊bhlëësü. Moizö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗ya ˗pö mɛn ˈbha ˈö ˗gban dhegwüzë ˗bha, kö dhebɔ ɛɛnˈˈ ˗a ˗bha ˈnën ˗yö ga, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ yö ˈti˗ kë ö ˗de ˈˈɲaan, Zoova ˗ya ˗sü ꞊dhɛ mɛnzëmɛn ˈdhö. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ sidan ˗mü, ˈmɛn ˗gban mɛn ˗bha ˈö ga ˗yö bhɔ bhë, ˗wa ˗zë ˈpö. (Exode 21:22, 23 ˗wo pö.) ˈNën ˈö ꞊kun ö dhö ˈgwü ˈgü, ˗Zlan ˗bha ˈka mɛnbhɩɩdhe ˗mü. ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ü ˗bha ˈgü, ˗Zlan ˗yö ˈgwü ˗bho ö ˗bha ˗sü ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈNën ˈˈmliɲɔn ꞊va ˈwo ˗an ˗gwü bho wo ˗bha ˗kwɛ ˈˈpɛpɛ ˈka bhë, ˗Zlan ˗ya ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

17. Dhebɔ ˈö ˈgwü bho ö ˗bha kö yö ˈti Zoova dɔ ꞊köŋ, ˗mën ˈö ˗dho ˗a zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa?

17 ˈˈKɛɛ dhebɔ ˈö Zoova ˗zopiʋ̈wɔn dɔ ꞊taabha kö ˗ya ˈgwü bho ö ˗bha ˈsaadhö ꞊wɛ? ˗A zuʋ̈ˈˈ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˗saa ꞊dhɛ Zoova ˗ya bɔ Yesu ˗bha ˈˈsaa˗ ˗ta ꞊yaa˗ ˗bhawɔn ˈto. (Dhukö 5:32; Efɛzö 1:7) Dhebɔ ˈö˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗be, ˗ya ö ꞊kwaa˗ ˗zü, ˗a dua ˈyaa ˗mü kö ˗a zuʋ̈ˈˈ ˗yö za dɔ ˗a ˗bha. ‹Mɛn ˗wëë ˗yö Zoova ˗kë, ˈö ö ˗de yö mɛn [...] ˗wɛɛ ˈgü. ˗Kɔ do ˈö ˈɲënŋ˗ ˈgo ˗ʒian ˈdhö ˗a ˗pö ˗ʒian ˈka ꞊gblɛɛn bhë, ˗kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, ˈyö kwa ˗bha ꞊sɔŋ yaa ˗nu ˗blü kwa ˈka ꞊gblɛɛn.›​—Psaume 103:8-14.

˗KWA MƐN ˗SAN BHO KWA ˗ZO ˈˈPIƲ̈

18. ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa ˗dho dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa mɛn ˗san bho kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈?

18 ˗Zlan ˗bha gbɔɔdhe ˈö ˗kë ˗tosɛta ˈka bhë, ˗kwaa ꞊bhlëë ˗ya ꞊dedewo. ˗A ꞊bhlëë ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˗gban mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu yö ˗kɔ ˗bha. Bɔmɛn Zan ˗ya ˗pö: «Mɛ ˈˈʋʋ mɛ ˈö˗ dheebhang ˗san ˗ya ˗kë, kö mɛzëmɛ ˗mü.» (1 Zan 3:15) Mɛn ˈbha ˗dhɔ ˗ya ˈgo kwa ˈgü, ˗a ˗san ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗kë ˈö ˈkwaa˗ ˈwɔn dɔ kwa ˗de ˗gɔ. ꞊Ya kë ꞊shiö mɛn ˗san ˗ya kwa kë, kwa˗ ꞊bhlëë ˗shiö, ˈö ˈwɔn yö ˈti˗ kë ˈkwa˗ ˗ya ˗a ˗bha. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ ˗yö ga. ˈPë kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha, Zoova ˗ya ˗dɔ. (Lévitique 19:16; Deutéronome 19:18-21; Matiö 5:22) ˈKwa˗ yö ꞊dhɛ mɛn ˈbha ˗san ˗yö kwa ˈgü, ˗kwa dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈkwa˗ bho kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈.​—Zakö 1:14, 15; 4:1-3.

19. ˗Kɔ ˈö Zoova ˗yö ˈˈvaanvandhɛ yö ˗a ˈka, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha?

19 Kwa ˗dho ˗a ˗zɔn ˗kɔ ˈˈwɛɛ ˈbha ˈgü ꞊dhɛ kwa ˗tosɛta ꞊bhlëë ˗ya. Psaume 11:5 ˗ya ˗pö ꞊dhɛ «ˈmɛn ˈö ˈˈvaanvandhɛ ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˗a ˗mɛn ˗san [Zoova] ˗kë». Trʋʋˈˈ ˈö ˈˈvaanvandhɛ ˈdhö˗ ˈgü, kö ˈkwa˗ kë, kö kwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˈˈvaanvandhɛ kwa ˗dhɛ ˗së. ˈYaa ˗së kö ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ, ˗zota ˗kɔ waa pë ˈˈbin ˗nu ˈö ˈˈvaanvandhɛ ˈdhö ˗an ˈgü, ˈkwa ˗an ˗da kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. Kwa dua ˗mü ꞊ʒiaan kö ˗zotadhe ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ waa ˈwɔn ˗së ˗wo kë kwa ˈgü.​—Fidhipö 4:8, 9 ˗wo pö.

˗KWA ˈˈKAN ˗KƆLOKOTA ˗NU ˈÖ ˈWAA ˗TOSƐTA ꞊BHLËË ˗YA ˗AN ˗BHA

20-22. (1) Zoova ˗yö Sɔtraan ˗bha ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (2) ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ ˈwaa «ˈˈkpʋngtaadhɛ ˗bha ˈka ˈzü» ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

20 Sɔtraan ˗bha ˈˈkpɔnŋtaamɛn ˗nu ˈwaa ˗tosɛta ꞊bhlëë ˗ya. Zoova ˗yö ˗an ˗yö ꞊dhɛ mɛnzëmɛn ˗nu ˈdhö. ˈÖ˗ ˗bhɔ ˈˈdhʋ̈ ꞊kwɛŋzü, ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˗wa mɛn ˈˈmliɲɔn ꞊va, ˈö Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈdhö ˗an ˈˈpiʋ̈, ˗an zë. Biblö ˗yö ˈˈsɛkɔɔnmɛn ɛɛnˈˈ ˈˈsɛgɔdhiʋ̈mɛn ˗nu bhë ˗an ˗zɔn wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˗nu ˈka. (Daniel 8:3, 4, 20-22; ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 13:1, 2, 7, 8) ꞊Dɛɛ, pë do ˈö ˈwëë˗ ˈdhö˗ ˈgü ꞊dedewo ˈyö ˗tɔ bu ˈˈdhɔɔdɔsü. ˗A ˈˈdhɔɔdɔmɛn ˗nu ˗wo ꞊nɔɔnmɛn ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˈka. «ˈˈKpʋngtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ꞊gban ˗yö Sɔtraan ꞊në˗ ˗bha ˗gɔ ˈgü» ꞊dedewo.​—1 Zan 5:19

21 Kletiɛn ꞊dede ˗nu ˈwaa «ˈˈkpʋngtaadhɛ ˗bha ˈka ˈzü.» Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwaa wo ˗kɔ ˗da ˈˈsɛ kɔɔˈˈ ˗wɔn ˈgü ɛɛnˈˈ ˈwaa ˗gblü gɔn. Kë ˈö˗ wo ꞊dhɛ ˈwaa mɛn zë bhë, ˈwaa wo ˗kɔ ˗da ˗kɔlokota ˗nu ˈwo mɛn zë ˗an ˗dhɛ. (Zan 15:19; 17:16) Kö ˗wo ˗an ˈˈklʋʋbhɔ, ˈwaa˗ ˈˈyɔɔ bho ˈwɔn yaa ˈka. Yesu ˗ya ˗pö ꞊dhɛ kwa ˈyɔɔ˗ ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa kë.​—Matiö 5:44; Wlɔmö 12:17-21.

22 ˗Zlanwo ˗nu ˗kɔ ˗yö mɛn ˈˈmliɲɔn ꞊va zë ˗sü ˈgü. Biblö ˗yö Babidhɔnö ˗pö ˈkpii˗ ˈö ˗kë ꞊sua ˗zlanwo ˗nu˗lokotasü ˈka bhë ˗a ˗wɔn ˗blɛɛ ˈö˗ pö: «Babilɔnë ˗dhɛ [...] bhë ꞊nɛ ˈö ˈwo ˗Zlan ˗wodhiölomɛ ˗nu waa˗ mɛ ˈslööslö ˗nu zë ˗a ˗bha. Mɛ ˗nu ˈsaadhö ˈwo ˗an zë ˈkpongtaa, ˗wo ˗an ˗yö mü.» ˗A pö ˈö Zoova ˗ya ˈwo: «˗Ka ˈgo pödhɛ bhë ˗a ˈgü» bhë, ˈbha˗ ˈgüman ˗ee? Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwaa ˈwo ˗kɔ ˗da ꞊sua ˗zlanwo ˗nu ˈgü.​—˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 17:6; 18:2, 4, 24, NTBL.

23. ˗Mën ˈö ˗tɔ ‹˗go› Babidhɔnö ˗pö ˈkpii˗ ˈgü ˗sü?

23 ˈKwa˗ pö ˈkwa «ˈgo» Babidhɔnö ˗pö ˈkpii˗ ˈgü, ˗kwaa ˗zɔn ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ ˈkwa ˈˈkan ꞊sua ˗zlanwo ˈˈpɛpɛ ˗bha. ˗A ˈwɔnzuan do ˈnën ˈö ˗tɔ kwa˗ ˗pö ˗an ˗dhɛ ˗wo kwa ˈtɔ bho wo ˗bha ˈsëëdhɛ ˈgü. ˈˈKɛɛ kwa dua ˗mü ˈpö kö ˈwɔn yaa ˗nu ˈö ꞊sua ˗zlanwo ˗nu ˗wa ˗kë, ˗an ˗san ˗yö kwa kë kö ˈkwa ˈˈkan ˗an ˗bha. ꞊Sua ˗zlanwo ˗nu ˗wo mɛn ˗nu ꞊faan ˗mën ˈˈɲangüyaa, ˈˈsɛ ˈˈkɔɔ ˗wɔn waa ꞊nɔɔn ꞊va mɛɛnˈˈ ˗sü ˗nu ˗bha. (Psaume 97:10 ˗wo pö; ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 18:7, 9, 11-17) Pë ˗nu ˈwo bhë, mɛn ˈˈmliɲɔn ꞊va ˗wa ga ˗an ˗wɔn ˈgü.

24, 25. Zoova dɔ ˗sü ˗yö ˗yadeflëëgüsü ˗nu kwa ˗dhɛ ˈö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˈwaannu ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

24 Mɛn ˈˈpɛpɛ kwa ˗kɔ ˗yö ˗kë Sɔtraan ˗bha ˈˈkpɔnŋtaapë yaa ˈbhaa ˗nu ˈgü kö kwa ˈti Zoova dɔ ꞊köŋ. ˈˈKɛɛ ꞊dɛɛ, ˈkwa kwa ˈˈta ˗kɔ bho ˈˈgblʋʋ. ˈKwa kwa ˗kɔ ˈkpɔ ˗gɔtadhɔpë ˗gɔ, ˈkwa kwa ˗de nu ˗Zlan ˗dhɛ. Kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ ‹[Zoova] ˗ya ˗ya ˗dɩ ˈflëë˗ ˈgü ˈˈtʋ̈ng nu kwa ˗dhɛ›, ˈkwa kë kwa ˗de ˈˈpiʋ̈ ˗së, kwa zuʋ̈ˈˈ ˗ya ˈwaannu. ˈYö ˗tɔ kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈkwa kë ˗Zlan ˗dhɛ ˗së.​—Këwɔn ˗nu 3:19, 20; Isaïe 1:18.

25 ꞊Ya kë ꞊dhɛ kwa ˗kun ˗kɔlokota ˈö ˈyaa ˗tosɛta ꞊bhlëë ˗ya ˗a ˈgü ˗be, Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö bɔ ˗gɔtadhɔpë ˗ta ˈö kwa ˗bhawɔn to. ˗Tosɛta ˈö Zoova ˗ya nu kwa ˗dhɛ bhë, ˗yö kwa ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo. ˗A ˗wɔn ˈgü, kwa pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun kö ˗wo Zoova dɔ, kö ˗wo ˈˈkan Sɔtraan ˗bha ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗bha, kö ˗wo kë ˗Zlan ˈˈtɔŋdë ꞊dede ˗nu ˈka.​—2 Kodhɛngtö 6:1, 2

˗ZLAN ˗BHA ˗GBLÜDËDHƐ ˗WƆN BLƐƐˈˈ MƐN ˗NU ˗DHƐ

26-28. (1) Yö ˗mɛɛn ˈö Zoova ˗ya nu Ezekiɛdhö ˗dhɛ? (2) Yö ˗mɛɛn ˈö Zoova ꞊yaa˗ nu kwa ˗dhɛ ꞊dɛɛ?

26 ꞊Kwɛŋzü, Zoova ˗ya ˗pö ö ˗wodhiʋ̈lomɛn Ezekiɛdhö ˗dhɛ ˗yö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗zokpɔɔ ꞊dhɛ Zedhizadhɛmö ˗pö ˈwü ˈˈtʋ̈ŋ ˗ya yö ꞊klöö˗. ˈYö˗ pö ˈzü ˈpë ˈwo ˗dho ˗a kë kö ˗wo dha, ˗ya ˗zɔn ˗an ˗dhɛ. Yö ˈti ˗an ˗zokpɔɔ, Zoova ˗dho ˗an ˗bha ga ˗wɔn ˈto ˗a ˗bha. (Ézéchiel 33:7-9) Ezekiɛdhö ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ö ˗tosɛta ꞊bhlëë ˗ya, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗yö pë ˈˈpɛpɛ ˗kë ˈö nɔɔn˗ bhë ˗a pö ˗an ˗dhɛ.

27 Zoova ˗ya kwa bɔ ˈpö kö ˈkwa mɛn ˗nu ˗zokpɔɔ ꞊dhɛ Sɔtraan ˗bha ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈgüshiʋ̈ ˈˈtʋ̈ŋ ˗ya yö ꞊klöö˗. Kwa dua ˗mü ˈkwa ˗an ˗takun kö ˗wo Zoova dɔ kö ˗wo dha, kö ˗wo kë ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗dɛɛ ˈgü. (Isaïe 61:2; Matiö 24:14) Kwa pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈkwa nɔɔn˗ bhë ˗a pö mɛn ˗nu ˗dhɛ. Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kë ꞊dhɛ Pɔdhö ˈdhö. ˗Ya ˗pö: ‹ˈˈTa ˗kɔ ˈö ˗Zlan ˗bha zian ˗ta ˈma˗ ꞊gban pö ka ˗dhɛ ˈmii˗ ˈbha ˗bin ka ˗gɔ.›​—Këwɔn ˗nu 20:26, 27.

28 ˈWɔn ˈˈwɛɛ ˈbhaa ˗nu ˗wo ˗dhö ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa ˈto ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗an ˈgü. ˗Mën ˗nu ˗mü? ˈWɔn ˗gɔ ˈö ˈkwa yö ˗a ˗bha bhë ˗yö ˗dho ˗an ˗zɔn.