'Dho -a 'gü -wɔn -ta

'Dho -a 'gü -wɔn -nu 'sëëdhɛ -ta

ˈWƆN ˗GƆ 13

ˈWlaan˗ suu ˈˈpɛpɛ ˗zlan ˗dhɛ ˗së ˗ee?

ˈWlaan˗ suu ˈˈpɛpɛ ˗zlan ˗dhɛ ˗së ˗ee?

«ˈWɔn ˈdhɛ ˈka˗ kë ˈö˗ ˈˈdhia˗ dho ˈma kwa Dëmɛ bha˗ ˈgü ꞊në ˈka˗ kë»​​—EFƐZÖ 5:10.

1. Kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ꞊ya kë ꞊dhɛ kwa ˗bha Zoova ˗dhɔkë ˗kɔ ˗ya ˗dhɛ ˗së ˈkwa˗ ˈwɔn dɔ? ˈYö ˈmën ˗kë?

 YESU ˗ya ˗pö: «Mɛ ˗nu ˈwo ˗Zlan gbamɛ ˗nu giagia ˈka, ˗wo ˗dho n Dë gba ˗zuu ˈslööslö waa˗ ˈwun giagia ˗an ˈgü. ˈÖ tɔɔ n Dë gbamɛ ˗nu ꞊suuˈ bhë ꞊në ˈö ˗an ˗wun ˈyi ˗yö ˗kan ˗a ˗dhë.» (Zan 4:23; 6:44, NTBL) Mɛn ꞊gban kwa dua ˗mü kö ‹ˈwɔn ˈdhɛ ˈö˗ ˈˈdhia˗ dho ˈma kwa Dëmɛ ˈgü ˈkwa˗ kë.› (Efɛzö 5:10) ˈYaa ˈˈplëëplë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. Sɔtraan ˗ya ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˈö ˈˈkpënŋ˗ kë kwa ˗gɔ kö ˈkwa Zoova ˗shiödhɛwɔn kë.​—​˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 12:9.

2. ˈWɔn ˗mɛɛn ˈö ˗kë Sinai ˗tɔn ˈˈsuee?

2 Sɔtraan ˗ya ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˈö ˈˈkpënŋ˗ kë kwa ˗gɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Yö kwa ˗dɔ ˈdudhö, kö ˈkwa ˗dho ˈwɔn ˗së waa ˈwɔn yaa ˗an ˗bhokoo dɔ. ˈWɔn ˈö ˗kë Izraɛdhömɛn ˗nu ˈka kö ˗wa yö Sinai ˗tɔn ˈˈsuee bhë, ˗kwaa ˗ga. ˈDhɛ Moizö ˗yö ˗da ˗tɔn ꞊troo, ˗wo ˗kun ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˈˈgan ˗ni. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˈwo˗ yö ꞊dhɛ ˈyaa nu ˗ni, ˈyö ˈwo˗ pö Aadhɔn ˗dhɛ ˗yö wo ˗bha ˗zlan ˗yökë. Aadhɔn ˗yö ˈˈsënŋ ˗dunën do ˗yökë kö ˗wa ˗dhɔkë, ˈyö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wo ˈwlaan˗ ˗kë. ˗Wo ˈˈtan ˗kë ˗a ˗zü, ˈö ˈwo˗ gba. ˗An ˗bha ˈgü ˗be ˈwa ˗dunën ˈö bhë ˗a gba, kö ˈwa Zoova ˗dhɔkë. ˈˈKɛɛ ˈwlaan˗ bhë, ˗a ˗dhɛ ˗sü ˈö «Zoova ˗bha ˈwlaan˗», ˈyö ˗dho ˗a kë ˗Zlan ˗dhɛ ˗së ˗ee? ˗Abin. Zoova ˗ya ˗sü ꞊dhɛ ꞊geebɔ gba ˗sü ˈdhö. ˗A ˗wɔn ˈgü Izraɛdhömɛn ˗nu ꞊va ˗wo ˗ga. (Exode 32:1-6, 10, 28) ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha? ˈKwa ˗dho kwa ꞊kwaa˗ Sɔtraan ˗zü kö ˗yö ˈˈkpënŋ˗ kë kwa ˗gɔ. ˗Kwa ˈˈwɩ ˗a ˗bha kö Zoova kwa ˗takun, kö ˈkwa ˈwɔn ˗së waa ˈwɔn yaa ˗an ˗bhokoo dɔ, kö ‹ˈkwa ˗dho ˈpa pë ˗dhiisü gbɛ˗ ˈka.›​—Isaïe 52:11; Ézéchiel 44:23; Gadhatö 5:9.

3, 4. ˗Mën ˈö ˗kë ˈö ˗së kö ˈkwa ˈwlaan˗ ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˈbha ˗nu ˗gɛn ˈgodhɛ dɔ?

3 ˈDhɛ Yesu kun ˈˈsɛ ˗ta, ˗yö ˗Zlan ˗dhɔkë ˗kɔ ˗së ˗zɔn ö ˗bha bɔmɛn ˗nu ˗dhɛ. ˈDhɛ ˈö ga, ˗a ˗bha bɔmɛn ˗nu ˗wo Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗zɔn kletiɛn ˗dɛɛ ˗nu ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˈö bɔmɛn ˗nu ˗wo ga, ˈyö ꞊suamɛn ˗nu ˗wo nu ꞊klaŋwo ˗nu, wɔkɔ ˗nu waa paɛn ˗nu ˗bha ˈwlaan˗ ˗nu ˈka ˗zlanwokɔdhi ˈgü. ˈYö ˈwo ˈtɔ ˗dɛɛ ˗ya paɛn ˗nu ˗bha ˈwlaan˗ ˗nu ˗bha kö ˗yö kë mɛn ˗nu ˈgü ꞊dhɛ kletiɛn ˗nu ˗bha ˗mü. (2 Tesadhonikö 2:7, 10; 2 Zan 6, 7) ꞊Dɛɛ, ˈwlaan˗ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗wo ˗dhɛ ꞊gban ˈgü, ˈö ˈwo ˗zotadhe yaa ˗nu ˗da mɛn ˗nu zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈. ˗Wo dükësü ˗zɔn ˗ʒiaanwo ꞊dhɛ pë ˗së ˈdhö. *​—​˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 18:2-4, 23.

4 ˈˈKpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü ꞊dɛɛ, ˈwlaan˗ kë ˗sü ˗wɔn ˗yö mɛn ˗nu ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo. ˈˈKɛɛ ˗dhɛ ˈö ˗kë ꞊dhɛ ü Zoova ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ draanˈˈ ˗ni bhë, ü ˗dho ˗a yö ꞊dhɛ ü dua ˗mü kö ˈü ˈˈkan ˈwlaan˗ ˈbha ˗nu kë ˗sü ˗bha. ˗Kan ˗an ˗bha ˗sü ˈyaa ˈwɔn ˈˈplëëplë ˈka, ˈˈkɛɛ Zoova ˗dho ü ˗takun. ˗Kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˈwlaan˗ ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˈbha ˗nu ˈö mɛn ˗nu ˗wo ˗an ˗kë ˗an ˗gɛn ˈgodhɛ ˗nu ˈgü, kö ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö ˗an yö ˗a ˗bha, ˈkwa˗ dɔ.

NOWƐ ˗GƐN ˗GO ˈˈMƐN?

5. ˗Mën ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ Yesu yö ˈti bhɔ Desanblö ˈˈsu ˗dhɛkpaɔyi 25 ˈka?

5 ˈˈSɛ ꞊vadhɛ ˈgü ˈˈkpɔnŋ ꞊taa, mɛn ˗nu ˗wo Nowɛ ˗kë Desanblö ˗dhɛkpaɔyi 25 ˈka. ˗Wa ˗sü ꞊dhɛ Yesu bhɔ yi ˈdhö. Biblö yö ˈti ˗dhɛkpaɔyi ɛɛnˈˈ ˈˈsu ˈö Yesu ˗yö bhɔ ˗a ˈgü ˗a pö. ˈˈKɛɛ ˗yö ˈwɔn ˈbha ˈö ˗kë ˗a bhɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü, ˗a ˗blɛɛ. Dhukö ˗ya ˗pö ˈdhɛ Yesu ˗yö bhɔ Betedhɛmö, «˗tuʋ̈ ˗maakëmɛ ˈbha ˗nu ˗wo ˗gun Zude ˈˈsɛgɔ bha˗ gbɛɛtadhɛ ˈbha ˈgü mü», ˈwo kun wo ˗zokë ˗ni wo ˗bha ˗tuë ˗nu ˈˈpiʋ̈. (Dhukö 2:8-11) Desanblö ˈˈsu ˈgü, dha ˗yö ˗ban, ˈö ˈˈnɛnnɛn ˗yö ˗kë ꞊va, ˈö mënŋga ˗yö ban Betedhɛmö. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗tuë ˗maankëmɛn ˗nu waa wo ˗bha ˗tuë ˗nu ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo kë ˈˈkpɛnŋdhö gbeŋ. ˗Mën ˈö˗ ˗zɔn kwa ˗dhɛ? ˗Ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ Yesu yö ˈti bhɔ Desanblö ˈˈsu ˈgü, ˗yö ˗bhɔ kö ˈˈnɛnnɛn ˈyaa ˈdhö. Biblö waa ˗kwɛzlan ˗nu ˗wa ꞊zɔn ꞊dhɛ Yesu bhɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˗yö ˗bɛ ꞊dɛɛ Sɛtanblö waa Ɔtɔblö ˈˈsu ˗an ꞊zinŋgü.

6, 7. (1) Nowɛ kë ˗sü ˗gɛn ˗yö ˗go ˈˈmɛn? (2) ˈMën kwa ˗blü gbɔɔdhe kë ˗sü ˗bha?

6 ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, Nowɛ kë ˗sü ˗gɛn ˗yö ˗go ˈˈmɛn? Paɛn ˗nu ˗bha ˈwlaan˗ ˈö˗ ˈbha ˗nu ˗kë Satunadhö, ˈö Wlɔmö ˈˈsɛgümɛn ˗nu kun ˗a kë ˗ni wo ˗bha ˗zlan Satunö ˗dhɛ, kö ˗yö wo ˗bha tapë ˗nu dhi bhë, ˈyö˗ do ˈdhö ˗mü. ˈSëëdhɛ ˗be do ˗ya ˗pö: «Satunadhö ˈwlaan˗ bhë, Wlɔmö ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗kun ˗a kë ˗ni ˈgü Desanblö ˈˈsu ꞊zinŋgü. Nowɛ ˈwlaan˗ kë ˗kɔ ˗yö ˗bhɔ Satunadhö ˈwlaan˗ kë ˗kɔ ˗bha. Mɛn ˗nu ˗bhöpë ˗së ˗nu ˗bhö, ˈwo gbɔɔdhe ˗kë wo ˈko ˗nu ˗dhɛ, ˈö ˈwo buʒiga ˗nu dɔ.» (The Encyclopedia Americana) ꞊Ya ˈgo mü ˈzü, Pɛsö ˗nu ˗bha ˗zlan Mitra ˈö ˗kë ˈɲënŋ˗ ˗zlan ˈka bhë, ˗wa bhɔ ˗yi ˈwlaan˗ ˗kë Desanblö ˈˈsu ˗dhɛkpaɔyi 25 ˈka.

7 ˈˈKɛɛ mɛn ꞊vadhɛ ˈwo Nowɛ kë ˗ni ꞊dɛɛ, ˈwaa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ paɛn ˗nu ˗bha ˈwlaan˗ ˗mü. ˗Wo Nowɛ ˗sü ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö waa wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈwo ˗dho kë wo ˈko ꞊bhaa kö ˈwo pë ˗bhö wo ˈkwëë˗, ɛɛnˈˈ kö ˈwo gbɔɔdhe kë wo ˈko ˗nu ˗dhɛ, ˗a ˈdhö. Kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu waa kwa ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë. Pë ˈö Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈyö ˗tɔ ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗wo ˈˈgblüsë kë wo ˈko ˗nu ˈka. 2 Kodhɛngtö 9:7 ˗ya ˗pö: «ˈMɛ ˈö pë ꞊gbaɔ zuëniida ˈka bha ꞊në˗ ˗dhɔ ˗yö [˗Zlan] ˗kë.» Zoova ˈyaa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kwa ˈˈɲan ˈto ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗gɔ, kö ˈkwa ꞊kun ˈˈgblüsë kë. ˗A ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗wo gbɔɔdhe ˗kë, ˈö ˈwo ˗kë wo ˗bha mɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. ˗Wa ˈwɔn ˗së kë, ˈwaa dɔ kö ˗wa ˈˈpɔ bho wo ˗gɔ. ˗An ˗bha ˈˈgblüsë ˗yö ˗gban ˗dhɔ ˗ta.​—Dhukö 14:12-14.

ˈWlaan˗ ˗nu ˗gɛn ˈgodhɛ dɔ ˗sü ˗dho kwa ˗takun kö ꞊ya kë ꞊dhɛ kwa ˗dho ˗a kë ɛɛnˈˈ kwa ˈti ˗dho ˗a kë ˈkwa˗ ˈwɔn dɔ.

8. ˈWɔndɔmɛn ˗nu gbɔɔdhe ˗kë Yesu ˗dhɛ kö ˗yö ꞊kun ˈnën ˈˈblë ˈˈpuu ˈka ˗ee? ˗A ˈgü ˈˈpʋ.

8 Mɛn ꞊vadhɛ ˗wa ˗pö ꞊dhɛ ˈdhɛ Yesu ˗yö bhɔ, ˈö kun wɔ ˗sü ˈka ˗tuë ˗nu pëbhödhɛ ˈgü bhë, ˈwɔndɔmɛn ˗nu ˗yaaga ˗wo ˗nu, ˈö ˈwo gbɔɔdhe ˗nu ˗kë ˗a ˗dhɛ. Yö ˈnën˗ ˗wɔn ˈgü, ˈwo gbɔɔdhe ˗nu ˗kë Nowɛ yi ˈka ˈpö. ˗Yö ˈˈdhʋ̈ ꞊dede ˈka ꞊dhɛ gɔɔn˗ ˗nu ˈbha ˗nu ˗wo gbɔɔdhe ˗kë Yesu ˗dhɛ. Biblö ˗ya ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü, ˗wo ˗kun gbɔɔdhe kë ˗ni mɛn ˗tiaandhö ˗nu ˗dhɛ. (1 Rois 10:1, 2, 10, 13) ˈˈKɛɛ ˈü˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ Biblö ˗ya ˗pö mɛn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗dɛbɔmɛn ˗nu ˈö ˈwo ˗gbɔdënën ˗nu ˗bhokoo dɔ, ˈö ˈwaa kun Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈka, wo ˗mü ˗ee? ꞊Ya ˈgo mü, ˈdhɛ ˈwo nu Yesu ˈˈpiʋ̈ kö ˈyaa ˈnën ˈˈblë ˈˈpuu ˈka ˈzüdho. Kö ˗ya kë ‹ˈnë ˈkpii˗› ˈka ˈsaadhö.​—Matiö 2:1, 2, 11.

ˈMËN BIBLÖ ˗YA PÖ ˈÖ ˗GBAN MƐN BHƆ ˗YI ˈWLAAN˗ KË ˗SÜ ˗BHA?

9. De ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an bhɔ ˗yi ˈwlaan˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ?

9 ˈNën ꞊ya bhɔ, kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö ˗dhi. (Psaume 127:3) ˈˈKɛɛ ˈyaa ˈnën ˈö˗ ˗wɔn ˈgü ˈkwa ˗dho ˗a bhɔ ˗yi ˈwlaan˗ kë. ˗Bhö ˈü ˗zota ˈwɔn ˈö yö ˗a ˈgü: Bhɔ ˗yi ˈwlaan˗ ꞊plɛ ˈnën Biblö ˗yö ˗an ˗wɔn ꞊blɛɛ. ˗A do ˗yö ˗gban Ezitö ˗gblüdë Fadhaɔn ˗bha, ˈyö˗ do ˗yö ˗gban ˗gblüdë Edhɔdö Antipasö ˗bha. (ˈWunzüdɔdhɛ 40:20-22; Makö 6:21-29 ˗wo pö.) ˗Gblüdë ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˈwaa kun Zoova gbamɛn ˗nu ˈka. Biblö yö ˈti Zoova gbamɛn do ˗ʒiaan bhɔ ˗yi ˈwlaan˗ ˗wɔn blɛɛˈˈ.

10. Kletiɛn ˗blɛɛsü ˗nu ˗wo mɛn bhɔ ˗yi ˈwlaan˗ kë ˗sü ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

10 ˈSëëdhɛ ˗be do ˗ya ˗pö kletiɛn ˗blɛɛsü ˗nu «˗wo bhɔ ˗yi ˈwlaan˗ ˗sü ꞊dhɛ paɛn ˗nu ˗bha wɔkɔ ˈdhö.» (The World Book Encyclopedia) Wɔkɔ suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗wo ˗gban ˗zoyödhe ꞊suasü ˗nu ˗ta. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈGlɛkö ˗nu ˈwo kun ꞊kwɛŋzü ˗an ˗bha ˈgü, mɛn ˈö ˈdhö ˗yö ˗bhɔ ˗zuu ˈbha ˈˈɲaan. ˗Zuu ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈyö ö ˗kɔ kpa ˗a ˗mɛn ˗ta, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ yö ˈnën ˗zlan ˈö waa mɛn bhë ˗an bhɔ ˗yi ˈdhö do, ˗an ꞊zinŋgü. ꞊Ya ˈgo mü, mɛn bhɔ ˗yi ˈwlaan˗ ˗nu ˗wo ˗gban ˈzü ˗zuu yaa ˗nu ˗dhɔkë ˗sü waa ˗dɛ ˗bɔ ˗gbɔdënën ˗nu ˈka ˗sü ˗bha.

11. ˈKwa ˈˈgblüsë kë, Zoova ˗ya ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

11 Mɛn ꞊vadhɛ ˗bha ˈgü, wo bhɔ ˗yi ˈwlaan˗ ˗dhɛkpaɔyi ˈnën mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu dho ˗a ˗zɔn wo ˗dhɛ ˗a ˈka ꞊dhɛ wo ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, wo këwɔn ˗yö ˗an ˗dhɛ ˗së. ˈˈKɛɛ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn waa kwa ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. ˈKwaa dɔ ˗dhɛkpaɔyi do ˗gɔ. Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˈˈgblüsë kë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. (Këwɔn ˗nu 20:35 ˗wo pö.) Kwa ˗a ˈˈnuɛ ˗bho yi ꞊gban ˈka ˗tosɛta ˈö˗ nu kwa ˗dhɛ bhë ˗a ˗bha. ˈkwaa dɔ kwa bhɔ ˗yi ˗gɔ.​—Psaume 8:3, 4; 36:9.

Kletiɛn ꞊dede ˗nu ˗wo gbɔɔdhe ˗kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗an ˗dhɔ ˗bha.

12. Kwa ga ˗yi ꞊bhlëë ˗yö ˗dhö ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka kwa bhɔ ˗yi ˗ta ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

12 Ecclésiaste 7:1 ˗ya ˗pö: «ˈTɔ ˗së ꞊bhlëë ˗yö ꞊va ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka ˈˈɲɔn ˗së ˗ta. Kwa ga ˗yi ꞊bhlëë ˗yö ꞊va ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka kwa bhɔ ˗yi ˗ta.» Kwa ga ˗yi ꞊bhlëë ˗yö ˗dhö ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka kwa bhɔ ˗yi ˗ta ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Kwa bhɔ ˗yi ˈka, kö ˈpë ˈkwa ˗dho ˗a kë mɛn gbɛ˗ ˈyaa˗ dɔ, kö kwa ˈti ˈwɔn ˗së ɛɛnˈˈ ˗a yaa ˈˈwɛɛ ˈbha kë ꞊köŋ. ˈˈKɛɛ ˈkwa Zoova ˗dhɔkë kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˈkwa ˈwɔn ˗së kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ, kö kwa ‹ˈtɔ ˗ya kë ˗së›. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈ ˈkwa ga, Zoova ˗zo ˗dho ˗buö kwa ˈka. (Job 14:14, 15) Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwaa wo bhɔ ˗yi ɛɛnˈˈ Yesu bhɔ ˗yi ˈwlaan˗ kë. ˈWlaan˗ dosɛnŋ ˈö Yesu ˗ya pö ˈkwa˗ kë, ˈyö ˗tɔ ˗a ˗bha ga ˗Zo ˗bo ˈwlaan˗.​—Dhukö 22:17-20; Eblö 1:3, 4.

PAKÖ ˗GƐN ˗GO ˈˈMƐN?

13, 14. Pakö ˈwlaan˗ kë ˗kɔ ˈö ꞊dɛɛ, ˗a ˗gɛn ˗go ˈˈmɛn?

13 Mɛn ꞊vadhɛ ˗bha ˈka, Pakö ˈö bhë Yesu ˗bha ˗go ga ˈgü ˗sü ˈwlaan˗ ˗mü. ˈˈKɛɛ gagade ˈka, Pakö ˈwlaan˗ bhë, ꞊Glewopömɛn ˗nu ˈnën ˈwo˗ ˗ya, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈwo paɛn ˗nu ˗bha ˗zlan dhe Eoströ ˈö ˗kë ˗dhɛpuudhɛ waa ˈɲaan˗ ˈbhü ˗zlan ˈka, ˗a ˗dhɔkë. Dishiɔnnɛɛ˗ do ˗ya ˗pö Eoströ ˗zlan dhe ˈö bhë, ˗ya ˗kë ˈö mɛn ˗nu ˗wo ˈnën kpɔ ꞊va. (The Dictionary of Mythology) Kwa˗ ˗dhɛ ˗yö Pakö ˈwlaan˗ kë ˗kɔ ˈbha ˗nu ˈgü. ˈSëëdhɛ ˗be do ˗ya ˗pö ˈzü ꞊dhɛ ˗tɔ ˗ɲaan ˗nu ˈwo bhë, ˗wo «˗tosɛta kë ˗sü ˗dɛɛ waa ˗go ga ˈgü ˗sü ˈˈbin ˈka». (Encyclopædia Britannica) ꞊Ya ˈgo mü, paɛn ˗nu ˗bha wɔkɔ ˈgü, ˗dɛmlɔɔndë ˈnën ˗tɔ ˈnën ꞊va ˈkpɔ ˗sü ˈˈbin. Pakö ˈyaa Yesu ˗bha ˗go ga ˈgü ˗sü ˈka ꞊klöö˗.

14 Zoova ꞊yaa˗ yö ꞊dhɛ ˗wa ꞊sua ˗zlanwo ˗nu ˗bha wɔkɔ ˗nu kaanˈˈ ö Gbö ˗bha ˗go ga ˈgü ˗sü ˈka, ˗yö ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗së ˗ee? ˗Abin. (2 Kodhɛngtö 6:17, 18) ˗A ˗de ˗ʒiaan, Zoova ˈti˗ pö ˈkwa Yesu ˗bha ˗go ga ˈgü ˗sü ˈwlaan˗ kë.

GA ˈWLAAN˗ ˗NU?

15. ˈMën ˗kë ˈö kletiɛn ˗nu ˈwaa wo ˗kɔ ˗da ga ˈwlaan˗ kë ˗sü ˈgü?

15 ˈWlaan˗ ꞊vadhɛ ˗nu ˗wo ˗gban mɛn ˗nu ˈö ꞊wa ga ˗an ˗bha. ꞊Ya kë ꞊shiö, mɛn ˗nu ˗wo ˗bhöpë ˗dɔ ˈkɔɔ, kö mɛn ˗nu ˈö ˗wa ga ˗wa ˗bhö. ˈˈSɛ ˈbhaa ˗nu ˈgü, Novanblö ˈˈsu ˗dhɛkpaɔyi 1 ˈka, mɛn ˗nu ˗wo ˗dho buʒiga waa ˈflëë˗ ˗nu ˈka, ˈwo ˗an dɔ wo dhɔɔbhamɛn ˗nu blɔɔn˗ ˗ta. ˗An ˗bha ˈgü, mɛn ˗nu bhë, ˗an ˗zuu ˗nu ˗wo ˗nu ꞊shiö ˈwo ˗wo wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗bha. ˈWlaan˗ ˗kë mɛn ˗nu ˈö ˗wa ga ˗an ˗dhɛ ˗sü, ˗bhöpë ˗nu ˗an ˗dhɛ ˗sü ɛɛnˈˈ ˈwɔn ˗blɛɛ ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗yö ˗gban ˗zoyödhe yaa ˗nu ˗ta. ˗Zlan ˈti˗ pö ˈkwa˗ kë ˈˈdhʋ̈. Mɛn ˗ya ga, kö ˈyaa ˈwɔn ˈbha dɔ ˈzüdho. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈkwa˗ pö ˈkwa kë ˗Zlan ˗dhɛ ˗së, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗kɔ bho ga ˈwlaan˗ ˗nu ˈgü.​—Ecclesiaste 9:5 ,10.

ˈKO ˈSÜ ˈWLAAN˗ ˗NU ˈWO ˗ZLAN ˗DHƐ ˗SË

16, 17. Kletiɛn ˗nu ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ ˈwo wo ˈko ˈsü, ˗mën ˈwo ˗dho wo ˗zota ˗a ˈgü?

16 Dhe waa gɔɔn˗ ˗an ˗bha ˈko ˈsü ˗yi ˗yö mɛn zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˗wɔn do ˈka. ˈKo ˈsü ˈwlaan˗ kë ˗kɔ ˈyaa do ˈˈkpɔnŋ ꞊taa. Wɔkɔ ˗nu ˈwo ˗gban ˈkosüsü ˗bha, ˗ya kë ꞊shiö mɛn ˗nu ˈwaa wo ˗zota ˗an ˈgodhɛ ˗nu ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈwaa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˗a ˈbha ˗nu ˗wo ˗go paɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, kletiɛn ˗nu ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ ˈwo wo ˈko ˈsü, ˗an dua ˗mü ˗wo pë ˈˈpɛpɛ kë, kö ˗an ˗bha ˈko ˈsü ˈwlaan˗ ˗yö dhi Zoova ˗dhɛ. Kö ˗wo wɔkɔ ˈbha ˗nu ˈwo ˗gban ˈkosüsü ˗bha ˗an dɔ ˗së ˈka, ˈwii ˗dho ˗da ˈwɔn yaa ˗ʒian ˗ta.​—Makö 10:6-9.

17 Mɛn ˗nu ˗wo wo ˗zota ꞊dhɛ pë ˈbha ˗nu ˈwo ˗an ˗bha wɔkɔ ˈgü ꞊waa˗ kë, ˈyö ˈkosümɛn ˗nu dho ‹꞊yëë ꞊dede› ꞊slɔɔ˗. (Isaïe 65:11) ˈˈSɛ ˈbha ˗nu ˈgü, ˗wo ˗mlü ˈˈflɩɩ˗ ɛɛnˈˈ pë ˈbha ˗pɛn ˈkosümɛn ˗nu ˗ta. ˗An ˗bha ˈgü ˈwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˈkosümɛn ˗nu ˗dho ˈnën ˈkpɔ ꞊va, ˈwo zuʋ̈gblüdhi ꞊slɔɔ, ˈwo ꞊gwëë pinŋdhö ɛɛnˈˈ ˈwo dha ˈwɔn yaa ˗nu ˗gɔ. ˈˈKɛɛ kletiɛn ˗nu ˗zë ˗wo wo ˗bha ˈwɔn ˗nu ˗kë wo ˈsuan˗ ˈka, kö wo ˗kɔ ˈya ˗dho ˗da ꞊sua ˗zlanwo ˗bha wɔkɔ ˗nu ˈgü.​—2 Kodhɛngtö 6:14-18 ˗wo pö.

18. Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo ˗gban ˈko ˈsü ˈwlaan˗ ˗bha?

18 Kletiɛn ˗nu ˈwo ˗dho wo ˈko ˈsü, ˗wa ˈˈpiʋ̈ kö wo ˗bha ˈko ˈsü ˈwlaan˗ ˗yö kë ꞊bhlëësü, kö ˗yö mɛn ˗nu zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi. Mɛn ˗nu ˈwo ˗an ˗dhɛ kletiɛn ˗nu ˗bha ˈko ˈsü ˈwlaan˗ ˗ta, ˗an dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo ˈwɔn yaa blɛɛˈˈ, kö ˗an ˈˈdhiidhɛ kë ˈyaa˗, kö ˗wo ˈkosümɛn ɛɛnˈˈ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ꞊bhlëë ˗shiö. (Proverbes 26:18, 19; Dhukö 6:31; 10:27) Kletiɛn ˗nu ˗bha ˈko ˈsü ˈwlaan˗ këdhɛ ˈgü, yö ˈti ˗dho kë ˗së kö ˈkwa «˗de ˗sü ꞊va [kë] ˈkpongtaapë ˗nu ˗bha ˗kë [kwa] ˗gɔ ˗sü ˗wun ˈgü». (1 Zan 2:16, NTBL) ꞊Ya kë ꞊dhɛ ka˗ ˈˈpiʋ̈ ˈka ka ˈko ˈsü, ˗ka dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈka ˈwɔn ˗së ˗nu ˈwo ˗dho ˈto ka ˈˈɲaan ꞊taabha ˗an kë.​—˗Bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 28 ˗bha.

ˈˈVƐDHƐ ˗MAN ˈKWËË˗ ˗SÜ ˗GƐN ˗GO ˈˈMƐN?

19, 20. ˈˈVɛdhɛ ˗man ˈkwëë˗ ˗sü ˗gɛn ˗go ˈˈmɛn?

19 ˈˈSɛ ꞊vadhɛ ˈgü, ˈko ˈsü ˈwlaan˗ ɛɛnˈˈ ˈwlaan˗ ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˗ta, mɛn ˗nu ˗wo ˈˈvɛdhɛ ˗man ˈkwëë˗. Mɛn do ˗ya ö bo ˈdhuëë˗ ˈkpɔ ˗sü ˈka, ˈyö mɛn ˗nu ˈwo to, ˈwo wo ˗bha ˈˈvɛdhɛ ˗nu ꞊luu. Kletiɛn ˗nu ˗wa ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

20 ˈSëëdhe ˗be do ˈbha ˗ya ˗pö ˈˈvɛdhɛ ˗man ˈkwëë˗ ˗sü bhë, paɛn ˗nu ˗bha wɔkɔ ˗mü. «ˈˈYi ˈˈnën ˈwo˗ kpɔ wo ˗bha ˗zlanbɔ ˗nu ˗dhɛ.» ˗Wa wo ˗wo ˈkpɔ ˈˈyi ɛɛnˈˈ we ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗bha, ˗wa bhɛɛˈˈ wo ˗bha ˗zlanbɔ ˗nu ˗dhɛ, ˈyö ˈwo˗ pö wo ˈko ˗dhɛ ‹˗kwa ꞊gwëë ˈˈpinŋdhö!› ɛɛnˈˈ ‹˗kwa kë ˈˈklʋ̈ʋ̈klʋ̈!› (International Handbook on Alcohol and Culture) ꞊Kwɛŋzü, mɛn ˗nu ˗wo wo ˗bha ˗kɔɔ ˗luu wo ˗bha ˗zlanbɔ ˗nu ˗dhɛ kö ˗wo ˈdhuëë˗ ˈkpɔ wo ˗bha. ˈˈKɛɛ pë ˈö Zoova bɔ ˗a ˗ta ˈö ˈdhuëë˗ kpɔ mɛn ˗bha ˈyaa ˈnën bhë.​—Zan 14:6; 16:23.

«MƐN ˗NU ˈÖ ZOOVA ˗DHƆ ˗YÖ KA ˗KË, ˈWƆN YAA ˗SAN ˗YÖ KA KË»

21. ˈWlaan˗ suu ˗mɛɛn ˗nu ˈö kletiɛn ˗nu dho ˈˈkan ˗an ˗bha?

21 ˈBha˗ pö ˈü ˈdho ˈwlaan˗ ˈbha ˗ta, ü ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗së ˈka ˗zota ˗kɔ ˗nu ɛɛnˈˈ pë ˗nu ˈö ˈwlaan˗ bhë ˈö mɛn ˗nu ꞊faanmën ˗an ˗bha, ˗an ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan ˈtɔ˗ ˈwlaan˗ ˈbha ˗nu ˗ta, mɛn ˗nu ˗wo ˈˈtan ˗kë ˈö ˈwo wo ˗dhɛ yaadhɛ ˗nu ˗zɔn, ˈwo we ꞊va mü ɛɛnˈˈ ˈwo ˈˈɲangüyaa ˗kë. ˈWlaan˗ suu ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗yö gɔɔn˗ waa gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ dhebɔ waa dhebɔ ˗an ˗bha sɛɛˈˈ ˗kë do ˗sü ˗dhɔ ˗da mɛn ˈgü. Ɛɛnˈˈ ˈzü ˗yö ˈˈsɛ ˗dhɔkësü ˗da mɛn ˈgü. ˈWlaan˗ suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈkwa˗ kë, kö ˈwɔn yaa ˗san ˗yö kwa ˗kë ˈpö ꞊dhɛ Zoova ˈdhö ˗ee?​—Psaume 1:1, 2; 97:10; 119:37.

22. ˗Mën ˈö ˗dho kletiɛn ˗takun kö ˗yö ˈˈwɩ ˈwlaan˗ ˈbha kë ˗sü ˗bha?

22 Kletiɛn ˗nu dua ˗mü kö ˗wo ˈˈkan ˈwlaan˗ ˗nu ˈwo ˗Zlan ˈtɔ ˗shiö ˗an ˗bha. Bɔmɛn Pɔdhö ˗ya ˗pö: «˗Yö ˗kë pë ˗bhö ˗sü ˈka oo, ˗yö ˗kë müpë ˗nu mü ˗sü ˈka oo, ˈˈɛɛn ˈzü ˗yö ˗kë ˈwɔn ˈˈʋʋ ˈwɔn ˈö˗ suu ˈka, ˗kaa kë [˗Zlan] ˈtɔ bhɔ ˗dhɔ ˗dhɛ.» (1 Kodhɛngtö 10:31; ˗bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 29 ˗bha.) ˈˈKɛɛ ˈwlaan˗ ˈˈpɛpɛ ˈyaa ˈnën ˈwo ˈˈɲangüyaa ˗kë, ˈwo ꞊sua ˗zlan waa ˈˈsɛ ˗dhɔkë ˗an ˗ta. ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈwlaan˗ ˈö ˈyaa ˗gban Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗gɔ, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗kë. Kwa ˗dho kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˈpö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˈgü, kö ˈkwa ꞊kun ˗a kë.

˗BHÖ ZOOVA ˈTƆ BHƆ Ü ˈˈDHIWO WAA Ü KËWƆN ˗NU ˈGÜ

23, 24. ˈPë ˗kë ˈö ˈkwaa ˈwlaan˗ ˈbhaa ˗nu kë, kwa ˗dho ˗a ˈgü ˈˈpʋ kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈö ˈwaa Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˈka ˗an ˗dhɛ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

23 ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˈbha ˈˈkan ˈwlaan˗ ˗nu ˈwo ˗dhii ˗ya Zoova ˈtɔ ˗bha ˗an kë ˗sü ˗bha. ˈˈKɛɛ ü ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˈbha ˗nu ˈö ˈwaa Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈka, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ pö ꞊dhɛ wo ˗dhɔ ˈyaa ü kë ˈzüdho ɛɛnˈˈ ˈbhaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈka kë ˗dhɛ do ˈgü. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˗an ˈgü ꞊dhɛ, ˈwlaan˗ yi dosɛnŋ ˈnën ˗tɔ ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗bha ˗kpankwëëyi ˗së. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˈmën ˈü ˗dho ˗a kë? Pë ˗nu ˈü ˗dho ˗an kë kö ˈü˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗an ˗dhɔ ˗yö ü ˗kë, ˗an ˗wɔn ˗yö ü ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗, ˗wo ꞊va. (Proverbes 11:25; Ecclésiaste 3:12, 13) Ü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈü ˗an ˗dhɛ kö ˈka ꞊gloo ka ˈkö ˈˈpiʋ̈ yi ˈˈwɛɛ ˈka.

24 Pë ˈö ˗kë ˈö ˈbhaa ˈwlaan˗ ˈbhaa ˗nu kë, ü ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wa ü dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ˗a ˈka, ü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈü kpɔɔˈˈ kwa ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˈgü, ɛɛnˈˈ ˈü dho jw.org ˗ta kö pë ˈü ˗dho ˗a pö, ˈü˗ dɔ. ˈBha ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ pë ˈö za ˈnën ˈü˗ dɔ ˗an ˗bha ˗a ˈdhö ɛɛnˈˈ ˈü ˈˈgbɩɩdhɛ ˗wɔ ˗an ˗ta kö ˗wo wo ˗zota ꞊dhɛ ü ˈdhö. ˈˈKɛɛ pë ˈö ˗kë ˈü ˗da ˈwɔn bhë ˗a ˗ʒian ˗ta, ˗a pö ˗an ꞊dhɛ. Ü zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa, ˈü ü «˗wʋ [...] kë ˈˈnɛɛnɛɛ yi ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈka [...] kö˗ din˗ ˈto˗ ˗mɛ ˈˈtʋʋ.»​—Kodhɔsö 4:6.

25, 26. ˈNënmɛn ˗nu ˗dho wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗dhɔ ˗yö ˗an kë ꞊dedewo?

25 Pë ˈö ˗kë ˈkwaa ˈwlaan˗ ˈbhaa ˗nu kë, ˗yö ˗së kö mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈkwa˗ dɔ. (Eblö 5:14) Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kë Zoova ˗dhɛ ˗së. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˈnën ˗nu ˗wo kwa ˗gɔ, ˗kwa ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü kö ˈkwa ˗an ˗takun Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈgüman ˗sü ˗bha, kö ˗a ˗dhɔ ˗yö ˗an kë. Kö ˗wo wo ˗zo yö Zoova ˗dhɛ, ˗wo ꞊ɲɔɔn˗ ˗a ˈˈsuee, ˗wo ˗dho ˗a ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈwo kë ˗a ˗dhɛ ˗së.​—Isaïe 48:17, 18; 1 Piɛdhö 3:15.

26 Kwa ˈgü ˈkwa˗ dɔ ˗ni ˈgü ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa Zoova ˗dhɔkë ˗së ˈka bhë, ˗ya zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi. (Zan 4:23) ˈˈKɛɛ mɛn ꞊vadhɛ ˗wa ˗ga ꞊dhɛ ˈkwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kë kpɛnŋdhö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈˈbhluubhlu ˈö yö ˗a ˈgü. Gagade ˗mü ˗ee? ˈWɔn ˗gɔ ˈö ˈkwa ˗dho yö ˗a ˗bha bhë, ˗yö ˗dho ˗a ˗yɔ bɔ.

^ ˈWɔn ˗nu ˈwo ˗gban ˈwlaan˗ ˗nu bhë ˗an ˗bha, ü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈü ˗an ˈgüman Index des publications des Témoins de Jéhovah, Guide de recherche pour les Témoins de Jéhovah ˈgü ɛɛnˈˈ jw.org ˗ta.