'Dho -a 'gü -wɔn -ta

'Dho -a 'gü -wɔn -nu 'sëëdhɛ -ta

ˈWƆN ˗GƆ 1

˗Zlan ˗bha ˗dhɔ ˈyaa ɲën

˗Zlan ˗bha ˗dhɔ ˈyaa ɲën

«[˗Zlan] ˗dhɔ ˗bha mɛ kë ˗kɔ ˈˈwɛɛ ˈbha ˈyaa ˈdhö kö ˈyii kë ˗dhio ˗ma ˗a ˗ta ˗sü ˗zë ˈka. ˈˈKɛɛ ˈsa ˗dhio ˗nu ˈö˗ dɔ kwa ˗ta bha kö ˗yö kë ꞊dhɛ ˗a ˈbha ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˈyaa ˗mü.»​​—1 ZAN 5:3.

1, 2. ˈMën ˗kë ˈö Zoova ˗Zlan ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë?

 ˗ZLAN ˗DHƆ ˗yö ü ˗kë ˗ee? ˗A ˗dhɔ ˈnën ü ˗kë ꞊dedewo ˈyö ˈü ü ˗de nu ˗a ˗dhɛ. Ü dua ˗mü ˈü˗ ˈsü ꞊dhɛ ü ˈˈtɔŋdë ꞊dede ˈdhö. ˈˈKɛɛ Zoova ˈnën ü ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˈˈdhiʋ̈ ˗blɛɛsü, ˈyö˗ ˗dhɔ ˈdhö ꞊kun ü kë ˗ni. Biblö ˗ya ˗pö: «Kwa ˗zë ˗a ˗dhɔ ˈö kwa ˗kë bha˗ ˈklɔɔ˗ ˗mü ꞊dhɛ yö ꞊në kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˗blɛɛsü.»​—1 Zan 4:19.

2 Zoova ˗yö pë ꞊va ꞊dede ˗kë kö ˈö˗ ˗zɔn kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë. ˗Yö kwa ˗yɛɛbhaadhɛ ˗së ˈö ˗kë ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈka bhë ˗a ˗nu kwa ˗dhɛ, ˈö pë ˈˈpɛpɛ ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö ˗an ˗bha ˗an ˗da mü, kö ˈkwa ˗tosɛta din yö. (Matiö 5:43-48; ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 4:11) ˗Yö kwa ꞊klaŋ ˗kë kö ˈkwa ö dɔ, kö kwaa˗ ˗nu kwa ˗bha ˗mlɛɛn ˗yö kë ˗së. Kwa kwa ˈˈtʋ ˗to Zoova ˗Wo ˗bha Biblö ˗wo pö ˗sü ˈka. ˈKwa bhɛɛˈˈ ˈpö ˗yö ö ˈˈtʋ ˗to kwa ˗wo ˗bha. (Psaume 65:2) ˗Yö ˗bɔ ö ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗ta ˈö ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka, ˈö ꞊faan nu kwa ˗dhɛ. (Dhukö 11:13) ˗A Gbö ˈö˗ ˗wɔn ˈdhö˗ ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ bhë, ˗ya ˗bɔ ˗ʒiaanwo ˈˈkpɔnŋ ꞊taa kö ˗yö kwa bho ˈˈdhaŋga waa ga ˗an ˗gɔ ˈˈgan ˈgü.​—Zan 3:16; Wlɔmö 5:8 ˗wo pö.

3. Kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈkwa ˈto ˗Zlan ˈˈtɔŋdë ˈka ˗kplawo?

3 Ü ˈˈtɔŋdë ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˈwɔn ˗së waa ˈwɔn yaa ˗wa kë ü ˈka, ˈö ü ˈˈpiʋ̈ ˗kplawo, ü ˗zota ˗a ˈgü. Mɛn ˗nu ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ wo ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗yö ˈto ˈˈgbɩɩ˗ ˈˈdhʋ̈, wo ˈgü ˈnën ˈwo˗ dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈpö. ˗Kɔ do ˈö bhë ˈyö kwaa Zoova ˗nu kwa ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˈdhö˗ ˈka. Yö ˈnën ˗tɔ kwa ˈˈtɔŋdë ˗tiaandhö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ꞊slɔɔ kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü Biblö ˗ya ˗pö: ‹˗Ka ˈto ˗kplü ˗sü ˈka ˗Zlan ˗dhɔ ˗bha.› (Zudö 21) Kwa ˗dho ˈto ˗klu ˗sü ˈka˗ ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Biblö ˗ya ˗pö: «[˗Zlan] ˗dhɔ ˗bha mɛ kë ˗kɔ ˈˈwɛɛ ˈbha ˈyaa ˈdhö kö ˈyii kë ˗dhio ˗ma ˗a ˗ta ˗sü ˗zë ˈka. ˈˈKɛɛ ˈsa ˗dhio ˗nu ˈö˗ dɔ kwa ˗ta bha kö ˗yö kë ꞊dhɛ ˗a ˈbha ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˈyaa ˗mü.»​—1 Zan 5:3.

«[˗ZLAN] ˗DHƆ ˗BHA MƐ KË ˗KƆ»

4, 5. (1) ˗Mën ˈö Biblö ˗ya ˗dhɛ «[˗Zlan] ˗dhɔ»? (2) ˗Zlan ˗dhɔ ˗yö ˗da ü zuʋ̈ˈˈ ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

4 Biblö ꞊yaa˗ pö «[˗Zlan] ˗dhɔ», kö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ? Kö ˗yö ˗we ˗Zlan ˗dhɔ ˈö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈgü bhë ˗a ˈka. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗da ˗a ˈka ü zuʋ̈ˈˈ ˈgü ˗blɛɛsü bhë, ü ˗zo ˗yö ꞊kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗ee?

Kö ˈkwa kwa ˗de nu Zoova ˗dhɛ, kö ˈkwa bɔ ˈˈyi ꞊bhaa, kö kwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë, ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˈwɔnman ˗a ˗ta ˗kplawo.

5 ˈDhɛ ˈü˗ man ꞊dhɛ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈü ˗tosɛta kë ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗dɛɛ ˈgü bhë, ˗kɔ ˈö ü zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗yö ˗da ˗a ˈka, ü ˗zota ˗a ˈgü. Pë ˗nu ˈö ˗an ˗kë kö ˈwɔn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗wo kë kwa ˗dhɛ, ˈbha ˗an dɔ. Ü˗ ˗gɛn ˗man ˈpö ꞊dhɛ Zoova ˗bha ö Gbö bɔ ˗sü ˈö ˈˈkpɔnŋ ꞊taa bhë, ꞊gbɔɔdhe ˈkpii˗ ꞊dede ˗mü ˈö˗ ˗kë kwa ˗dhɛ. (Matiö 20:28; Zan 8:29; Wlɔmö 5:12, 18) ˈDhɛ ˈü˗ yö ꞊dhɛ ü ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë, ˗yö ˗pa ü zuʋ̈ˈˈ ˈka ꞊dedewo, ˈyö˗ ˗dhɔ ˗yö ˗da ü ˈgü ˈpö.​—1 Zan 4:9, 10 ˗wo pö.

6. (1) Mɛn ˈbha ˗dhɔ ˗ya kwa kë, kwa˗ ˗zɔn ˗a ˗dhɛ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (2) ˈMën Zoova ˗dhɔ ˗yö ü ˗blü kö ˈü˗ kë?

6 ˈˈKɛɛ ˗Zlan ˗dhɔ ˗bha ü kë ˗sü züdɔdhɛ ˗mü. ˗A ˈwɔnzuan ˈtɔ˗, mɛn ˈbha ˗dhɔ ˗ya kë kwa ˈgü, ˗a ˗pö ˗a ˗dhɛ ˗sü ˈˈkpaan ˈö ꞊dhɛ «ü ˗dhɔ ˗yö n ˗kë», ˈyaa ˗mɔn. ˗A ˗dhɔ bhë, ˗yö ˗dho kwa ˗blü ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗dho ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˗an kë ˗sü ˗bha. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, Zoova ˗dhɔ ˈö ü ˈgü, ˗yö ü ˗blü kö ü ˗bha ˗tosɛta kë ˗kɔ ˗yö kë ˗a ˗dhɛ ˗së. ˈDhɛ ˈö˗ ˗dhɔ ˗yö ˗da ü ˈgü ꞊dedewo, ˈyö ˈü ü ˗de nu ˗a ˗dhɛ, ˈyö ˈü bɔ ˈˈyi ꞊bhaa. Ü ˗de nu ˈü˗ wo Zoova ˗dhɛ bhë, ü˗ ˗pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ü ˗dho ˗a ˗dhɔkë yi ˈˈplɛ ˈka. (Wlɔmö 14:7, 8 ˗wo pö.) Ü ˗dho ˈto ü ˗wo bhë ˗a ˗ta ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

«˗DHIO ˗MA ˗A ˗TA ˗SÜ»

7. (1) ꞊Ya kë ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë, ˈmën ˈkwa ˗dho ˗a kë? (2) ˗A ˗bha ˗dhioo ˈbha ˗nu ˈtɔ ˗mën?

7 Zoova ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü bhë, ˗ya ˗kë ˈö ‹ˈkwa ˗dhio ma ˗a ˗ta.› ˗Kɔ ˈö Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ˗tosɛta kë ˗a ˈka, ˗yö Biblö ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan ˗nu ˈtɔ˗ ˗Zlan ˈyaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa we mü kö ˗yö kwa ˈkun, kö ˈkwa ꞊kwaan ɛɛnˈˈ kö ˈkwa ꞊sua kë. ˈYaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˗nu ˈö wo ˈti wo ˈkosü ˈˈkwi ˈˈdhiʋ̈, ˗an ˗bha sɛɛˈˈ ˗yö kë do, ɛɛnˈˈ ˈzü kö ˈkwa pë ˈˈwɛɛ ˈbha gba.​—1 Kodhɛngtö 5:11; 6:18; 10:14; Efɛzö 4:28; Kodhɔsö 3:9.

8, 9. ˈWɔn ˈbhaa ˗nu ˈö Biblö yö ˈti ˈtɔŋ˗ dɔ ˗a ˗bha ˈgbaandhö ˈkwa kë ˗a ˈgü, kwa ˗dho Zoova dhɔɔbhaawɔn dɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗A ˈwɔnzuan do ˗zɔn.

8 ˈKwa˗ pö kwa kë Zoova ˗dhɛ ˗së, kwa dua ˗mü kö ˈpë ˗ʒiö ˗dhioo ˗man ˗a ˗ta ˗sü ˗ta ˈkwa˗ kë. ˈWɔn ˈˈpɛpɛ ˈkwa ˗dho ˗an kë kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü, yö ˈti ˗an ꞊gban ˈtɔŋ˗ dɔ kwa ˗ta. ˈKwa kë ˈwɔn ˈbhaa ˗nu ˈgü, ˈpë ˈkwa ˗dho ˗a kë, Biblö ˈyaa˗ ˈgü ˈˈpʋ. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ? (Efɛzö 5:17) ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈö gagade ˗nu ˗wo ˗gban ˗an ˗ta, ˈö ˈwo Zoova ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗nu ˗zɔn kwa ˗dhɛ, ˗wo Biblö ˈgü. Kö ˈkwa Biblö ˗wo pö, kwa ˗dho Zoova dɔ ˗së ˈka, ˈö ˈkwa˗ ˗zopiʋ̈wɔn ˗nu dɔ. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˈpë ˗dhɔ ˗ya ˗kë waa˗ ˈdhɛ ˗dhɔ ˈyaa˗ kë kwa ˗dho ˗an dɔ.​—Psaume 97:10 ˗wo pö; Proverbes 6:16-19; ˗bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 1 ˗bha.

9 ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ, pë ˗nu ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗an ˗ga tele ˈgü ɛɛnˈˈ ɛntɛnɛtö ˗ta, Zoova yö ˈti ˗an ˗bhokoo kë kwa ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ ˗a ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo Biblö ˈgü, ˗wo kwa ˗takun kö ˗a ˗dhɛ ˗nu ˈwo ˗së ˈkwa ˗an dɔ. Trʋʋˈˈ ꞊vadhɛ ˗nu ˈwo ꞊dɛɛ, ˈˈvaanvandhɛ waa ˈˈɲangüyaa kë ˗sü, ˗wo ˗an ˈgü. Biblö ˈgü Zoova ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ‹ˈmɛn ˈö ˈˈvaanvandhɛ ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˗a ˗mɛn ˗san ö ˗kë.› ꞊Ya ˈgo mü ˈzü, ö ‹˗dho ˈwɔn bho ˈˈɲangüyaamɛn ˗nu ˈgü›. (Psaume 11:5; Eblö 13:4) ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo bhë, ˗wo ˗dho kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ˈkwa ˗da ˈwɔn ˗së ˗ʒian ˗ta? ˈKwa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ pë ˈbha ˗san ˗yö Zoova ˗kë, ɛɛnˈˈ ˈö˗ yö ꞊dhɛ ˈˈɲangüyaa ˗pë ˈdhö, ˗kwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈkwa ˈˈkan ˗a ˗bha.

10, 11. ˗Mën ˈö ˗kë ˈö ˈkwa ˈwɔnman Zoova ˗ta?

10 ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa ˈwɔnman Zoova ˗ta? Kwa˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈya ˗dho ˈwɔn bho kwa ˈgü ˗ee ɛɛnˈˈ kö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈya ˗dho kwa ꞊slɔɔ ˗ee? ˗Abin! (Gadhatö 6:7) Kwa ˈwɔnman Zoova ˗ta ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë. ˈNën ˈsɛɛn˗ ˗nu ˗wa ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˈwo wo dë zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü, ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö dhi. ˗A ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ꞊dhɛ kwa Zoova zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi bhë, ˗yö ˗së ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka pë ˈˈpɛpɛ ˗ta.​—Psaume 5:12; Proverbes 12:2; ˗bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 2 ˗bha.

11 Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗ya kë kwa ˈgü ˈˈplëëplë, ɛɛnˈˈ ˈkwa ˗kpla ˈyö ˈkwa˗ kun ˗ee? ˗Abin toŋtoŋdho. ˈKwaa Zoova ˗bha ˈtɔŋ ˗nu zë ˈgü kö ˗an ˗dhɛ ˗nu ˈwo kwa ˗dhɛ ˗së ˈkwa ˗an ˈkun. (Deutéronome 12:32) Kwa ˈwɔnman ˗a ˗ta ˈwɔn suu ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈgü ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö psaume ˗bɛnzëmɛn do ˗ya pö ˗a ˈka ˗a ˈdhö. ˗Ya ˗pö: «A ˗klü ˗sü ˈka ˈü ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗bha, ˗an ˗dhɔ ˗yö n ˗kë.» (Psaume 119:47; Wlɔmö 6:17) Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kë ꞊dhɛ Noe ˈdhö. Pë ˈˈpɛpɛ ˈö Zoova ˗ya pö ˗a ˗dhɛ ˗ya ˗kë, ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö ö ˗kë. Biblö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ pë ˈö ˗Zlan ˗ya pö, Noe ‹˗ya ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗kë.› (ˈWunzüdɔdhɛ 6:22) Ü˗ ˈˈpiʋ̈ ˈpö kö Zoova ˗yö ü yö ꞊dhɛ Noe ˈdhö ˗ee?

12. Kwa ˗dho Zoova zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

12 ˈKwa ˈwɔnman Zoova ˗ta, ˗yö ˗kë ˈö ˗de ˈgü ꞊dhɛ? ˗Ya «zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi.» (Proverbes 11:20; 27:11) Mɛn ˈö pë ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗da, ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblʋ̈ ꞊ya dhi kwa ˗bha ˈwɔnman ˗a ˗ta ˗sü ˗wɔn ˈgü bhë, ꞊bhlëë ˈkpii˗ ˗mü. ˈˈKɛɛ ˈyaa ˈˈgbɩɩdhɛ wɔ kwa ˗ta kö ˈkwa ˈwɔnman ˗a ˗ta. ˗A ˗dee ˗ʒiaan, ˗yö ˗potaadhe ˗nu kwa ˗dhɛ. Yö ˈnën ˗wɔn ˈgü, ˈwɔn ˈö ˗dhi kwa ˗dhɛ, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˗së ɛɛnˈˈ ˗yö ˈyaa˗, ˈö ˈkwa˗ ˗kë. Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˗a ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü bhë, ˗yö kwa ˗blü ˗da ˈwɔn ˗së ˗ʒian ˗ta ˗sü ˗bha, kö kwa ˗bha ˗tosɛta ˗yö kë ˗së.​—Deutéronome 30:15, 16, 19, 20; ˗bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 3 ˗bha.

‹˗DHIO ˗NU ˈÖ˗ DƆ KWA ˗TA ˈWAA ˈˈGBƖƖ˗›.

13, 14. Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈkun ˗sü ˈyaa ˈˈgbɩɩ˗? ˗A ˈwɔnzuan do ˗zɔn.

13 Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗zota ꞊dhɛ Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈkun ˗sü ˗yö ˈˈgbɩɩ˗, ˈö mɛn ꞊nënŋ. ˈˈKɛɛ Biblö ˗ya ˗pö ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ: «˗Dhio ˗nu ˈö˗ dɔ kwa ˗ta bha [ˈwaa] ˈˈgbɩɩ˗.» (1 Zan 5:3) Glɛkö ˗wo kpö ˈwo˗ ꞊dhiëëta ˈö ˗kë «ˈyaa ˈˈgbɩɩ» ˈka bhë, ˗a ˗gɛn ˈnën ˗tɔ «ˈyaa ˈgbinŋ˗». Biblö ˈˈɲan ˈbhaa ˗nu ˈgü, ˗wo kpö bhë ˗wa ˗sü kö ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈö ˈwaa kpɛnŋdhö ɛɛnˈˈ zuʋ̈yaamɛn ˗nu ˈwo˗ ˈˈslö ꞊mɛɛn kö ˈwo pë yaa kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈka, ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ. (Matiö 23:4; Këwɔn ˗nu 20:29, 30) Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwaa «ˈgbinŋ˗», ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗an ˈkun ˗sü ˈyaa ˈˈgbɩɩ˗. ˈPë ˈkwaa ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha, ˈyaa˗ ˗dhɛ kwa ˗gɔ.

14 ˗A ˈwɔnzuan do ꞊nɛn: Ü ˗zota kö ü ˈˈtɔŋdë do ˈö ˗dho ˈdho ˈkɔ ˈˈwɛɛ ˈgü, ü˗ ˗takun ˗ni ˗a ˗bha ꞊kwɛɛ˗ ˗nu ˗lö ˈsü ˗bha. ꞊Kwɛɛ˗ ˗nu ˈö ˗an ˗dhu, ˗an ˈbhaa ˗nu ˗wo ˈˈfʋ̈ʋ̈fʋ̈. ˈˈKɛɛ ˗a ˈbhaa ˗nu ˗wo ˈgbinŋ˗ ˈgbɛ ˈö mɛn do ˈyaa ˗mɔn ˗a luuˈˈ ˗sü ˗bha. Ü ˈˈtɔŋdë ˗dho ˗a pö bhi do ˈü ꞊kwɛɛ˗ ˈgbinŋ˗ bhë ˗a ˈsü ˗ee? ˗Abin! ˗Mën ˈö ˗kë? ˗A ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ ˈyaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗yö kë ü ˈka. ꞊Dhɛ ü ˈˈtɔŋdë ˈö bhë ˗a ˈdhö, ˈpë kë ˗sü ˈdhö ˈˈgbɩkɩgbɩkɩ, Zoova ˈyaa ˗mɔn ˗a ˗bha toŋtoŋdhö ˗ya pö ˈkwa˗ kë. (Deutéronome 30:11-14) Zoova ˗yö kwa ˗dɔ. «˗Kɔ ˈö kwa ˗pëkë ˗a ˗bha ˗ya ˈˈɲaan ˈkpakpadhö, ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈˈsɛ ˗bi ˗mü kwa ˈka.»​—Psaume 103:14.

15. ˈMën ˗kë ˈkwa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu bhë, ˗wo kwa ˗bha ˈwɔn ˗së ˈka?

15 Moizö ˗ya ˗pö Izraɛdhö ˗mɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu bhë, ˗an ˗de ˗bha ˈwɔn ˗së ˗mü. Kö ˗wa ˈkun, ˗wo ˗dho ꞊gwëë˗. (Deutéronome 5:28-33; 6:24) Pë do bhë ˈyö˗ ˈka ꞊dɛɛ. Pë ˈˈpɛpɛ ˈö Zoova ˗ya pö kwa ˗dhɛ, kö ˈkwa ˗an kë, kwa ˗bha ˗tosɛta ˗dho kë ˗së. (Isaïe 48:17 ˗wo pö.) Kwa Dë Zoova ˗yö kwa ˗bha ˈwɔn ˗së ˗dɔ ˗kplawo. (Wlɔmö 11:33) Biblö ˗ya ˗pö: ‹Waa˗ pö ˗dhɔ, kö ˗wo ˗wɩ ˗Zlan ˈka.› (1 Zan 4:8) ˗Ya ˗zɔn ꞊dhɛ pë ˈˈpɛpɛ ˈö Zoova ˗ya pö ɛɛnˈˈ ˈö˗ ˗kë, ˗yö ˗gban ˗dhɔ ˗ta.

16. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn yaa ˗dhii ˗yö kwa ˈgü, ˈö ˈkwa ˈˈkpɔnŋtaadhɛ yaa ˈgü, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈwɔnman ˗Zlan ˗ta. ˈMën ˗kë?

16 ˈWɔnman ˗Zlan ˗ta ˗sü ˈyaa ˈˈplëëplë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. ˈˈKpɔnŋtaadhɛ ˈkwa˗ ˗bha ꞊dɛɛ Dügɔmɛn ˈnën ꞊kɔɔn ˗ni ˈgü. ˗Yö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗blü ˈwɔn yaa kë ˗sü ˗bha. (1 Zan 5:19) Kwa dua ˗mü ˈzü kö ˈkwa ˗gban ˈwɔn yaa ˗dhii ˈö kwa ˈgü ˗a ˗gɔ. ˗Ya ˗kë ˈö ˗zotadhe yaa waa ˈwɔn yö ˗kɔ yaa ˗nu ˗wo kwa ˗blü ˗gban ˗Zlan ˗gɔ ˗sü ˗bha. (Wlɔmö 7:21-25) ˈˈKɛɛ Zoova ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü, ˗yö ˈwɔn ˗së kë ˗sü ꞊faan ˗nu kwa ˗dhɛ. Zoova ˗yö kwa ˗bha ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˗sü ˗yö, ˈö ö ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ nu kwa ˗dhɛ kö ˗yö kwa ˗takun. (1 Samuel 15:22, 23; Këwɔn ˗nu 5:32) ˗A ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈö bhë ˗yö kwa ˗takun kö ˈkwa ˈˈklʋʋsë ˗nu draanˈˈ, kö ˈwɔnman ˗Zlan ˗ta ˗sü ˈya ˗dho kë kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗.​—Gadhatö 5:22, 23.

17, 18. (1) ˗Mën ˈö ˈkwa ˗dho ˗a yö ˈsëëdhɛ ˈö yö ˗a ˈgü? (2) ˗Mën ˈö ˈkwa ˗dho ˗a draanˈˈ ˈwɔn ˗gɔ ˈkwa ˗dho yö˗ ˗bha bhë ˗a ˈgü?

17 ˗Kɔ ˈö ˈkwa ˗dho ˗tosɛta kë ˗a ˈka kö ˈkwa kë Zoova ˗dhɛ ˗së, kwa ˗dho ˗a yö ˈsëëdhɛ ˈö yö ˗a ˈgü. ˗Kɔ ˈö ˈkwa ˗dho ˗a ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu waa˗ ˗bha ˗dhioo ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗a ˈka kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü, kwa ˗dho ˗a draanˈˈ. ˗Yö kë ü ˈˈɲaan ꞊dhɛ Zoova ˈyaa ˈˈgbɩɩdhɛ wɔ kwa ˗ta kö ˈkwa ˈwɔnman ˗a ˗ta. Kö ˈkwa ˈwɔnman ˗Zlan ˗ta, kwa ˗bha ˗tosɛta ˗dho kë ˗së ꞊dɛɛ, ˈö kwa ˗bha ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˗yö ˗kë ˗së ˈpö. ˈˈKɛɛ kwa ˗bha ˈwɔnman ˗a ˗ta ˗sü ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë ꞊dedewo.​—​˗Bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 4 ˗bha.

18 Kwa zuʋ̈ga ˈö ˈwɔn yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ bhë, Zoova ˗ya ˗nu mɛn ꞊gban kwa ˗dhɛ kö ˗yö kwa ˗takun kö ˈkwa ˈwɔn ˗së waa ˈwɔn yaa ˗an ˗bhokoo dɔ. Kö ˈkwa kwa zuʋ̈ga ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a dɔɔˈˈ, ˗yö ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa «˗dhio ˗ma ˗a ˗ta.» ˈˈKɛɛ ˈmën ˈwo˗ ˗dhɛ kwa zuʋ̈ga ˈö ˈwɔn yö ˈko ˈˈdhiʋ̈? Kwa ˗dho ˗a dɔɔˈˈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Kwa ˗dho ˗an ˗yɔ dɔ ˈwɔn ˗gɔ ˈö ˈkwa ˗dho yö˗ ˗bha bhë, ˗a ˈgü.