1-3. (1) ˈMën ˗kë ˈö ˈnëndhö ˗yö ö ˗zo ˗kë ˈnën ˗bha ˗kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗sü ˈˈpiʋ̈? (2) ˈMën ˗kë ˈö Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ö ˗dɔkëmɛn ˗nu ˗wo kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈?

 Ü ˗ZOTA dhebɔ do ˈö˗ ˗bha ˈnën ˈö˗ ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˈö˗ baaˈˈ ˗ni ˈgü kö ˗yö ˈdho ꞊klaŋplöö ˗a ˈgü. ˗Yö ˗kpɔɔ ˗a ˗bha, kö ˗ya kë ꞊dhɛ ˗yö ö ˗zu ˗së ˈka, ˈö ˗bha sɔ ˈyaa ˗dhiisü ˈö˗ ˈwɔn dɔ. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗ya ˗kë ˈö ˈnën ˗yö ˗kë ö ˈflëëgü, ˈö˗ ˗zɔn ˈzü ꞊dhɛ ˗a ˈkpɔmɛn ˗nu ˗wo wo ˗zokë ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗së ˈka.

² Kwa Dë Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈpö kö ˈkwa kë ˈˈpuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈. (Psaume 18:26) ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ kwa ˗bha ˈwɔn ˗së ˗mü. ꞊Ya ˈgo mü ˈzü, ˈkwa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, ˗ya ˈtɔ ˗bhɔ.​—Ézéchiel 36:22; 1 Piɛdhö 2:12 ˗wo pö.

 ³ ˈMën ˗tɔ ˗kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗sü? ˈYö ˈmën ˈkwa˗ ꞊slɔɔ ˗kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗sü ˈgü? Dhɛɛˈˈ ˗nu bhë, ˗an ˗yɔ ˗nu ˗wo ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü. ˈKwa ˗an dɔ, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ yö ꞊dhɛ kwa dua ˗mü ˈkwa kwa kë ˗kɔ ˈbhaa ˗nu bho ˈˈgblʋʋ.

4, 5. (1) ˈMën ˗kë ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈? (2) ˗Kɔ ˈö Zoova ˗yö ˗kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗sü yö ˗a ˗bha, ˗a ˗dapë ˗nu ˗wa ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁴ Zoova yöö ꞊dede ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈnën ˗kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗sü ˗gleŋ ˗da kwa ˗bha. (Lévitique 11:44, 45) Kwa dua ˗mü ˈkwa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kwa ˗bha «ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˈsü [Zoova] ˗bha ˗bha.»​—Efɛzö 5:1.

⁵ ˗Kɔ ˈö Zoova ˗yö ˗kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗sü yö ˗a ˗bha, ˗a ˗dapë ˗nu ˗wa ˗zɔn kwa ˗dhɛ. Zoova ˗yö ˈˈsɛ ˗da kö ˗yö kë kwa ˗yɛɛbhaadhɛ ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈka. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: Dha ˗ya ban, ˈyö ˈɲënŋ˗ ˗yö bhü, yö dha ˈˈyi bhë ˈö ˗gla ˈˈdhuu ˈgü, ˈyö dho dhaŋ˗ ˈgü. ˗Ya yö ˈmü, ˈyö kë dha kpö ˈka ˈyö ban ˈzü. ˈˈDhü ˗nu ˗de ˈpö, ˗wo ˈˈtee ˗saa ˈö ˗dhiisü ˗an ˗gan, ˈyö ˈwo ˗a ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈö ˈkwa ˗dho ˈˈtë ˗a ˈka ˗a nu kwa ˗dhɛ. Pë ˗nu ˈwo bhë ˗wo ˗kë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. Pë ꞊plünŋ ˈbhaa ˗nu ˗wo ˈˈsɛɛdhö ˈö ˈwo ˈˈgbluu yaa ˗nu wo ˗dho ˈˈyua ˗da kwa ˈgü ˗be ˗an ˗gla ˈö ˈwo ˗kë ˈˈgbluu ˈö ˈwaa ˈˈyua ˗da mɛn ˈgü ˗an ˈka.​—Jérémie 10:12; Wlɔmö 1:20.

6, 7. ˈTɔŋ˗ ˈö Zoova ˗yö bɔ Moizö ˗ta ˈö˗ dɔ bhë, ˗ya ˗zɔn ˗a ˈgü ꞊dhɛ ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu dua ˗mü kö ˗wo kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈. ˗A ˈwɔnzuan do ˗zɔn.

⁶ ˈTɔŋ˗ ˈö Zoova ˗yö bɔ Moizö ˗ta ˈö˗ dɔ Izraɛdhömɛn ˗nu ˗ta bhë, ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˗kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗sü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˗A ˈwɔnzuan do ˈnën ˗tɔ Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈyö Zoova ˗yö ö ˗kɔ kpɔ ˗an ˗bha ˗a ˗dhɔkësü ˗gɔ. ˗Dhikodhɛ ˈˈsaa˗ bho ˗yi ˈka, ˈˈsaabhomɛn ˈkpii˗ ˗yö  ö ˗zu ˗gɛn ˗ɲaan ˈka ꞊plɛ. (Lévitique 16:4, 23, 24) ˈˈSaabhomɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈwo to, ꞊waa˗ pö ˈwo ˈˈsaa˗ bho ˈpö, ˗wo wo ˗gɛn waa wo ˗kɔ ˗nu ˗zu. (Exode 30:17-21; 2 Chroniques 4:6) ˈWɔn ˈbhaa ˗nu ˈgü, ˈmɛn yö ˈti ˗kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗sü ˈtɔŋ˗ ꞊bhlëë ˗ya, ˗wa ˗zë.​—Lévitique 15:31; Nombres 19:17-20.

⁷ ꞊Dɛɛ ˈpö, kwa pë ꞊va ꞊dede ˗yö Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈgü. (Malachie 3:6) ˗Ya ˗zɔn ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu dua ˗mü kö ˗wo kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈. Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu wo ˈti ˈgo ˈˈgblʋʋ. ꞊Dɛɛ ˈzü, ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˗kplawo kö ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗wo kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈.​—Zakö 1:27.

8. Kwa ˗dho kwa ˗bha ˗kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗sü ˗zɔn ˗mën ˗nu ˈgü?

⁸ Zoova ˗bha ˈgü, ˗kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗sü dosɛnŋ ˈyaa ˈnën ˗tɔ kwa kwi, kwa ˗bha sɔ waa kwa ˗yɛɛbhaadhɛ ˗kun ˗së ˗sü. ˗Yö ˗gban kwa ˗bha ˗tosɛta kë ˗kɔ ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗bha. Kwa ˗bha ˗Zlan ˗dhɔkë ˗kɔ, kwa ˈˈta ˗kɔ waa kwa ˗zota ˗kɔ ˗nu dua ˗mü kö ˗wo kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈. ˈKwa˗ pö ˈkwa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ Zoova ˈwëëdhö, kwa dua ˗mü kö kwa ˗bha ˗tosɛta kë ˗kɔ ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗yö kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈.

9, 10. Kwa ˗bha ˗Zlan ˗dhɔkësü ˗dho kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁹ ˗Zlan ˗dhɔkë ˗kɔ ˗së. Kwa dua ˈyaa ˗mü kö kwa ˗kɔ ˗yö kë ꞊sua ˗zlanwo ˗nu ˗bha ˈwɔn gbɛ˗ ˈgü. ˈDhɛ Izraɛdhömɛn ˗nu kun ˈˈgan ˈgü Babidhɔnö, mɛn ˗nu ˈwo kun ˗an ˗züzü ˗wo ˗kun ꞊sua ˗zlan ˗nu ˗dhɔkë ˗ni ˈgü, ˈö ˈwo ˈˈɲangüyaa ˗kë ˗an ˗bha ˗zlan ˗dhɔkësü ˈgü. ˈˈKɛɛ Izai ˗ya ˗to ˈˈdhiʋ̈ ˈö˗ pö ꞊dhɛ Izraɛdhömɛn ˗nu ˗dho ˈˈyɛ wo ˈzü wo dho wo ˗gɔ ˈˈsɛ ˈgü, ˈwo ˗Zlan ˗dhɔkë ˗kɔ ˗së züdɔ ˈzü. Zoova ˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ: «˗Ka ˈgo ˈdhɛ bhë ˗a ˈgü, ˈka ˗dho ˈpa pë ˗dhiisü gbɛ˗ ˈka! ˗Ka ˈgo ˗a ꞊zinŋgü, ˗ka ˈto ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈.» ˗An dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo ꞊sua  ˗zlanwo ˗nu ˈwo Babidhɔnö ˗an ˗bha ꞊klaŋwo waa ˗an wɔkɔ ˗nu kaanˈˈ ˗Zlan ˗dhɔkë ˗kɔ ˗së ˈka.​—Isaïe 52:11.

¹⁰ Kletiɛn ꞊dede ˗nu ˈwo ꞊dɛɛ ˈpö ˗wo ˗kan ꞊sua ˗zlanwo ˗nu ˗bha. (1 Kodhɛngtö 10:21 ˗wo pö.) ˈˈKpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü, mɛn ˗nu ˗bha ˗zoyödhe waa ˗an wɔkɔ ꞊vadhɛ ˗nu ˗wo ˗gban ˈpë ꞊sua ˗zlanwo ˈgümɛn ˗nu ˗wa pö ˗an ˗ta. ˗A ˈwɔnzuan ˈtɔ˗ mɛn ꞊vadhɛ ˗bha ˈgü ˈkwa ga, pë ˈbha ˗go kwa ˈgü ˈö dho ˗tosɛta kë ˗dhɛ ˈbha ˈgü. ˗Zotadhe suu ˈö bhë, ˗ya ˗da mɛn ˗nu wɔkɔ ˈgü ꞊dɛɛ. (Ecclésiaste 9:5, 6, 10) Kletiɛn ˗nu dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo kpa ˗an ˗bha. Kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wo kwa ˗blü kö ˈkwa ˗da wo ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ kë ˈö˗ wo ꞊dhɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kë Zoova ˗dhɛ ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ bhë, ˈkwaa ˈˈwɩ ˗a ˗bha.​—Këwɔn ˗nu 5:29.

11. Kwa ˈˈta ˗kɔ ˗dho kë ˗së ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹¹ ˈˈTa ˗kɔ ˗së. ˈKwa˗ pö ˈkwa kë Zoova ˗dhɛ ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, kwa dua ˗mü ˈkwa ˈˈkan ˈˈɲangüyaa suu ˈˈpɛpɛ ˗bha. (Efɛzö 5:5 ˗wo pö.) Zoova ˗ya ˗pö Biblö ˈgü ꞊dhɛ ˈkwa ‹꞊dua ˗zua zë ˗sü ɛɛnˈˈ ˈˈɲangüyaa ˗gɔ.› ˗Ya ˗pö ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo ˈˈɲangüyaa ˗kë ˈö ˈwaa ˈˈkan˗ ˗bha, ˈwii «ˈdho ˗da ˗Zlan ˗bha ˗gludëdhɛ ˗pö ˈgü.»​—1 Kodhɛngtö 6:9, 10, 18, NTBL; kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 22 ˗bha.

12, 13. ˈMën ˗kë ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö kwa ˗bha ˗zotadhe ˗yö kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈?

¹² ˗Zotadhe ˗së. Kwa këwɔn ˗nu zü ˗yö ˗dɔ kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. (Matiö 5:28; 15:18, 19) ˗Zotadhe ˗së, ˗yö kwa ˗blü ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˗bha. ˈˈKɛɛ kë ˈö˗ wo ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö kwa ˈgü bhë, ˗a ˗wɔn ˈgü ˗zotadhe yaa ˗kë kwa ˗gɔ ꞊shiö. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗kwaa bho kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˈˈvaandhö. Kwa ˈti˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa zuʋ̈ga ˗dho kë ˗dhiisü, ˈö ˈwɔn yaa ˈkwa kwa ˗zota ˗a ˈgü ˗kplawo bhë  ˈö˗ kë ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë. Kwa dua ˗mü ꞊ʒiaan kö ˈkwa ˈwɔn ˗së ꞊va ˗da kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. (Fidhipö 4:8 ˗wo pö.) Yö ˈnën˗ ˗wɔn ˈgü ˈkwa ˗kan trʋʋˈˈ ˗nu ˈö ˈˈvaanvandhɛ ɛɛnˈˈ ˈˈɲangüyaa ˈdhö ˗an ˈgü, ˗an ˗bha. ˈPë ˈkwa ˗dho ˗a ˗wo pö, ˗a ˗ga ɛɛnˈˈ ˗a ˈˈdoodɔ, kwa kwa ˗kɔ ˗yɛ ˗a ˗bha kwa ˈsuan˗ ˈka.​—Psaume 19:8, 9.

¹³ ˈKwa˗ pö ˈkwa ˗klu ˗Zlan ˗dhɔ ˗bha ˗kplawo, kwa dua ˗mü kö kwa ˗bha ˗Zlan ˗dhɔkë ˗kɔ, kwa ˈˈta ˗kɔ waa kwa ˗zota ˗kɔ ˗nu ˗wo kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈. ˈˈKɛɛ kwa ˗bha ˗de ˗kun ˗së ˗sü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ Zoova ˗gɔ ˈpö.

14. ˈMën ˗kë ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa kwa ˗de ˈkun ˗së?

¹⁴ Kwa kwibhadhɛ waa kwa ˗züzüdhɛ ˗nu ˗wa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, ˗yö ˈwɔn ˗së ˗kë kwa ꞊dede waa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ. Kwa ˗kë kwa ˈflëëgü, ˈö ˗kë kwa ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗së. ˈˈKɛɛ kwa ˗bha ˗dekunsë ˗sü ˗gɛn ˈkpii˗ ˈö ˈdhö ˈyö ˗tɔ: ˗yö Zoova ˈtɔ ˗bhɔ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˈö ˗tɔ kö ˈü ˗kpan ˈnën ˈö ˗dhiisü ˗a ˗bha, ü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈü˗ pö ꞊dhɛ ˗a ˗mɛn ˗nu ˈwaa˗ ˈkun ˗së. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka ˈpö, kwa ˈti kwa ˗de ˈkun ˗së, mɛn ˗nu ˗dho Zoova ˗wɔn yaa blɛɛˈˈ. Pɔdhö ˗ya ˗pö: «˗Kɔ ˈyi dho˗ kë˗ ˈka kö ˈya ˈdho kë mɛ ˈbha ˗mɛ ˈbha ˗bho [˗Zlan] ˗bha ziantamɛ ˈka ꞊në ˈyi˗ mɔɔ˗ sië. Kë ˈˈdhʋ̈ kö˗ ˗bha yë ˈyi˗ kë sië bha ˈwa ˈdho˗ ˗dhiang yaa zë. [...] kö ˗wa dɔ ꞊dhɛ ˗a ˗bha yëkëmɛ ˗mü yi ˈka.»​—2 Kodhɛngtö 6:3, 4.

15, 16. Kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈkwa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗kplawo?

¹⁵ Kwa kwibhadhɛ waa kwa ˗da ˗sɔ ˗nu. Kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa kwa ˗de ˈkun ˗së ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ kwa kwa ˗zu ˗dhɛkpaɔyi ˈˈpɛpɛ ˈka. Kwa kwa ˗kɔ ˗zu ꞊saa˗ ˈka ˈyö ˈkwa ꞊kun ˗bhöpë ˗kpa ɛɛnˈˈ pë ˗bhö. ˈKwa ˈgo ˈkɔ  ꞊taabha ɛɛnˈˈ ˈkwa kwa ˗kɔ ˈpa pë ˗dhiisü ˈka, kwa dua ˗mü ˈzü ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈzu. ˗Kɔ ˈˈzu ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˈgü ˗bhaasü, ˈˈkɛɛ ˗a ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗yö ˈˈyua ꞊plüün ˗nu ˗zë, ˈö ˈˈyua ˗nu ˈwaa ˗pɛn. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ʒiaanwo ˈö mɛn dha. ꞊Ya kë ꞊dhɛ gbo ˈkɔ ˈyaa kwa ˗gɔ, ˗kwaa ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö gbo ˈya ˗dho kë kwa ˗bha ˈkɔ ˈka ꞊klöö˗. Gbo ˈkɔ ˈyaa kun Izraɛdhömɛn ˗nu ˗gɔ. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗wo ˗dho ꞊blëëgü ˈkɔ waa ˈˈyi ˈtɔdhɛ ˗nu ˈka ꞊glɛɛn, ˈö ꞊wa wo bo ˈwo ˈˈsɛ kpa ˗a ˗ta.​—Deutéronome 23:12, 13.

¹⁶ ˈˈGbɩɩdhɛ ˈyaa ˗mü kö kwa ˗bha sɔ ˗nu ˗wo kë ˗dɛɛ ɛɛnˈˈ sɔ ꞊sɔnŋ ˈˈgbɩɩsü ˗nu ˈka. ˈˈKɛɛ ˗an dua ˗mü kö ˗wo kë ˈˈpuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈. (1 Timote 2:9, 10 ˗wo pö.) Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˗kplawo kö kwa kwibhadhɛ ˗yö Zoova ˈtɔ bhɔ.​—Titö 2:10.

17. ˈMën ˗kë ˈö kwa ˗bha ˈkɔ waa kwa ˗bha ꞊kwɛɛ˗ ˗nu ˗wo ˗kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈?

 ¹⁷ Kwa ˗bha ˈkɔ waa kwa ˗bha ꞊kwɛɛ˗ ˗nu. ˗Dhɛ ˈˈoo ˗dhɛ ˈö ˈkwa˗ ˗bha, kwa kwa ˗bha ˈkɔ ˗kun ˗së. Kwa kwa ˗bha gɔ ɛɛnˈˈ ˗piö ꞊soo ˗nu ˗kun ˗së ˈpö. ˈˈKɛɛ ˗a ˈdhɛ ˈkwa˗ kun ˗së ꞊dedewo ˈyö ˗tɔ ˗a ˈdhɛ ˈkwa dho ˗a ˈka ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ɛɛnˈˈ ˗zlanwopödhɛ ˈgü. ˗A ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ ˗tosɛta ˈö ˗dho kë ꞊bhɔɔ ˈˈsɛ ˗ta, kwa˗ ˗wɔn ˗blɛɛ ˗zlanwopödhɛ ˈgü. (Dhukö 23:43 NWT; ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 11:18) ˈKwa kwa ˗bha ˈkɔ waa˗ ˗züzüdhɛ ˗nu ˈkun ˗së, kö kwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa kwa ˗de baaˈˈ ˗ni ˈgü ˗tosɛta ˈö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗dɛɛ ˈö ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗a ˈgü bhë ˗a ˗bha.

18. ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö kwa ˗bha ˗Zlan ˗dhɔkëdhɛ ˗yö kë ˗së?

¹⁸ Kwa ˗bha ˗Zlan ˗dhɔkëdhɛ ˗nu. ˈKwa kwa ˗bha ˗Zlan ˗dhɔkëdhɛ ˈö ˈwo ˗kë ˗bhɔkwëëkëgükɔ ɛɛnˈˈ ˗bhɔkwëë ˈkpii˗ këdhɛ ˗nu ˈka ˗an ˈkun ˗së, kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗sü kwa ˗dhɛ ꞊bhlëësü. Mɛn ˗nu ˗wa nu kwa ˗bha ˗bhɔkwëëkëgükɔ ˈgü ˗blɛɛsü, pë ˈwo˗ ˈsuan˗ bho ꞊shiö ˈyö ˗tɔ ˗a ˗bha kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗sü. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö zoova ˈtɔ ˗bhɔ. ˗Zlanwokɔdhi ˈgümɛn ˈˈpɛpɛ dua ˗mü kö ˗wo wo ˗kɔ ˗ya ˗bhɔkwëëkëgükɔ ˗kun ˗së ˗sü ˗gɔ, kö ˗wa baaˈˈ ˗së ˈka.​—2 Chroniques 34:10.

19. ˗Mën ˗nu ˈkwa ˗dho ˈˈkan ˗an ˗bha?

¹⁹ ˈˈTa ˗kɔ yaa ˗nu ˈö ˈkwa ˗dho ˈˈkan ˗an bha, Biblö yö ˈti ˗an ꞊gban ˗zɔn kwa ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ ˗a ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗wo kwa ˗takun kö ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö ˈwɔn ˗nu bhë ˗an yö˗ ˗bha ˈkwa˗ dɔ. ˈYaa˗ ˈˈpiʋ̈ ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗wo ꞊shiɛti mü, ˗wo yɔ mü ˈgbɛ ɛɛnˈˈ ˗wo ˈtaakpɛɛ mü. ˈKwa kë ˗Zlan ˈˈtɔŋdë ˈka, kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa pë ˗nu ˈwo bhë ˗an kë. ˈMën ˈö ˗kë?  ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗tosɛta ˈö˗ gbɔɔ kwa ˗gɔ bhë, kwa˗ ꞊bhlëë ˗ya ꞊dedewo. Pë ˗nu ˈwo bhë, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ˗bha ˗tosɛta ˗kan ˈˈpiʋ̈, ˈwo ˈˈyua ˗da kwa ˈgü, ˈö wo pë yaa ˗kë kwa ˗züzü ˗mɛn ˗nu ˈka ˈpö. Mɛn ꞊vadhɛ ˗wa ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˈwo ˈˈkan ˗an ˗bha, kö ˈwo kë wo ˈflëëgü. ˈˈKɛɛ Zoova ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗zë, kwa ˗kan pë ˗nu ˈwo bhë ˗an ˗bha ˗gɛn ꞊dede ˈö ˈdhö, ˈyö ˗tɔ ˗Zlan ˗dhɔ ˗yö kwa kë. ˈNëndhiëŋnën do ˗ya ˗pö: «Zoova ˗yö n ˗takun ˈyö ˈa n ˗bha ˗tosɛta ˗kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, ˈyö ˗a ˗kan ˈˈta ˗kɔ yaa ˗nu ˗bha. ˗Yö ˗to man do n ˗man ˗be, n ˗kɔ yö ˈti ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha toŋtoŋdhö.» Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈˈsoodhu ˈwo mɛn ˗nu ˗takun kö ˗wo ˈˈkan pë yaa ˗nu ˗bha, ˗kwa ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ.

20, 21. Pë yaa ˗mɛɛn ˗nu ˈö Zoova dhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ˈˈkan ˗an ˗bha?

²⁰ ‹꞊Dhɛ ˈö ˗kë ꞊dhɛ ˈˈplüün ˗së ˗nu bha [˗Zlan] ꞊yaa˗ bho kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗kɔ bha˗ ˈdhö bha, n dheebhang dhɔɔbhaasü ˗nu, pë ˈˈpɛpɛ ˈö ˗mɔɔ ˗bha ˈö kwa kwi ɛɛnˈˈ kwa ˈnii˗ ˗dhii kun bha ˗kwaa bho kwa ˗bha, kö ˈkwa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ [˗Zlan] wëëdhö, kö ˈkwa ˈˈsuʋ̈˗ ˗gɔ.› (2 Kodhɛngtö 7:1) Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˈˈkan pë ˗nu ˈwo ˗dho kwa zuʋ̈ga waa kwa kwi ˗nu ˗dhii ˈkun ˗an ˗bha.

²¹ ˈPë ˗wɔn ˈgü ˈö ‹pë ˈˈpɛpɛ ˈö kwa ˗dhii kun› ˈkwa˗ bho kwa ˗bha bhë, ˗a ˗gɛn ˗yö 2 Kodhɛngtö 6:17, 18 ˈgü. Zoova ˗ya ˗pö kwa ˗dhɛ: «ˈPë ˈö˗ ˗dhɔ ˈyaa n kë, ˈka ˈdho ka ˗kɔ zun˗ ˗bha tongtongdhö.» ˈYö˗ pö ˈzü ꞊dhɛ: «A ˗dho n ˗kɔ ˈkpɔ ka ˗gɔ, a ˗dho kë ka Dë ˈka, ˈö ˈka ˗kë ˈpö n gbö ˗nu waa˗ n ˈdhu ˗nu ˈka.» Pë ˈˈpɛpɛ ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗dhii ˗ya kwa ˗bha, kö ˈkwa ˈˈkan ˗a ˗bha, kwa ˗dhɔ ˗dho Zoova kë ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö ˈnën dë ˗bha ˈnën ˗nu ˗dhɔ ˗ya kë˗ ˗bha ˗a ˈdhö.

22-25. Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ˗takun kö ˈkwa ˈˈkan ˈˈta ˗kɔ yaa ˗nu ˗bha?

 ²² «˗Zlan, ˗dhɔ kë ü ꞊zuöga ˈplɛ ˈka, ü nii ˈplɛ ˈka, ü ˗zo ˗ta ˗a ˈgü ˗wun ˗nu ˈplɛ ˈka!» (Matiö 22:37, NTBL) ˈTɔŋ˗ bhë, yö ˈnën˗ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo. (Matiö 22:38) ˗A ˗dhɛ ˗mü kö Zoova ˗dhɔ ˗yö kwa kë kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka. Pë ˗nu ˈwo ˗dho kwa ꞊sii ˈˈkanpiʋ̈ ɛɛnˈˈ ˈwo ˗dho kwa ˗tëŋ ˗dhiikun kö ˈkwa ˗an kë, kwa ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö Zoova ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka ˗ee? ˗Abin. ˗Kwa dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ꞊ʒiaan kö ˈkwa ꞊bhlëë ˗ya ˗tosɛta ˈö˗ nu kwa ˗dhɛ bhë, ˗a bha.

²³ Zoova «꞊në ˗tosɛa waa˗ ˈˈtɛɛ ˗sü ˗nu waa˗ pë ˈˈpɛpɛ ˈö mɛ ˈˈbhɩɩ˗ ˗nu ˗mawɔn ˗yö zun˗ ˗bha bha˗ nu˗ ˗nu ˗dhɛ.» (Këwɔn ˗nu 17:24, 25) Kö ü ˈˈtɔŋdë do ˗yö pë ˗së gbɔɔ ü ˗gɔ, ü ˗dho ˗a ˗zuö ɛɛnˈˈ ˗a shiʋ̈ˈˈ ˗ee? ˗Tosɛta ˈö bhë, Zoova ˗bha gbɔɔdhe ˗së ꞊dede ˗mü. ˗Yö kwa ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo. ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗kwaa ˈsü kö kwa˗ ˈtɔ bhɔ ˗a ˈka.​—Psaume 36:9.

²⁴ «Ü ˗ya ˈyɔɔ ˗dhɔ ˗yö ü kë ꞊nɛ ˗kɔ ˈö ˈü ü ˗de ˗dhɔ ꞊kaaˈ ˗a ˈdhö!» (Matiö 22:39, NTBL) Kwa ˈˈta ˗kɔ yaa ˗nu ˗wo pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗kë kwa ˈka, ˈö ˈwo˗ ˗kë ˈpö mɛn ˗nu ˈwo kwa ˗züzü, ˈö ˗an ˈbhaa ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë ꞊dedewo ˗an ˈka. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈmɛn waa ꞊shiɛtimümɛn ˈwo ˗dhɛ do ˈgü, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ꞊shiɛti ˈˈyua sü, ˗a ˈˈtɛɛ ˈö˗ kun ˗a ˗wɔn ˈgü. ˈˈKɛɛ ˈkwa ˈˈkan ˈˈta ˗kɔ yaa ˗nu ˗bha, kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo kwa ˗züzü ˗an ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë.​—1 Zan 4:20, 21.

²⁵ «˗A pö [...] ˗an ˗dhɛ ˗wo wo ˈˈtʋ ˈto ˈˈsɛ ˗gɔmɛ ˗nu ˗wʋ ˗bha, kö ˈpë ˈwo˗ pö˗ ˗nu ˗dhɛ ˗wa kë.» (Titö 3:1) ˈˈSɛ ꞊vadhɛ ˗nu ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈyaa ˈˈwɩ˗ ˗bha kö ˈtaakpɛɛ ˗yö kë mɛn ˗gɔ ɛɛnˈˈ kö ˗wa mü. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˈˈsɛgɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya bhë, kwa ˈtɔŋ˗ ˗nu bhë ˗an ˗kun.​—Wlɔmö 13:1.

26. (1) ˈMën ˈkwa ˗dho ˗a kë kö kwa ˗bha Zoova ˗dhɔkësü ˗ya ˗zokun? (2) ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa ˗dho pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈkwa ˈto ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗Zlan ˈwëëdhö?

 ²⁶ ˗A ˈbha ˗ya kë kö kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ kwa dua ˗mü ˈkwa ˈˈkan ˈˈta ˗kɔ ˈbhaa ˗nu ˗bha kö ˈkwa kë Zoova ˈˈtɔŋdë ˈka. ˈKwa˗ yö ˈˈdhʋ̈, ˗kwa ˈˈkan ˗a ˈˈta ˗kɔ yaa ˗bha ˈˈvaandhö. Kwa ˈtuö˗ yaa ˗nu ˗bho kwa ˗bha ˗sü ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˈˈKɛɛ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha, Zoova ˗dho kwa ˗takun. ˗Ya ˗pö: «Maan Zoova, man ˈnën ˈa ˗tɔ ü ˗bha ˗Zlan, ˈa ü ꞊klaŋkë kö ˈü˗ ꞊trɔɔn ˗së yö. Man ˈnën ʒiaan ˈö ü dua ˈdhö ˗mü kö ˈü˗ ˈsü, ˈa˗ ˗zɔn ü ꞊dhɛ.» (Isaïe 48:17) ˗Yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ kö ˈkwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa ˈto ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, kwa ˗Zlan ˈtɔ ˗bhɔ.