ZANNOO YƐLƐ 8
YIELOŊ 130 Be Forgiving
Wala Teŋ Na Baŋ E Tɔglɔ Jehoova A Maŋ Dire Suuri Korɔ Taa?
“Aŋa lɛ Jehoova naŋ vɛnɛ korɔ yɛ zaala lɛ na, yɛ meŋ erɛ lɛ ne o zu.”—KOL. 3:13.
YƐLƐ TE NAŊ NA ZANNE
A zannoo ŋa poɔŋ, te na zannɛɛ yɛlɛ mine teŋ na baŋ e a di suuri ko neɛ ka onaŋ wa e yelkaŋa a sãã te poɔ.
1-2. (a) Bo saŋa aŋ na baŋ e kpeɛŋaa ko te ka te di suuri ko neɛ kaŋa? (b) Sobuo ka Denise da wuli sudi?
A MAŊ eɛ kpeɛŋaa ka ho di suuri ko noba bee? Lɛ aŋ maŋ waa ko te yaga zie zaa, agaŋaazaa, ka neɛ kaŋaŋ wa yel yelkaŋa bee a e yelkaŋa ka a kpɛ te yaga zaa. Kyɛ yɛlɛ mine bebeŋ teŋ na baŋ e ka lɛ vɛŋ ka te suuri mãã kyɛ ka te dire suuri korɔ noba. Aŋa mannoo poɔŋ, te nyɛ te yɔɔpɔge Denise a zemmo yɛlɛ, o da wulee sudi naŋ e o yoŋ. Yuoni 2017 poɔŋ, Denise ane o yideme da gaayɛŋ ka ba te kaa Jehoova Sieree Deme Toma Zikpɛŋ ba naŋ da yuo aŋ ba kɔɔre. Saŋa na baŋ da leɛ kulo na, dɔɔ kaŋa da ba baŋ perɛ kyɛ de o lɔɔre a wa ŋmɛ neŋ ba lɔɔre na. Te yɔɔ pɔge Denise da yieŋeeŋ. O nimiri naŋ da wa yuo na, ba da yelkooŋ ka o biiri na perɛɛŋ yaga zaa, ka o serɛ Brian meŋ kpieŋ. Saŋa na Denise naŋ da teɛrɛ a yɛlɛ ŋa na, o yeleeŋ ka, “N eŋɛ zaaŋ da kyoɔre, ka N teɛroŋ meŋ zaa da gyɛre.” A puoriŋ, o da woŋeeŋ ka yelfaa zaa da ba pɔge a dɔɔ na naŋ de o lɔɔre wa va ba na, oŋ da puore sɔre Jehoova sommo.
2 Ba da nyɔgɛɛ a dɔɔ gaa pɔge police station, ka o naŋ ko Denise serɛ na a accident poɔŋ. Ka ba naŋ di o sɛrɛɛ ka o demeŋ ba kyebe, ba na emooŋ nempɔgedieŋ. Kyɛ neɛ kaŋa naŋ da tonɔ toma a sɛrɛɛdiibu zieŋ da yelko la Denise ka o yelyaga la na wuli ka ba na pɔgooŋ bee ka ba na barooŋ. Denise yeleeŋ ka: “A da waa ŋa neɛ kaŋa naŋ yuo N felɛ na a de yaaroŋ boɔrɔ paalii kyire eŋnɛ, bonso a da lɛ seŋ ka N manne a yeltuo na zaa naŋ da pɔge ma na yɛlɛ a sɛrɛɛdiibu zieŋ.” Daaraa wala mine puoriŋ, Denise da gaa zeŋ la a sɛrɛɛdiibu zieŋ a e siri ka o manne yɛlɛ naŋ da e na. O da na mannɛɛ a yɛlɛ ŋa zaa a dɔɔ naŋ da vɛŋ ka a yeltuo ŋa zaa pɔge o neŋ o yideme na nimitɔɔreŋ. Bo yɛlɛ oŋ da yel? Denise da sɔre la a sɛreŋmaara ka o wuli a dɔɔ nimimaaroŋ. b Saŋa na oŋ da wa yel o yɛlɛ baare na, a sɛreŋmaara da piili konoŋ. A sɛreŋmaara da yeleeŋ ka: “N naŋ e sɛreŋmaara yuomo 25 la ŋa, N daŋ ba woŋ neɛzaa naŋ yel a yɛlɛ ŋa taa N sɛredi-zieŋ zaa. N daŋ ba woŋ a booree na a yeltuo naŋ pɔge na naŋ sɔrɔ ka ba wuli nimimaaroŋ ko neɛ na naŋ vɛŋ ka a yeltuo pɔge ba na. N daŋ ba woŋ a yelbie ŋa taa naŋ wulo nɔmmo ane sudi ŋa zaa.”
3. Boŋ da soŋ Denise oŋ da vɛŋ ko a dɔɔ?
3 Boŋ da soŋ Denise oŋ di suuri ko a dɔɔ? O da teɛrɛɛ lɛ na Jehoova naŋ maŋ di suuri ko te na yɛlɛ. (Maik. 7:18) Ka teneeŋ taa nimipa yaga zaa a ko sudi na Jehoova naŋ maŋ dire korɔ te na, ana soŋ teŋ ka te meŋ dire suuri korɔ te taaba.
4. Bo ka Jehoova boɔrɔ ka te maŋ erɛ? (Efesu 4:32)
4 Jehoova boɔrɔŋ ka te dire suuri korɔ te taaba zaala zaala lɛ aŋa lɛ na o naŋ maŋ vɛnɛ korɔ te na. (Kanne Efesu 4:32.) O boɔrɔŋ ka te maŋ e siri ka te dire suuri korɔ te taaba ka ba naŋ wa e yelkaŋa a sãã te poɔ. (Yiem. 86:5; Luk. 17:4) A zannoo ŋa poɔŋ, te na zannɛɛ yɛlɛ ata mine naŋ na baŋ soŋ te ka te naŋ moɔ̃ niŋe a dire suuri korɔ te taaba.
KA NEƐ KAŊAŊ WA E YELKAŊA A SÃÃ HO POƆ YAGA ZAA, MƆƆ KA HO NEŊ O SOBA MAALE A YƐLƐ
5. Aŋa lɛ na Yeng Yelibie 12:18 naŋ yel na, wala aŋ maŋ waa ko te ka neɛ kaŋaŋ wa e yelkaŋa a sãã te poɔ?
5 Ka te zɔmeŋɛ kaŋa bee te booree neɛ kaŋaŋ wa yel yelkaŋa bee a e yelkaŋa a sãã te poɔ, ana baŋ kpɛ teŋ yaga zaa. (Yiem. 55:12-14) Wagre mineŋ, te suuri na baŋ iriŋ ka a yɛlɛ kpɛ te aŋa ba naŋ de soɔ a kyɔge te. (Kanne Yeng Yelibie 12:18.) Aminekaŋaŋ, te na maŋ boɔrɔŋ ka te deɛ iri te teɛroŋ a yi lɛ na a yɛlɛ naŋ kpɛ te seŋ. Kyɛ ka teneeŋ e lɛ, a na waa ŋa neɛ naŋ de soɔ kyɔge te kyɛ teŋ bare a soɔ oŋ naŋ ba te eŋɛŋ. Lɛ neŋ o zu la, a ba seŋ ka te kaara soriŋ ka yɛlɛ na kyɛŋɛɛ soŋ ka te naŋ ba maale a yɛlɛ kyɛ deɛ boɔrɔ ka te iri te teɛroŋ yi a yɛlɛŋ.
6. Ka neɛ kaŋaŋ wa e yelkaŋa a sãã te poɔ, wala teŋ na baŋ e?
6 Ka neɛ kaŋaŋ wa e yelkaŋa a sãã te poɔ, te suuri na baŋ iriŋ. A Baabole meŋ yeleeŋ ka te suuri na baŋ iriŋ. Kyɛ a Baabole lɛ kpãã teŋ ka, te ta wa vɛnɛ ka suuri nyɛrɛ kpeɛ̃o te zuŋ. (Yiem. 4:4; Efe. 4:26) Bonso te na baŋ de la suuri e yɛlɛ mine. Kyɛ gbɛɛ yaga, suuri ba maŋ maale yelzaa. (Gyi. 1:20) Ho tɔ kaŋa na baŋ iree ho suuri, kyɛ a be la ho zieŋ ka ho di suuri ko o soba bee ho koŋ di suuri koo.
Ho tɔ kaŋa na baŋ iree ho suuri, kyɛ a be la ho zieŋ ka ho di suuri ko o soba bee ho koŋ di suuri koo
7. Wala ka yɛlɛ na baŋ lɛ waa ko te ka neɛ kaŋaŋ wa e yelkaŋa a sãã te poɔ?
7 Ka neɛ kaŋaŋ wa e te yelfaa kaŋa, ana baŋ kpɛ teŋ yaga zaa. Aŋa mannoo poɔŋ, te yɔɔpɔge kaŋa yuori naŋ di Ann yeleeŋ ka: “Saŋa na maŋ da e bibile na, N saa da barɛɛ N ma a kyɛ leɛ de pɔge kaŋa naŋ da yɔglɔ ma kyɛ baŋ yɔɔroo oŋ leɛ o pɔgɔ. A da waa ŋa ba naŋ gyɛ ma bare. Saŋa na baŋ da dɔge biiri na, a da waa ŋa ba naŋ wa leɛre N voɔre. Saŋa na maŋ da baara na, a da waa ŋa neɛzaa baga kye N zieŋ.” Te yɔɔpɔge Georgette yelee lɛ aŋ da waa koo saŋa na o serɛ naŋ da yi o puoriŋ a te sɛŋ na. O yeleeŋ ka: “Te da eɛ zɔmenne te biiloŋ saŋa zaa. Te zaaŋ da laŋ tonɔ a paaneɛ toma! N sukyiri zaaŋ da kyɛre.” Te yɔɔpɔge Naomi meŋ yeleeŋ ka: “N daŋ ba teɛre ka N serɛ daŋ na kyɛrɛɛ N sukyiri zaa. Azuŋ saŋa na oŋ da yelka o sɔglɔ kaarɛɛ sɛŋsɛŋ fotori ane vidiori na, N da nyɛɛŋ ka o bɛnle maŋ a kyɛ yi N puoriŋ meŋ.”
8. (a) Bo yɛlɛ mine zuŋ la aŋ seŋ ka te maŋ dire suuri korɔ te taaba? (b) Bo tɔnɔ teŋ maŋ nyɛ ka teneeŋ wa dire suuri korɔ te taaba? (Kaa a daga ŋa, “ Ka Neɛ Kaŋaŋ Wa E Yelkaŋa A Kyɛre Te Sukyiri Yaga Zaa, Wala Teŋ Na E?”)
8 Te koŋ baŋ wuli noba lɛ a naŋ seŋ ka ba yel yɛlɛ a ko te bee a e ba yɛlɛ a kyaare te, kyɛ te na baŋ iree lɛ te naŋ boɔrɔ ka te e te yɛlɛ a kyaare yɛlɛ na ba naŋ e te na. Bonso te nɔŋ la Jehoova, o boɔrɔŋ ka te maŋ dire suuri korɔ taa. Kyɛ ka teneeŋ gbuuli yɛlɛ eŋ te poɔŋ a zagre ka te di suuri ko o soba, a na baŋ vɛŋeŋ ka te e dambol-yɛlɛ, bee a baŋ nyɛ baaloŋ yi a poɔŋ. (Yeng. 14:17, 29, 30) Te yɔɔpɔge Christine yeleeŋ ka: “Ka N suuriŋ wa iri yaga zaa, N ba maŋ kyaara morɔ laare. Bondi laama maŋ maŋ leɛ dire. N ba maŋ toɔnɔ gbire soŋ, a maŋ eɛ kpeɛŋaa meŋ ko ma ka N nyɔge N meŋɛ, lɛ maŋ vɛŋeŋ maŋ ba lɛ wulo gyog-soŋ a korɔ N serɛ a neŋ N taaba meŋ.”
9. Ananso la wala aŋ ba seŋ ka te vɛŋ ka te suuri maŋ iri te gaali?
9 Ka neɛ kaŋaŋ e yelkaŋa a sãã te poɔ yaga zaa kyɛ ba sɔre sudi, te na baŋ di la suuri ko o soba. Sobuoŋ? Georgette teŋ daŋ yel o yɛlɛ na yeleeŋ ka: “A da kɔɔrɛɛŋ fẽẽ kyɛ maŋ wa bare suuri na maŋ da taa kyaare N serɛ na N neŋ o naŋ bare taa na. Lɛ da vɛŋɛɛŋ maŋ taa sukyirimaaroŋ yaga zaa.” Ka teneeŋ ba maŋ vɛŋ ka te suuri iri te gaali, a koŋ maŋ vɛŋ ka te erɛ yɛlɛ naŋ ba soma kyaara te taaba. Ka teneeŋ wa toɔ̃ e lɛ te menne na nyɛɛ tɔnɔ, bonso te koŋ lɛ teɛrɛ a yɛlɛ na naŋ vɛŋ ka te suuri iri na, lɛ na vɛŋeŋ ka te zemmo soma. (Yeng. 11:17) Kyɛ wala hoŋ na e ka a yɛlɛŋ naŋ beɛrɛ bo ka ho ba e siri ka ho di suuri ko o soba?
YƐLƐ NAŊ NA BAŊ SOŊ BO KA HO SUURI MÃÃ
10. Ananso la wala aŋ na baŋ de wagre fẽẽ sɛre kyɛ ka te baŋ yi te poɔ zaa a di suuri ko neɛ kaŋa naŋ e yelkaŋa a sãã te poɔ yaga zaa? (Kaa a fotori meŋ.)
10 Boŋ na baŋ soŋ bo ka ho suuri mãã? Sori kaŋa hoŋ na baŋ tu a kyɛ e lɛ la ka ho bare ka wagre pare fẽẽ. Ka neɛ kaŋaŋ pere pere-faa kaŋa ka ba naŋ wa koo tẽẽ baare, kyɛ a na kɔɔrɛɛ fẽẽ sɛre kyɛ ka o soba nyɛ laafeɛ. Lɛ meŋ la ka neɛ kaŋaŋ wa e yelkaŋa a sãã te poɔ, a na baŋ de la wagre fẽẽ kyɛ ka te baŋ toɔ̃ yi te poɔ zaa a di suuri ko o soba.—Ikil. 3:3; 1 Pit. 1:22.
Ka neɛŋ wa pere, aseŋ ka o nyɛ sammo naŋ seŋ neŋ, kyɛ a na kɔɔreŋ fẽẽ sɛre kyɛ ka a filɛ mãã, lɛ meŋ aŋ maŋ waa ka neɛ kaŋaŋ wa e te yelkaŋa a sãã te poɔ yaga zaa (Kanne o wɛlbo 10)
11. (a) Sobuo ka puoro na baŋ soŋ bo ka ho dire suuri korɔ ho taaba?
11 Puore sɔre Jehoova ka o soŋ bo ka ho maŋ dire suuri korɔ ho taaba. c Ann, teŋ daŋ yel o yɛlɛ a piilee saŋa na wulee lɛ puoro naŋ da somoo. O yeleeŋ ka: “N da puore sɔrɛɛ Jehoova ka o di suuri ko te kaŋa la kaŋa zaa a kyaare yɛlɛ te naŋ da e aŋ ba soma a booree poɔŋ. N pãã da sɛgɛɛ lɛtɛ a ko N saa ane o pɔg-paalaa na a yelka N di la suuri ko ba.” Ann meŋɛ sagɛɛŋ ka lɛ eebo da ba e mɔlɔ fẽẽ zaa. Kyɛ o yeleeŋ ka: “N teɛretɔ la ka, Ka maaŋ mɔɔrɔ ka N tɔglɔ Jehoova sudi na, a na baŋ soŋɛɛ N saa ane o pɔge na ka ba meŋ wa zanne Jehoova yɛlɛ.”
12. Ananso la wala aŋ seŋ ka te dɛle Jehoova a kyɛ ta dɛle te menne sukyie teɛrɛ? (Yeng Yelibie 3:5, 6)
12 Dɛle Jehoova, ta dɛle ho sukyiri teɛrɛ. (Kanne Yeng Yelibie 3:5, 6.) Jehoova maŋ baŋɛɛ yɛlɛ naŋ soma ko te wagre zaa. (Aiz. 55:8, 9) O daŋ koŋ sage yelka te e yelkaŋa naŋ na baŋ pere te. Azuŋ ka o naŋ eŋ te faŋa ka te dire suuri korɔ taa, te na baŋ taa la sagediibu ka te na nyɛ la tɔnɔ yi be. (Yiem. 40:4; Aiz. 48:17, 18) Kyɛ ka teneeŋ wa dɛle te sukyiri teɛrɛ, te daŋ koŋ baŋ di suuri ko te taaba zaa. (Yeng. 14:12; Jer. 17:9) Naomi teŋ daŋ yel o yɛlɛ na yeleeŋ ka: “A piilee saŋa na, N da teɛrɛŋ ka a ba seŋ ka N vɛŋ ko N serɛ o naŋ kaara sɛŋsɛŋ fotori neŋ vidiori zuŋ. N da teɛrɛŋ ka ka maaŋ di suuri koo o na la eɛ yelkaŋa a kyɛre N sukyiri, bee o na innee lɛ maŋ di dɔgɛɛ ane yɛlɛ na o naŋ e na. N da teɛrɛŋ meŋ ka Jehoova taa la yɛlɛ muni wommo ko ma a kyaare teɛroŋ na maŋ taa na. Kyɛ N da wa nyɛɛŋ ka ka Jehoovaŋ taa yɛlɛ muni wommo ko ma a kyaare yɛlɛ na maŋ teɛrɛ na, kyɛ lɛ ba wuli ka o neŋ ma laŋɛɛ teɛroŋ. O baŋɛɛ lɛ a yɛlɛ naŋ dɔnnɔ ma seŋ, a baŋ meŋ ka a na kɔɔrɛɛ fẽẽ kyɛ ka N suuri mãã, kyɛ o boɔrɔŋ meŋ ka N di suuri ko N serɛ na.” d
LƐ HOŊ NA BAŊ E A TAA TEƐROŊ SOŊ
13. Bo aŋ seŋ ka te e aŋa lɛ Urom 12:18-21 naŋ wuli na?
13 Ka teneeŋ wa di suuri ko neɛ kaŋa naŋ e yelkaŋa a sãã te poɔ yaga zaa, teŋ na bare a yɛlɛ a koŋ lɛ yel a yɛlɛ togitogi na yoŋ ba seŋ. Ka o sobaŋ e te Kristabitɔ kaŋa, te maŋ mɔɔ te moɔbo zaa ka te neŋ o soba leɛ maale taa ka emmaaroŋ be te kpakyagaŋ. (Mat. 5:23, 24) Te maŋ barɛɛ suuri zaa te naŋ taa, kyɛ wuli nimimaaroŋ ko o soba a di suuri koo. (Kanne Urom 12:18-21; 1 Pit. 3:9) Boŋ na baŋ soŋ te ka te e lɛ?
14. Bo aŋ seŋ ka te mɔɔrɔ te moɔbo zaa ka te erɛ, ka ananso la wala?
14 Jehoova maŋ kaarɛɛ gyog-sonne na noba naŋ taa, azuŋ tɔglɔ Jehoova a maŋ kaara soba na naŋ sãã ho poɔ na gyog-sonne o naŋ taa. (2 Tun. 16:9; Yiem. 130:3) Ka teneeŋ maŋ kaara ka te nyɛ gyog-faare neɛ naŋ taa, te na nyɛ aŋ, kyɛ ka teneeŋ maŋ kaara ka te nyɛ o soba gyog-sonne meŋ, te na nyɛ aŋ. Ka teneeŋ maŋ kaara te taaba gyog-sonne yoŋ, a na eɛ mɔlɔ ko te ka te di suuri ko ba. Aŋa mannoo poɔŋ, te yɔɔdɔɔ kaŋa yuori naŋ di Jarrod yeleeŋ ka, “Ka te yɔɔdɔɔ kaŋaŋ wa e yelkaŋa a sãã N poɔ, ka maaŋ wa teɛre yelsonne na zaa o soba naŋ e na, a maŋ eɛ mɔlɔ ko ma ka N di suuri ko o soba a gaŋ maŋ na teɛrɛ yɛlɛ na o naŋ e ma na.”
15. Ka hooŋ wa di suuri ko neɛ kaŋa, ananso la wala aŋ na soma ka ho yelko o soba ka ho di la suuri koo?
15 A eɛ nimizeɛ meŋ ka ho yelko neɛ na naŋ sãã ho poɔ na ka ho di la suuri koo. Ananso la wala? Te nyɛ lɛ Naomi teŋ daŋ yel o yɛlɛ naŋ yel: “N serɛ da soore maŋ ka, ‘Ho di la suuri ko ma?’ Saŋa na maŋ da yuo N noɔre ka N yelka, ‘N di la suuri ko bo’ na, N da ba toɔ̃ yel a yelbie. A da vɛŋɛɛŋ maŋ nyɛ ka N naŋ ba yi N poɔ zaa a di suuri koo. Kyɛ wagre mine puoriŋ, N da toɔ̃ yelee a yelbie ŋa naŋ taa kpeɛ̃o ŋa, ‘N di la suuri ko bo.’ Saŋa na maŋ da di suuri ko N serɛ na, o da ŋma la nentaŋ. N noɔre zaaŋ da mãã ane emmaaroŋ na oŋ da nyɛ ane emmaaroŋ maaŋ meŋɛ naŋ da nyɛ saŋa na maŋ wa di suuri koo na. Lɛ puoriŋ, N da la wa sagooŋ di, pampana ŋa N neŋ o la eɛ zɔmenne naŋ peɛle taa yaga zaa.”
16. Boŋ hoŋ zanne a kyaare sudi yɛlɛ?
16 Jehoova boɔrɔŋ ka te maŋ dire suuri korɔ taa. (Kol. 3:13) Kyɛ saŋa kaŋa, a na baŋ eɛ kpeɛŋaa ko te ka te di suuri ko te taaba. Kyɛ te na baŋ eɛ lɛ ka teneeŋ maŋ mɔɔ ka te neŋ neɛ naŋ sãã te poɔ na maale a yɛlɛ, a kyɛ maŋ mɔɔrɔ ka te bare suuri na te naŋ taa na. Lɛ na soŋ teŋ ka te taa teɛroŋ naŋ soma.—Kaa a daga ŋa, “ Yɛlɛ Ata Hoŋ Na Baŋ E A Toɔ̃ Di Suuri Ko Neɛ.”
TEƐRE NYƐ TƆNƆ NA HOŊ NA NYƐ KA HOOŊ MAŊ DIRE SUURI KORƆ HO TAABA
17. Ka teneeŋ dire suuri korɔ te taaba, bo tɔnɔ teŋ maŋ nyɛ?
17 Te taa la yɛlɛ yaga zuŋ aŋ seŋ ka te maŋ dire suuri korɔ te taaba. Te nyɛ ana yɛlɛ na mine. A dɛndɛŋ soba, te maŋ tɔglɛɛ te Saa Jehoova naŋ taa nimimaaroŋ na. (Luk. 6:36) A yiiloŋ soba, te maŋ wuliŋ ka te taa la nimipa a ko sudi na Jehoova naŋ di ko te na. (Mat. 6:12) A taaloŋ soba, a maŋ soŋ teŋ teŋ taa laafeeloŋ naŋ soma kyɛ ka te neŋ te taaba zɔmennoŋ meŋ e kpeɛŋaa.
18-19. Ka teneeŋ maŋ dire suuri korɔ te taaba bo maalooŋ na baŋ yi a poɔŋ wa?
18 Ka teneeŋ maŋ dire suuri korɔ te taaba, te na nyɛ la maaloo mine teŋ da ba kaara soriŋ. Aŋa mannoo poɔŋ, te nyɛ yɛlɛ naŋ da pɔge Denise teŋ daŋ yel o yɛlɛ na. A dɔɔ naŋ da va ba neŋ o lɔɔre na da boɔrɔŋ ka o ko o meŋɛ o sɛrɛɛ diibu puoriŋ, kyɛ Denise da ba baŋ. Kyɛ lɛ na Denise naŋ da di suuri koo na da tɔ la o sukyiri yaga zaa, azuŋ o da vɛŋɛɛŋ ka o neŋ Jehoova Sieree Deme piili zanna a Baabole.
19 Aminekaŋaŋ te maŋ teɛrɛŋ ka a ba e mɔlɔ fẽẽ zaa ka te di suuri ko neɛ kaŋa naŋ e te yelfaa. Kyɛ a eɛ yɛlɛ na kaŋa naŋ na baŋ ko te maaloo yaga zaa. (Mat. 5:7) Azuŋ te zaa mɔɔrɔ te moɔbo zaa ka te tɔglɔ Jehoova sudi na.
YIELOŊ 125 “Happy Are the Merciful!”
a Ba leɛrɛɛ a yoe mine.
b A yɛlɛ ŋa taa poɔŋ, Kristabie zaa na baŋ de la o meŋɛ gbɛre a kyaare lɛ oŋ na e.
c Kaa te yiele yobo na vidiori ŋa jw.org zuŋ, “Forgive One Another,” “Forgive Freely,” ane “Friends Again.” [A be la Twi ane Nansaalee kɔkɔɛ poɔŋ.]
d Aneazaa ka ka neɛŋ kaara sɛŋsɛŋ fotori ane vidiori a eɛ yelfaa a na baŋ kyɛre ba kultatɔ sukyiri, kyɛ ka neɛ kultatɔŋ kaaraa, oŋ koŋ baŋ kpɛnle lɛ zuŋ a bare a kultaa.
