1-2. Nembuo da la Zeedɔk? (1 Tungkori 12:22, 26-28)

 ŊMAA a yɛlɛ ŋa foto ho teɛroŋ poɔŋ a nyɛ. Dɔbɔ naŋ gaŋ 340,000 wa ŋmaa gyeerɛɛ Deevid a boɔrɔ ka ba zegloo Izerayɛl naa. A dɔbɔ ŋa da be la zie kaŋa naŋ peɛle Hiibiroŋ pi-kpɔgɔ na, ba da kpɛɛ be beraata. Ba da diree dama a laara, a kyɛ yiele puubu yiele korɔ Jehoova. (1 Tun. 12:39) Bipɔlee kaŋa baŋ da boɔlɔ Zeedɔk meŋ da poɔ la a noba ŋa poɔŋ. Kyɛ aminekaŋaŋ noba yaga da ba baŋ ka o bebeŋ. Kyɛ Jehoova yɛŋ da baŋɛɛŋ ka o bebeŋ, a boɔrɔ ka te meŋ baŋ ka Zeedɔk da bebeŋ. (Kanne 1 Tungkori 12:22, 26-28.) Nembuo da la Zeedɔk?

² Zeedɔk da eɛ ŋmenpuore wedeɛrɛ naŋ da laŋ toŋ toma yaga zaa neŋ Ŋmenpuore Wedeɛrekpoŋ Abaayata. Jehoova meŋ da ko la Zeedɔk yɛŋ yaga zaa ane bammo ka o maŋ toɔ̃ baŋ O poboɔbo yɛlɛ. (2 Saa. 15:27) Noba da maŋ gaa la Zeedɔk zie a te bɔ kawane. O da eɛ dɔɔ meŋ naŋ taa nyaa. A zannoo ŋa poɔŋ, te na zannɛɛ o nyaa taabo na yɛlɛ gaa tɔɔre.

3. (a) Ananso la wala aŋ seŋ ka Jehoova puorebiiri taa nyaa? (b) Bo teŋ na zanne a zannoo ŋa poɔŋ?

³ A bebi-baaree ŋa poɔŋ, Setaana nimiri moɔŋɛɛŋ yaga zaa oŋ mɔɔrɔ o moɔbo zaa ka o sãã Naaŋmen puorebiiri sagediibu. (1 Pit. 5:8) Aseŋ ka te taa nyaa saŋa ŋa te naŋ kyɛnlɛ ka Jehoova wa sãã Setaana donfaa ŋa na. (Yiem. 31:24) Yɛ vɛŋ ka te nyɛ soe ata teŋ na baŋ tɔgle nyaa na Zeedɔk naŋ da taa na.

ARE NAAŊMEN NAALOŊ NA PUORIŊ

4. Ananso la wala aŋ seŋ ka Jehoova puorebiiri taa nyaa sɛre kyɛ na baŋ are Naaŋmen Naaloŋ na puoriŋ? (Kaa a foto meŋ.)

⁴ Aŋa Jehoova puorebiiri, te maŋ de la te sukyiri zaa are Naaŋmen Naaloŋ na puoriŋ, kyɛ a fɛrɛɛŋ ka te taa nyaa sɛre kyɛ na baŋ e lɛ. (Mat. 6:33) Aŋa mannoo poɔŋ, aseŋ ka te taa nyaa a donfaa ŋa poɔŋ sɛre kyɛ na baŋ tuuro Jehoova nɔɛ a kyɛ moɔlɔ a Naaloŋ duorisoŋ. (1 Tɛs. 2:2) Ane meŋ, naaŋ di yɛlɛ zuŋ, wɛltaa maaleŋ be la a donɛɛ poɔŋ yaga zaa. Azuŋ  aseŋ ka te taa nyaa sɛre kyɛ na baŋ tage te menne yi ba nɔkpeɛŋ-ŋmɛ zaa poɔŋ. (Gyn. 18:36) Naŋ maŋ kpɛ la Jehoova puorebiiri mine, ba maŋ ŋmɛ la ba mine meŋ, bee a nyɔge ba eŋ nempɔgedieŋ ba naŋ ba boɔrɔ ka ba de ba menne eŋ a donɛɛ ŋa naaŋ di yɛlɛ poɔŋ bee a zagre ka ba gaa zɔɔre zuŋ.

5. Ananso la wala aŋ da fɛre ka Zeedɔk taa nyaa sɛre kyɛ na baŋ are Deevid puoriŋ?

⁵ Deevid naŋ da di naaŋ baŋ na dire a pɛlɛ ba niŋe na yoŋ zuŋ naane ka Zeedɔk da gaa Hiibiroŋ. O da de la o zɔɔzɔɔ boma gaaneŋ a e siri ka o zɔɔ zɔɔre meŋ. (1 Tun. 12:38) O da eɛ siri ka o tu Deevid gaa zɔɔre, a e siri meŋ ka o zɔɔ deɛ Izerayɛl biiri yi ba dɔndɔnne nuuriŋ. Kaapɔge Zeedɔk da ba taa bammo yaga zɔɔre poɔŋ. Kyɛ o da eɛ dɔɔ naŋ taa nyaa yaga.

6. Sobuo ka Deevid nyaa taabo na da e ewuli soŋ a ko Zeedɔk? (Yieme 138:3)

⁶ Wala ka Zeedɔk naŋ da e ŋmenpuore wedeɛrɛ da e taa nyaa seŋ lɛ? O da baŋɛɛ dɔbɔ naŋ taa faŋa ane nyaa yaga. Nɔkpeɛne zaa kyebe ka o da zannɛɛ yelkaŋa yi ba ewuli na poɔŋ. Aŋa mannoo poɔŋ, Deevid naŋ da taa nyaa yaga zaa a kyɛ e zɔɔzɔɔrɔ na zuŋ, Izerayɛl paaloŋ zaa da boɔrɔŋ ka ba zegloo ka o e ba naa. (1 Tun. 11:1, 2) Deevid meŋ da maŋ dɛlɛɛ Jehoova wagre zaa ka o somoo ka o zɔɔtoɔ̃ o dɔndɔnne. (Yiem. 28:7; kanne Yieme 138:3.) Zeedɔk da lɛ zannɛɛ nyaa taabo yi dɔbɔ mine meŋ naŋ da taa nyaa zie, ba mine la Gyɛhoiyada ane o bidɔɔ Bɛnaaya naŋ da e zɔɔzɔɔrɔ, ane dɔbɔ 22 naŋ da e bale wedeɛreba meŋ naŋ da are Deevid puoriŋ kpeɛŋaa kpeɛŋaa. (1 Tun. 11:22-25; 12:26-28) A dɔbɔ ŋa zaaŋ da e siri ka ba zegle Deevid a naaloŋ, a kyɛ go o meŋ.

7. (a) Sobuo ka te yɔɔmine wulo nyaa taabo zenɛ ŋa teŋ na baŋ tɔgle ba? (b) A yi a vidio poɔŋ, boŋ hoŋ zanne yi te Yɔɔdɔɔ Nsilu zemmo yɛlɛ poɔŋ?

⁷ Ka teneeŋ wa teɛre nyɛ lɛ noba mine naŋ de nyaa a di yelmennoŋ ko Jehoova ane o Naaloŋ na, a maŋ eŋ teŋ faŋa ka te meŋ taa nyaa. Te Naa Yezu Krista da arɛɛ kpeɛŋaa a  zagre Setaana donɛɛ ŋa naaŋ di yɛlɛ zaa bare. (Mat. 4:8-11; Gyn. 6:14, 15) O da maŋ dɛlɛɛ Jehoova wagre zaa ka o koo a faŋa ka o e yɛlɛ naŋ soma. Zenɛ ŋa meŋ, bipɔlɔ yaga zagrɛɛŋ ka ba gaa sogya toma, a zagre meŋ ka ba de ba menne eŋ a donɛɛ ŋa naaŋ di yɛlɛ poɔŋ. Te ennɛ boŋ faŋa ka ho kanne ba zemmo yɛlɛ jw.org zuŋ. a

SONNƆ HO YƆƆMINE

8. Bo saŋa aŋ na fɛre ka a lantaapuoruu nembɛrɛ taa nyaa sɛre kyɛ na baŋ soŋ ba yɔɔmine?

⁸ Jehoova puorebiiri maŋ nɔŋeŋ ka ba sonnɔ taa. (2 Kor. 8:4) Kyɛ saŋa kaŋa aseŋ ka ba maŋ taa nyaa sɛre kyɛ na toɔ̃ e lɛ. Aŋa mannoo poɔŋ, ka zɔɔreŋ wa iri, a lantaapuoruu nembɛrɛ naŋ be zie na a zɔɔre naŋ be na maŋ nyɛŋ ka aseŋ ka ba eŋ ba yɔɔmine na faŋa, a sonnɔ ba, a soŋ ba ka ba nyɛ Baabolehi ane te gama na mine, a kyɛ soŋ ba ka ba nyɛ bondirii ane boma mine yɛlɛ naŋ fɛre ba. A lantaapuoruu nembɛrɛ nɔŋ la te yɔɔmine na, azuŋ baŋ maŋ mɔɔrɔ ka ba ko ba boma yɛlɛ naŋ fɛre ba, aneazaa ka saŋa kaŋa ba na baŋ kɔŋ la ba nyɔvoɛ saŋa na ba naŋ sonnɔ ba yɔɔmine na. (Gyn. 15:12, 13) Ka ba naŋ wa erɛ lɛ, ba tɔglɛɛ Zeedɔk nyaa taabo na.

9. Aŋa lɛ na 2 Saamiuel 15:​27-29 naŋ yel na, boŋ ka Deevid da yelka Zeedɔk e? (Kaa a foto meŋ.)

⁹ Te nyɛ lɛ Zeedɔk naŋ da soŋ o yɔɔmine saŋa na baŋ da wa tuore dɔgɛɛ na. Deevid bidɔɔ Aabisalom da boɔrɔŋ ka o ko Deevid a kyɛ wa leɛ a naa. (2 Saa. 15:12, 13) A da seŋ ka Deevid yi Gyɛruzɛlɛm wieoŋ lɛ! O da yelko la o tontonneba ka: “Yɛ iri ka te zo bɔ zie. Ka lɛ naane te koŋ [nyɛ faabo] a yi Aabisalom nuuriŋ!” (2 Saa. 15:14) Saŋa na Deevid ane o tontonneba naŋ da wa gɛrɛ na, Deevid da boɔrɛɛ neɛ kaŋa naŋ na bebe a toɔ̃ baŋ yelzaa Aabisalom naŋ boɔrɔ ka o e a maŋ yelkoo. Azuŋ o da leɛ toŋɛɛ Zeedɔk ane a ŋmenpuore wedeɛreba mine baŋ gaa a teŋkpɛŋ ka ba te kaara yɛlɛ naŋ erɛ beŋ a maŋ koo a duoro.  (Kanne 2 Saamiuel 15:27-29.) A da seŋ ka ba kaara ba menne soŋ zaa. Yɛlɛ na Deevid naŋ da yelka a ŋmenpuore wedeɛreba e na, ba da naaŋ baŋ kɔŋ la ba nyɔvoɛ a poɔŋ. Aabisalom da eɛ dɔɔ naŋ boɔrɔ o yoŋ tɛgɛ boɔbo a gba da boɔrɔ ka o ko o saa. Azuŋ hooŋ teɛre nyɛ bon na oŋ da naaŋ e Zeedɔk ane a ŋmenpuore wedeɛreba ka onaŋ baŋ ka ba da kaarɛɛ o yel-eree zaa, a maŋ de a duoro ko Deevid ka lɛ vɛŋ ka o ta toɔ̃ ko o!

10. Sobuo ka Zeedɔk ane o taaba na da go Deevid nyɔvore?

¹⁰ Deevid da lɛ yelko la Zeedɔk ane o zɔmeŋɛ kaŋa meŋ naŋ da taa yelmennoŋ baŋ boɔlɔ Huusai ka ba soŋ o lɛ e yelkaŋa. (2 Saa. 15:32-37) Azuŋ Huusai da erɛɛ o yɛlɛ aŋa o naŋ are Aabisalom puoriŋ, a da koo kawane a kyaare lɛ oŋ na zɔɔ neŋ Deevid, kyɛ a lɛ kawane na da na ko la Deevid wagre ka o sɛgre o meŋɛ soŋ a gaa zɔɔ neŋ Aabisalom. Saŋa na Aabisalom naŋ da kyɛlle woŋ Huusai kawane na, Huusai da yelee a yɛlɛ ko Zeedɔk ane Abaayata. (2 Saa. 17:​8-16) Ba meŋ da vɛŋɛɛŋ ka a duoro ta Deevid. (2 Saa. 17:17) Jehoova da soŋɛɛ Zeedɔk ane o taaba na meŋ naŋ da e ŋmenpuore wedeɛreba na baŋ go Deevid nyɔvore.​—2 Saa. 17:21, 22.

11. Wala teŋ na baŋ e tɔgle Zeedɔk nyaa taabo na ka teneeŋ wa sonnɔ te yɔɔmine?

¹¹ Ka te yɔɔmineŋ tuoro kũũ neŋ nyɔvore yɛlɛ mine a boɔrɔ te sommo, sobuoŋ teŋ na baŋ tɔgle Zeedɔk nyaa taabo na? (1) Maŋ tuuro sowuli. Ka teneeŋ wa tuoro a yɛlɛ ŋa taa, a maŋ eɛ nimizeɛ yaga zaa ka te taa noɔreyeni. Maŋ tuuro sowuli na ho paaloŋ Bɛɛtil naŋ korɔ yɛ na. (Hib. 13:17) A lantaapuoruu nembɛrɛ seŋ ka ba leɛteɛre neɛzaa sowuli naŋ bebe kyaare lɛ teŋ na baŋ sɛgre te menne ko saammo bɛrɛ ane lɛ aŋ seŋ ka te e ka saammo kpoŋ kaŋaŋ wa e. (1 Kor. 14:33, 40) (2) Taa nyaa kyɛ kaara ho meŋɛ soŋ. (Yeng. 22:3) Maŋ teɛre yɛlɛ soŋ sɛre kyɛ erɛ yelzaa. Ta bonnɔ erɛ yɛlɛ mine naŋ na baŋ vɛŋ ka ho pere bee a kɔŋ ho nyɔvore. (3) Dɛle Jehoova. Teɛre baŋ  ka Jehoova boɔrɔŋ ka ho neŋ ho yɔɔmine zaa taa gomeŋɛ. O na baŋ soŋ boŋ ka ho soŋ ho yɔɔmine kyɛ naŋ nyɛ gomeŋɛ.

12-13. Boŋ hoŋ zanne yi Viktor ane Vitalii zemmo yɛlɛ ŋa poɔŋ? (Kaa a foto meŋ.)

¹² Te nyɛ lɛ Viktor ane Vitalii naŋ e lantaapuoruu nembɛrɛ naŋ da toŋ tonkpeɛne, a bɔ bondirii ane koɔ̃ ko ba yɔɔmine Ukraine paaloŋ. Viktor yeleeŋ ka, “Te da maŋ gaa la zie la zie zaa a te bɔ bondirii. Gbɛɛ yaga ziiri na mine teŋ da maŋ gaa na, noba da maŋ ŋmeɛrɛɛ marefare peɛle te. Te yɔɔdɔɔ kaŋa naŋ da taa stɔɔ a koɔrɔ boma da ko teŋ bondirii ka te de te ko te yɔɔmine na. A lɛ ŋa da soŋɛɛ te yɔɔmine na yaga baŋ nyɛ bondirii naŋ seŋ ba beraawala mine poɔŋ. Bebiri kaŋa, te da wuoree bondirii eŋnɛ te lɔɔre poɔŋ kyɛ ka bɔmbi wa le. Zie na oŋ da le na neŋ te tɔɔre da ta ŋa mitare 20 (66 ft). A lɛ bebiri na zaa poɔŋ, N da sɔrɛɛ Jehoova yaga zaa ka o ko ma nyaa kpoŋ ka N naŋ kyɛnɛ sonnɔ N yɔɔmine.”

¹³ Vitalii yeleeŋ ka, “A da seŋ ka te taa nyaa yaga zaa. N da de la aware 12 a tu sori N dɛndɛŋ sokyɛŋ poɔŋ. N da puore sɔrɛɛ Jehoova yaga zaa.” Vitalii da taa la nyaa, kyɛ o da kaarɛɛ o meŋɛ soŋ. O lɛ yeleeŋ ka: “N da maŋ sɔrɛɛ Jehoova ka o ko ma yɛŋ kyɛ soŋ ma ka N baŋ N e ta zie. N da maŋ mɔŋ la N lɔɔre tu soe na a paaloŋ nembɛrɛ naŋ tere sori ka te tuuro na yoŋ. N da de la N nimiri nyɛ lɛ te yɔɔmine naŋ laŋ toŋ tonkpeɛne yaga zaa, maŋ da nyɛ tɔnɔ meŋ yi be. Ba da maŋ iree sagre ane boma yi a sori zuŋ, a da maŋ lagre bondirii, bonsuurii, ane bontaare naŋ na baŋ soŋ te yɔɔmine na, a woraa zaa eŋ a lɔɔre poɔŋ, a kyɛ da maŋ ko te bondirii ane zie teŋ na baŋ gaŋ pɛnne.”

DIRE YELMENNOŊ KORƆ JEHOOVA

14. Wala aŋ na waa ko te ka neɛ kaŋa te naŋ nɔŋ yaga zaaŋ wa bare Jehoova puoruu?

¹⁴ Ka te booree neɛ kaŋa bee te zɔmeŋɛ kaŋa naŋ peɛle te yaga zaaŋ wa bare Jehoova puoruu, a maŋ kyɛrɛɛ te sukyiri yaga zaa. (Yiem. 78:40; Yeng. 24:10) Ka teneeŋ nɔŋ o soba yaga zaa, a na eɛ kpeɛŋaa meŋ yaga zaa ka te are a noɔreŋ. Ka hooŋ daŋ tuore a yɛlɛ ŋa taa, Zeedɔk zemmo yɛlɛ ŋa na eŋ boŋ faŋa yaga zaa.

15. Ananso la wala aŋ da seŋ ka Zeedɔk taa nyaa sɛre kyɛ na baŋ di yelmennoŋ ko Jehoova? (1 Namine 1:​5-8)

¹⁵ Zeedɔk da naŋ diree yelmennoŋ korɔ Jehoova saŋa na gba o zɔmeŋɛ Abaayata naŋ da ba lɛ dire yelmennoŋ na. A waana Deevid naaŋ diibu baaraa saŋa ka a yɛlɛ ŋa da e. Saŋa na Deevid naŋ da nyaaŋ a tara kũũ na, o bidɔɔ Adonaigya da boɔrɔŋ ka o leɛ o meŋɛ a naa aneazaa ka Jehoova da eŋɛɛ noɔre ka o na de la a naaloŋ ko Soolomoŋ. (1 Tun. 22:9, 10) Abaayata da arɛɛ Adonaigya puoriŋ. (Kanne 1 Namine 1:5-8.) Abaayata naŋ da e lɛ na wuleeŋ ka, o da ba di yelmennoŋ ko Jehoova, ane Deevid! Nyɛ lɛ aŋ da na kyɛre Zeedɔk sukyiri yaga zaa seŋ. O neŋ Abaayata de la yuomo naŋ gaŋ lezaayi laŋ toŋ toma aŋa ŋmenpuore wedeɛreba. (2 Saa. 8:17) Ba da maŋ laŋ “de la a yelmeŋɛ Naaŋmen Daga na.” (2 Saa. 15:29) A piilee saŋa na, ba zaa da arɛɛ Deevid naaloŋ diibu na puoriŋ kpeɛŋaa, a da toŋ toŋ-yobo mine meŋ Jehoova puoruu toma poɔŋ.​—2 Saa. 19:11-14.

16. Aminekaŋaŋ, boŋ da soŋ Zeedɔk oŋ naŋ kyɛnɛ dire yelmennoŋ?

¹⁶ Zeedɔk da naŋ diree yelmennoŋ korɔ Jehoova aneazaa ka Abaayata da zagrɛɛŋ ka o di yelmennoŋ ko Jehoova ane Deevid. Deevid da baŋɛɛŋ ka Zeedɔk na maŋ diree yelmennoŋ koroo wagre zaa. Saŋa na Deevid naŋ da wa baŋ yɛlɛ na Adonaigya naŋ boɔrɔ ka o e na, Deevid da kaa iree Zeedɔk, Neetaŋ, ane Bɛnaaya ka ba sɔ Soolomoŋ naaloŋ kãã. (1 Nam. 1:​32-34) Aminekaŋaŋ meŋ, noba mine naŋ da taa yelmennoŋ aŋa Neetaŋ ane o taaba mine naŋ da dire yelmennoŋ korɔ Jehoova a  kyɛ are Naa Deevid puoriŋ na ewuli soŋ da eŋɛɛ Zeedɔk faŋa. (1 Nam. 1:38, 39) Saŋa na Soolomoŋ naŋ da wa leɛ naa na, o da “kaa [iree] ŋmenpuore wedeɛrɛ Zeedɔk oŋ wa de Abaayata gbɛbɔgriŋ a e ŋmenpuore wedeɛrɛ.”​—1 Nam. 2:35.

17. Ka neɛ kaŋa naŋ peɛle bo yaga zaaŋ wa bare Jehoova puoruu, sobuoŋ hoŋ na baŋ tɔgle Zeedɔk?

¹⁷ Sobuoŋ hoŋ na baŋ tɔgle Zeedɔk? Ka neɛ kaŋa naŋ peɛle boŋ wa de gbɛre ka o koŋ lɛ puore Jehoova, vɛŋ ka a pɛle ko Jehoova ka hooŋ yɛŋ naŋ na puoruuŋ. (Joos. 24:15) Jehoova na ko boŋ faŋa a neŋ nyaa ka ho de gbɛre naŋ soma. Maŋ puore sɔre Jehoova a kyɛ maŋ lanna neŋ ho zɔmenne naŋ naŋ dire yelmennoŋ korɔ Jehoova. Jehoova poɔ pɛlɛɛŋ neŋ ho yelmennoŋ na yaga zaa, o na ko boŋ maaloo meŋ.​—2 Saa. 22:26.

18. Bo yɛlɛ hoŋ zanne yi Marco aneŋ Sidse zemmo yɛlɛ ŋa poɔŋ?

¹⁸ Te nyɛ te yɔɔdɔɔ Marco aneŋ o pɔge Sidse zemmo yɛlɛ. Ba pɔgeyaare bayi da barɛɛ Jehoova puoruu. Marco yeleeŋ ka: “Ka hooŋ wa dɔge bie, a yi bebiri na ho naŋ dɔge a bie na, ho maŋ nɔmmooŋ yaga zaa. Ho maŋ mɔɔrɛɛ ho mɔɔbo zaa ka ho koo guubu naŋ seŋ neŋ. Azuŋ ka o naŋ wa de gbɛre ka o koŋ la puore Jehoova, a maŋ kyɛrɛɛ sukyiri yaga zaa.” O tɔnnɛɛŋ a yelka: “Kyɛ Jehoova naŋ sonnɔ teŋ teŋ naŋ are kpeɛŋaa. Jehoova maŋ soŋ teŋ teŋ eŋnɛ taa faŋa. Ka N eŋɛŋ wa kyoɔre, o maŋ soŋɛɛ N pɔge oŋ eŋ ma faŋa, ka N pɔge meŋ eŋɛŋ wa kyoɔre, o maŋ soŋɛɛ N meŋ maŋ emoo faŋa.” Sidse yel poɔyɛŋ ka: “Te da koŋ baŋ are a yelkpeɛne ŋa noɔreŋ ka Jehoovaŋ da ba ko te a faŋa naŋ seŋ neŋ. N da paanɛɛ N meŋɛ ka maa la vɛŋ ka N pɔgeyaare na bare Jehoova puoruu, azuŋ N da yelee N sukyiri yɛlɛ zaa ko Jehoova puoro poɔŋ. Wagre fẽẽ mine puoriŋ, te yɔɔpɔge kaŋa maŋ daŋ ba lɛ nyɛ yuomo mine naŋ pare da wa la N zie, a de o nu dɔgle N bɔgeŋ, a kaa N nimisogɔŋ, kyɛ yelka: ‘Sidse, teɛre baŋ ka hooŋ naaneŋ vɛŋ baŋ bare Jehoova puoruu!’ Jehoova sommo zuŋ, N naŋ puorooŋ neŋ popeɛloŋ.”

19. Bo hoŋ e siri ka ho na eŋ?

¹⁹ Jehoova boɔrɔŋ ka o puorebiiri zaa taa nyaa aŋa Zeedɔk. (2 Tim. 1:7) Kyɛ O ba boɔrɔ ka te dɛle te menne faŋa. O boɔrɔŋ ka te dɛloo. Azuŋ ka a naŋ wa fɛre ka ho taa nyaa yɛlɛ mine poɔŋ, puore sɔre Jehoova sommo. Ho na baŋ sagediŋ kpɛlɛŋkpɛlɛŋ ka o na ko boŋ nyaa aŋa Zeedɔk!​—1 Pit. 5:10.