1, 2. (a) Nemene la aqane kuca Iesu matre troa cainöje kowe la itre atr ka ala nyimu catr? (b) Nemene la aqane xötrethenge la tulu i Keriso hnene la itretre drei nyidrë, nge pine nemen?

 KOLA lapa xötreithi Iesu hnene la ka ala nyimu ngöne la lelene hneopegejë, ngo nyidrëti a të jë hune la ketre bootr me nango ananyi angatr. Pine nemen? Atre hnyawa hi nyidrë ka hape, troa amexemine hnyawa la itre trenge ithanata i nyidrë hnene la tim, matre drenge hnyawa la maca hnene la ka ala nyimu catr.—E jë la Mareko 4:1, 2.

² Ame ngöne lo itre macatre qëmekene me thupene la kola acile la Baselaia, hnene la itretre drei Keriso hna xötrethengene la tulu i nyidrë, me xome la itre aqane huliwa ka hnyipixe matre troa akökötrene pala hi la aqane tro fë la maca ka loi kowe la itre atr ka ala nyimu catr. Jëne la ixatua ne la Joxu, itre hlue i Akötresieti a xome pala hi la itre jia ne huliwa ka hnyipixe ka eje ngöne la fen. Easa fe a ajane troa hane ketr la itre atr ka ala nyimu catr qëmekene troa traqa la pun. (Mat. 24:14) Tro sa ce wange la itre xa aqane cainöje matre troa hane ketre la itre atr ka mele ngöne la nöjei götranene ne la fen. Pane mekune jë fe së la aqane tro sa hane nyitipune la lapaune ne la itretre catre cainöje ekö.

3. Pine nemene matre elëhni jë la itre ka icilekeu la kola ce huliwa memine la zonale ne la nöj?

³ Itre zonal. Kola fejane hnei trejin Russell me itre sine huliwa i nyidrë la Ita Ne Thup qaane lo 1879, me tro fë la maca ne la Baselaia kowe la itre atr ka ala nyim. Ngo, ame ngöne lo itre macatre qëmekene lo 1914, kösë ketre pengöne pena ha la aqane kuca i Keriso matre tro la maca ka loi a ketr pala kö la itre xa atr. Kola nyiqaane mama lai ngöne lo 1903. Ngöne la macatre cili hnei Dr. Eaton, ketre qeneqaja ne la hmi Protesta e Pennsylvanie, hna hë Russell matre tro nyidroti a isenyine matre amamane la itre ini qa hnine la Tusi Hmitrötr. Ngöne la ketre tus hnei nyidrëti hna iupi fë koi Russell, öni nyidrë: “Eni a mekune laka, loi e troa ce ithanatane qëmekei nöjei atr la itre mekune celë ka isazikeu thei nyiso . . . nge hna pi atre hnene la nöjei atr.” Hnei Russell me itre sine huliwa i nyidrë hna kapa la mekune i Eaton. Ame hnei nyidroti hna isapui göi ijine troa isenyin, nge tro pë hë a fejane la itre  mekune hna ithanatan ngöne zonal (The Pittsburgh Gazette). Hlemu me lualai catre la itre aqane qeje pengöne Russell la itre nyipici qa hnine la Tusi Hmitrötr, matre hna nue la ketre götrane ne la zonale göi troa fejane la itre cainöje i nyidrë e nöjei wiik. Hane hi la kola wesitre catre hnene la itre ka icilekeu memine la nyipici!

4, 5. Nemene la thiina ka lolo ka mama thei Russell, nge nemene la aqane tro la itre ka cilë hnëqa ka tru ngöne la organizasio a xötrethenge la tulu i nyidrë?

⁴ Tru fe hnei itre xa zonal ka ajane troa xome la itre cainöje i Russell. Ame hë lo 1908, hna fejane hnine la Ita Ne Thup ka hape, kola mama la itre cainöje i Russell ngöne la “levine lao zonal e nöjei wiik.” Ngo, ame la itre trejine ka atre hnyawa la huliwa ne la zonal, tre hnei angatre hna hamë ithanata koi Russell ka hape, e tro nyidrëti a feke hnen la hna huliwa e Pittsburg kowe la ketre traone ka hlemu, tro ha nyimutre catre kö la itre zonale ka troa fejane la itre tane mekune hna nyitrepene hnene la Tusi Hmitrötr. Thupene la hnei nyidrëti hna mekune hnyawa la mekune celë me itre xa ewekë ju kö, nyidrëti a feke hnen jë la hna huliwa a tro Brooklyn, Neweyok, lo 1909. Nemene hë la thangane lai? Itre treu hi thupene la hna fek, traqa koi 400 lao zonal ka fejane la itre cainöj, nge kolo pala hi a elë la etrune la itre zonal. Ame hë lo 1914, ijine kola acile la Baselaia, ase hë sasaithe la 2 000 lao zonale ngöne la foa lao qene hlapa ka fejane la itre cainöje i Russell me itre xa tane mekune ju kö!

⁵ Nemene la ini ka tru qa ngöne la aqane trongene la itre ewekë? Loi e tro la itre ka cilëne la itre hnëqa ka tru ngöne la organizasio i Akötresie enehila a xomi tulu qa ngöne la aqane ipië i Russell. Troa tune kaa? E hetre mekune ka tru nyine tro angatr a axeciën, loi e tro angatr a hane nyipiewekëne la mekunane la itre xa trejin.—E jë la Ite Edomë 15:22.

6. Nemene la thangane kowe la ketre atr la itre nyipici ka mama ngöne la itre zonal?

⁶ Hnene la itre nyipici göne la Baselaia ka mama ngöne la itre zonal hna saze la melene la itre atr. (Heb. 4:12) Ame Ora Hetzel, ketre trejin hna bapataisone lo 1917, ketre atr lai ka atre la nyipici jëne la itre tane mekune cili. Öni Ora, “Ase jë hi ni faipoipo, eni pë hë a tro ju troa iöhnyi hmaca memine la thineng e Rochester, Minnesota. Ame la eni a traqa, öhnyi eahlo ju hi ni e thupa amë la itre götrane la zonal. Kolo itre cainöje i Russell. Eahlo a qeje pengöne koi eni la itre hnei eahlo hna atre qa ngön.” Hnei Ora hna kapa la itre nyipici hnei angeice hna inin, ame hnei angeice hna catre cainöjëne la Baselaia i Akötresie ngöne la sikisitre lao macatre.

7. Pine nemene matre wange hmaca jë hnene la itre ka elekemene la organizasio la aqane cainöje jëne zonal?

⁷ Ame lo 1916, lue ewekë ka tru ka traqa ka upe la itre ka elekemene la organizasio troa pane wange hmaca, maine jë ijije pala kö troa hane huliwane la itre zonal göi troa tro fë atrune la maca ka loi. Ame la pane ewekë, tre, hna traqa la Isi Ka Tru ngöne la ijine cili, matre jole e troa kapa la itre zonal. Ame lo 1916, hna traqa la ca rapor qa ngöne la hne huni hna kuci zonal e Agele göi troa amamane hnyawa la ketre jol, me hape: “Thötre pe hi lao pepa göi troa feja cainöj enehila. Nge tro pala hi a co catre  trootro, ke, tru catre hë la thupene pepa.” Ame la hnaaluene ewekë, tre, ene la meci Russell lo 31 Okotropa 1916. Hnene la Ita Ne Thup ne 15 Diseba 1916 hna qaja ka hape: “Ame enehila meci hë Russell, tro hë lai a patre lo götrane zonal hna hnëkëne thatraqane la itre cainöje i nyidrë.” Maine nyipici laka, tro ha nyipune la aqane cainöje celë, ngo hetre ketre aqane cainöje hmaca kö ka hetre thangane catr, ene la “Photo-Drame de la Création.”

8. Nemene la itre hna xome göi troa kuca la “Photo-Drame de la Création”?

⁸ Itre iatr hna amaman. Hnei Russell me itre sine huliwa i nyidrë hna huliwa a köni macatre matre troa kuca la peleihaus hna hëne ka hape, “Photo-Drame de la Création,” me amamane ej lo 1914. (Ite edomë 21:5) Ame la peleihaus, tre, itre iatr ka enij, me itre diaposotives ka hetre han, nge hna hane amë ngöne ikaho la itre atr a ithanata. Hetre itre hadredre lao atr ka kuci elone la itre hna melëne hnine la Tusi Hmitrötr, nge hetre itre öni fe. Hetre  ka qaja lo 1913 ka hape: “Hna traqa fë la itre öni ka nyimutre qa ngöne la ketre hna umë öni matre troa amë ngöne itre sine foto, göi troa elone ngöne peleihaus la hna melëne hnei Noa ekö.” Hnene la itre ka desë me peidrë iatr qa Philadelphie me Neweyok, me Ladran, me Paris hna peidrëne la itre hadredre la itre diapositive, ase jë ketre matre ketre.

9. Pine nemene matre tru hnei hawa me mani hna xome göi troa kuca la “Photo-Drame”?

⁹ Pine nemene matre tru hnei hawa, me mani hna xome göi troa kuca la “Photo-Drame”? Önine la ketre mekune hna axeciëne ngöne la itre ijine asabele lo 1913 ka hape: “Trotrohnine hnyawa ha hnene la itre ka kuci zonale ne Amerika la enyipiewekëne koi angatre la itre desë me itre iatr, göi troa huliwane la mekuna ne la itre atr. Haawe, eahuni a mekune ka hape, ame easë itre ka cainöj me itre ka inine la Tusi Hmitrötr, nyipi ewekë fe tro sa xome la itre aqane huliwa ka hnyipixe celë, celë hi matre mekune jë huni troa kuca la ketre peleihaus jëne la itre diapositive me film, nyine jia ne huliwa ne la itre ka cainöje trootro me itre ka hamë ini.”

10. Uti hë ekaa la hna amamane trongëne la “Photo-Drame”?

¹⁰ Ame lo 1914, hna amamane la “Photo-Drame” ngöne la 80 lao traon e nöjei drai. Traqa koi eitre milio lao atr e Canada me Etazini ka öhne la “Photo-Drame.” Ame ngöne la macatre cili, hna amamane eje e Agele, Alema, Australie, Finlande, Nuzilan, Suède, Suisse me itre xa qene hlapa ju kö. Ame ngöne la itre traone ka co, tha hna amë fe kö lo itre iatr ka enij, hna ahmaloeëne hi, hëne jë hë ka hape “Eurêka Drame.” Ka co catre la thupene la troa kuca tune lai, nge hmaloi e troa xome trongën. Ame lo 1916, hna ujëne qene Alema, me qene Arménie, me qene Danemark me qene Espagne, me qene Grèce, me qene Itali, me qene Norvège, me qene Suède, me qene Wiwi.

11, 12. Nemene la thangane la “Photo-Drame” kowe la ketre thöth, nge nemene la tulu hnei angeic hna hamën?

¹¹ Charles Rohner la ketre thöth ka 18 lao macatre hna ketr hnyawa hnene la “Photo-Drame” qene Wiwi. Öni Charles: “Hna amamane ej ngöne la traoneng, Comar, Alsace, Faras. Qaane lo qaan, eni a haine la aqane mama hnyawa la itre nyipici qa hnine la Tusi Hmitrötr.”

¹² Ame la thangane lai, hna bapataiso Charles lo 1922, nge thupene hë, angeic a xome ju la huliwa ne pionie. Ame la ketre pane hnëqa i angeic, tre, ene la troa ixatua amamane la “Photo-Drame” kowe la itre atr ne Faras. Öni Charles e qeje pengöne la huliwa i angeic: “Nyimu huliwa hna upi ni troa kuca, ene la troa elo violon, me e mani, me hamë itus. Ame la ketre huliwange qëmekene troa nyiqaan, tre, troa ithuemacane la iatrene la icasikeu ka hape, the nyi mejene hmaca kö. Ame ngöne lo ijine kola pane mano, eahuni a thawa la itre itus. Hne huni hna amë la isa ca trejine trahmanyi maine föe göi troa thawa la itre itus ngöne la ketre götrane hna hnëkëne ngöne la hnë lö. Isa hetre wenge itus hna hamëne koi angatr, nge tro angatr a thawa kowe la nöjei atr ngöne la götrane hnei angatre hna cil. Ketre, qëmekene la hnë lö, nyimu laulau ka tiqa hnei itusi ngön.” Ame lo 1925, hë Charles jë hi troa  huliwa ngöne la Bethela e Brooklyn, Neweyok. Ame e cili, hna upi angeic troa elemekene la ketre orchestre thatraqane la station radio WBBR hna nyipi acil. Thupene la hne së hna wange hnyawa la tulu i Charles, loi e tro sa isa waipengö së me hape, ‘Tro kö ni a kapa la nöjei pengöne huliwa hna athipe koi ni, matre troa ixatua haöthe la maca ne la Baselaia?’—E jë la Isaia 6:8.

13, 14. Nemene la aqane huliwane la radio göi troa eth atrune la maca ka loi? (Wange ju fe la itre mekune hna eköhagen, “ Itre Porogaram Ngöne WBBR” me “ Ketre Asabele Ka Hlemu.”)

¹³ Radio. Ame lo itre macatre 1920, kolo ha ae trootro la huliwa ne la “Photo-Drame,” ngo kolo pena ha nyihnane hnei radio göi troa eth atrune la maca ka loi ne la Baselaia. Ame lo 16 Eiperem 1922, hnei Rutherford hna hamëne la pane cainöje i nyidrë ngöne iradio qa ngöne la ketre iuma e Philadelphie, Pennsylvanie, hna hape, Metropolitan Opera. Traqa koi 50 000 lao atr ka drenge la cainöj hna hape, “Itre Milio Lao Atr Ka Mele Enehila Ka Tha Tro Kö a Hane Mec.” Ame hë lo 1923, celë petre hi pane asabele laka kolo fe a drenge la itre xa cainöje jëne iradio. Ame hë e cili, mekune jë hi la itre ka elemekene troa ketre acile la sipu station radio së, e Staten Island, Neweyok, nge hna kapa hnei mus fene la ëje celë, WBBR. Ame la pane kola ithanata ngöne la iradio cili, tre kolo 24 Febuare 1924.

¹⁴ Hnene la Ita Ne thup ne 1 Diseba 1924 hna qeje pengöne la aliene la WBBR, me hape: “Eahuni a mekune ka hape, ame la iradio, tre, celë hi jëne troa tro fë la maca ka tha tru thupen, nge ka loi thangan.” Eje fe a qaja ka hape: “Maine meköti koi Joxu troa kuca la itre station radio göi troa tro fë hnyawa la nyipici, haawe, hetre aqane tro kö nyidrëti a hamëne la mani ka ijij.” (Sal. 127:1) Ame lo 1926, sikisi hë lao station radio ne la itre hlue i Iehova. Luetre e Etazini, hna hape WBBR e Neweyok, me WORD ezine e Chicago. Ame la foa lae xan, tre, e Canada, ngöne la itre traon, hna hape, Alberta, Colombie-Britannique, Ontario, me Saskatchewan.

15, 16. (a) Nemene la aqane ujë ne la itre hene ne hmi e Canada hnene la hna xome la radio troa cainöj? (b) Nemene la aqane ce huliwane la itre cainöj hna tro fë ngöne radio memine la hna cainöje ngöne itre hnalapa trootro?

¹⁵ Mama catre kowe la itre hene ne Hmi Keresiano Göi Ëjen la aqane haöthe la nyipici hnei radio. Öni Albert Hoffman, ka nyiqaane fe ekö la station radio e Saskatchewan e Canada, ka hape: “Kolo pala hi a tru catre trootro hnei atr ka atre La Itretre Ini Tusi Hmitrötr [Itretre Anyipici Iehova, enehila]. Tru la huliwa hna kuca göi troa qaja la nyipici uti hë lo 1928, lo ijine kola icilekeu me ukune la itre mus hnene la itre hene ne hmi, matre troa thinge asë la itre station radio ne la Itretre Ini Tusi Hmitrötr e Canada.”

¹⁶ Ngacama ase hë thinge la itre station radio së e Canada, ngo kolo pala hi a drenge la itre cainöje qa hnine la Tusi Hmitrötre ngöne la itre radio i mus me itre xane ju kö e cahu trön. (Mat. 10:23) Hnene la Ita Ne Thup me L’Âge d’Or hna xome la ëjene la itre station radio ka tro fë la nyipici, matre tro la itre trejine ka cainöje trootro ngöne la itre hnalapa a xatuane la itre atr troa drenge la itre cainöj ngöne itre station radio i angatr. Nemene la thangane lai? Hnene la Bulletin (Huliwa Ne Baselaia, enehila) ne Januare 1931 hna qaja ka hape: “Ketre ithuecatre kowe la itre trejine la huliwa  ne la radio ngöne la huliwa ne cainöje ngöne itre hnalapa trootro. Nyimu rapor ka qaja ka hape, hna drenge hnene la itre atr la itre cainöje i Rutherford, ame hnei angatre hna canga kapa la itre itus hna traqa fë koi angatr.” Hnene la Bulletin hna hane qeje radio me hna cainöje ngöne itre hnalapa trootro ceitu me “lue aqane cainöj ka hlemu hna xome hnene la organizasio ne la Joxu.”

17, 18. Ngacama hetre jole ka traqa kowe la radio, ngo nemene la ka amamane ka hape, ka nyipi ewekë pala hi ej?

¹⁷ Ame ngöne lo itre macatre 1930, hna icilekeu matre tha tro hmaca kö a huliwane la itre station radio e cahu trön. Ame hë lo pune la macatre 1937, saze hmaca jë hi la aqane cainöj thenge la itre ewekë ka traqa. Tha huliwane hmaca kö la itre hlue i Iehova la itre station radio e cahu trön, ngo angatre pë hë a huliwa catre ngöne la hna cainöj ngöne la itre hnalapa trootro. a Ngo, hetre thangane pala kö la huliwa ne la itre radio göi troa tro fë pala hi la maca ne la Baselaia ngöne la itre götrane nöj gaa mi, me itre nöje hna xome acone hnei politik. Qaane lo 1951 koi 1991, hnene la ketre station radio ne Berlin götrane kuë e Alema, hna qaja lapane la itre cainöj qa hnine la Tusi Hmitrötr ngöne radio matre tro la itre ka mele ngöne la itre götrane hna hëne ka hape, Alema götrane kohië a drenge la maca ne la Baselaia. Traqa koi thötre lao macatre qaane 1961, hnene la station radio ka tru ne la nöj e Suriname, Amerika götrane kolojë, hna qaja e nöjei wiik la ketre porogarame ka haöthe la nöje hnene la nyipici, 15 menetre la eqean. Qaane lo 1969 koi 1977, ase hë sasaithe la 350 porogaram radio hna xome ngöne ikaho hnene la organizasio, nge hna hëne itre ej ka hape, “Ka Nyipi Ewekë La Itre Hna Cinyihane Asë.” Ame e Etazini, 291 lao station radio ngöne la 48 lao nöj ka xome la itre porogarame cili. Ame lo 1996, hnene la ketre station radio e Apia, traone ka tru ne Samoa hna qaja e nöjei wiik la ketre porogarame hna hëne ka hape, “Kola Sa La Itre Hnyinge i Nyipunie Qa Hnine La Tusi Hmitrötr.”

¹⁸ Ame la kola troa nyipune la itre macatre 1900, tha tru hmaca kö la thangane la radio göi troa haöthe la fene hnene la maca ka loi. Ngo, hetre ketre jia ne huliwa pena ha ka mama, nge ka atreine ketr la itre atr ka ala nyimu hmaca kö.

19, 20. Pine nemene matre kuca jë hnene la nöje i Iehova la sit jw.org, nge nemene la thangane ej? (Wange ju fe la itre mekune hna eköhagen “ JW.ORG.”)

¹⁹ Ëternet. Qaane lo 2013, ase hë sasaithe la 2.7 miliare lao atr ka huliwane la Ëternet, kola hape, e 100 lao atr ngöne la fen, 40 lao ka huliwane la Ëternet. Ame la hna mekune hnei itre xan, tre, tru miliare lao atr ka kuci ëternet jëne mobilis, me smartphones me tablette. Kolo pala hi a elë la etrune lai, ngo ame la ka tru hna huliwane la ëternet, tre e Afrique, traqa koi ala 90 milio lao ka abone ngöne ëternet jëne mobilis, me smartphones me tablette. Hnene la itre ewekë celë hna saze hnyawa la aqane kapa ne la itre atr la itre ithuemacany.

²⁰ Qaane lo 1997, hnene la nöje i Iehova hna xome la aqane cainöje celë, ka ketr la itre atr ka ala nyimu catr. Ame lo 2013,  hetrenyi la 300 lao qene hlapa ngöne la sit së jw.org, memine fe la itre xa ithuemacanyi hna nyitrepene hnine la Tusi Hmitrötr nyine troa télécharger ngöne la 520 lao qene hlapa. E nöjei drai, traqa koi 750 000 lao ka goeëne lai sit. E nöjei treu, ase hë sasaithe la 3 milio lao itus, me 4 milio lao zonal, me 22 milio lao nyine dreng, nge the qaja fe kö la itre video hna goeën hnene la itre atr.

21. Nemene la ini hne së hna kapa qa ngöne la hna kuca hnei Sina?

²¹ Ketre aqane cainöje ka hetre thangane catre la sit së göi troa haöthe la fene hnene la maca ka loi ne la Baselaia i Akötresie, ka hetre thangane fe eje ngöne la itre nöje hna thing. Ame lo kola xejë la 2013, hnei Sina, ketre trahmany, hna öhne la sit së jw.org, me hë kowe la hnalapa ne xomi meköt, hna hnen e Etazini, kola aja ithuemacanyi göne la Tusi Hmitrötr. Hnauëne laka hë jë angeic? Hna hetru Sina ngöne la hmi Musulman, nge ka mele angeic ngöne la ketre neköi traone ne la ketre nöj, nöje hna thinge kowe la Itretre Anyipici Iehova. Ame la thangane lai, tre hna ce wange matre tro Sina a inine la Tusi Hmitrötr memine la ketre Atre Anyipicin e Etazini, troa alua ini Tus ngöne la wiik. Hna ini Tusi Hmitrötre jëne video ngöne ëternet.

22, 23. (a) Hnene kö la itre aqane cainöje göi troa ketr la itre atr ka ala nyimu catr hna nyihnane la hna cainöje ngöne la itre hnalapa trootro? (b) Nememe la aqane amanathithine hnene la Joxu la itre aqane catre cainöje së?

²² Ame asë hi la nöjei huliwa hne së hna xome göi troa ketr la itre atr ka ala nyim, tune la zonal, me “Photo-Drame,” me radio, me sit ëternet së, tre, pëkö ka atreine troa xome la göhnene la cainöje hna kuca ngöne la itre hnalapa trootro. Pine nemen? Pine laka, itre hlue i Iehova a xötrethenge la tulu hna amamai angatre hnei Iesu. Tha hnei nyidrëti kö hna cainöje casi hi kowe la ka ala  nyim, ngo hnei nyidrëti fe hna huliwa catre troa hamë ixatua kowe la atr isa ala cas. (Luka 19:1-5) Hnei Iesu fe hna inine la itretre drei nyidrë troa kuca tune lai, me qaja koi angatre la maca nyine troa tro fë trongën. (E jë la Luka 10:1, 8-11.) Tune la hne së hna ce wange hë ngöne la Mekene 6, hnene pala hi la itretre elemekene la huliwa hna thuecatrene la itre hlue i Iehova troa ithanata iqëmekë me itre atr.—Ite hu. 5:42; 20:20.

²³ Ca hadredre lao macatre thupene la hna acile la Baselaia, nge traqa koi 7,9 milio lao itretre cainöje ka hane inine kowe la itre xa atr la aja i Akötresie. Eje hi laka, hnene la Joxu hna amanathithine la itre aqane cainöje hne së hna xome göi troa ahlemune la Baselaia. Tune la hna troa amamane hnene la mekene ka troa xulu, hnei nyidrëti fe hna hamëne la itre jia ne huliwa ka nyipi ewekë koi së matre troa haöthe la nöjei nöje, me tribu, me qene hlapa hnene la maca ka loi.—Hna ama. 14:6.