1-3. (a) Hnauëne la Paulo a sesëkötre ngazo la angeic a traqa e Athenai? (b) Nemene la ini hne së hna xome qa ngöne la cainöje i Paulo?

 THA lapa hnyawa kö Paulo. Angeic e Athenai, ketre traon ka tru ne Geres hna löth hnene la itre ini qaathene la itre ka inamacan tui Socrate, me Platon, me Aristot. Ketre traone lai ka hmi catr, ke xötreithi Paulo, ka tiqa hnei idrola ngöne la itre uma ne hmi, me itre parc, me itre gojeny. Nge angetre Athenai a tro cili troa hmi kowe la nöjei pengöne haze. Ngo atre hi Paulo la mekuna i Iehova, lo nyipi Akötresie göne la itre idrola. (Eso. 20:4, 5) Nge tui Iehova, methi Paulo la itre idrola!

² Ame la Paulo a lö ngöne la hnamaketr hna hape, agora, hnei angeic hna sesëkötre ngazo. Ke ngöne la götrane kolopi ne la hnë lö, hna amë xötrën la itre hna saatrëne la ka hmitrötr i Hermès, ketre haze i angatr. Ka tiqa catre fe hnei hnë hmi ngöne la hnamaketr. Tro la aposetolo a cainöje tune kaa nyipine la itre idrola? Tro kö angeic a xomi hni me atreine ithanata kowe la angetre Athenai? Hapeu, tro kö angeic a atreine xatuane la itre xan troa thel la nyipi Akötresie, me atre Nyidrë?

³ Ame ngöne Itre Huliwa 17:22-31, easa e la cainöje i Paulo kowe la itre ka inamacan e Athenai. Ka lolo la aqane tro fë Paulo la cainöj, nge atreine hi angeic tuluthe la itre ithanata nyine qaja, nge ka atreine waiewekë hnyawa. Matre ame la easa inin la tulu i Paulo, tro hë së lai a atreine ithanata hmekune la hna atre hnene la atr, me xatua angeic troa thele ewekë.

4, 5. Ekaa lo hnei Paulo hna cainöj e Athenai, nge ka tune kaa la itre atr e cili?

⁴ Hnei Paulo hna traqa e Athenai, lo 50 M.K a ngöne lo hnaaluene trongene mesinare i angeic. Ame lo Paulo a treqe Sila me Timoteo ka traqa qaa Bere, hnei angeic hna nyiqaane ‘xatuane la angetre Iudra me itre xa atr e hnine la sunago,’ tune la hna majemin. Hnei angeice fe hna thele la ketre teritoar, matre troa cainöj kowe la angetre Athenai, ngo tha atre Iudra kö. Celë hi matre, traqa pi angeic ngöne la hnamaketr. (Itre hu. 17:17) Ame la agora, ke ej ngöne la götrane kolopi ne la wetr hna hën ka hape, Acropolis.  Nge ame la eqean ej, ke 5 hectare. Ame la hnamaketr cili, ke tha hna selem casi kö, ngo ketre parc ka tru fe. Önine la ketre itus ka hape, “hnë itronyi fe e cili hnei itre ka salem, ka kuci politik, me itre filozof, me itre ka cinyany.” Pi tro catr la angetre Athenai a itronyi e cili, troa ithanatane la itre mekun ka tru.

⁵ Tro ha jol koi Paulo troa cainöj kowe la itre atr ngöne la hnamaketr. Ame la itre xa hnei angeic hna ithanata kow, ke itre Epikureo me Setoiko, itre atre ne la itre uma ne ini ka isazikeu. b Ame la itre Epikureo, ke itre ka mejiune laka, ka xulu xan la mel. Hane hi la pengöne la mejiune i angatr: “Tha nyipiewekë kö troa xoue Akötresie. Pëkö akötr ngöne la mec. Ijije hi tro sa mele ka loi, me xomihnine la akötr.” Nge itre Setoiko pena a mejiun laka, nyipiewekë troa hetrenyi la atrehmekun me trotrohnin. Ame koi angatr, ke pëkö Akötresie. Ngo ame la lue gurup celë, ke pëkö ka mejiun kowe la mele hmaca, hna inin hnene la itretre drei Iesu. Ame la aqane waiewekë i angatr, ke ka isazikeu hnyawa memine la itre nyipici hna cainöjën hnei Paulo.

6, 7.Tune kaa la aqane goeën la angetre Geres ka inamacan la cainöje i Paulo, nge tune kaa fe enehila?

⁶ Hna kapa tune kaa la cainöje i Paulo hnene la angetre Geres ka inamacan? Hnei angatr hna jelë Paulo ka hape, “ka ithanata lapa,” nge ame la ketre alien la hna ithanata cili qene Geres, ke kola hape, “sasa i gutu.” (Wange ju la ithuemacany ngöne Itre Huliwa 17:18, nwtsty) Hna qaja hnene la itre historien göne la hna ithanata cili ka hape: “Kola qaja ekö la neköi waco ka sasa trongën la itre itine feja. E thupen, kolo pena a qaja la itre atr ka hle munëne xen trootro ngöne la hnamaketr. Nge e thupene hë, kola aceitunëne memine la itre atr ka hleme trongën la itre ini, ngo tha trotrohnine pe.” Kola goeë Paulo hnene la itre atre celë ceitu me ketre hmo, ka nyitipun la hna qaja hnei itre xan. Ngo tro pe sa ce wang laka, tha hmahma kö Paulo la kola jelë angeice tun.

⁷ Tha saze kö enehila, ke hna jelëne pala hi la itre Temoë Iehova pine la hmi i angatr. Ka tune la itre profesör, angatr a inine la évolution me qaja ka hape, ‘maine ka inamacan eö, ini hi lai nyine tro eö a kapa,’ kösë angatr e cili a qaja ka hape, ka pë hna atre la itre ka tha kapa. Angatr a goeë së ceitu me ‘itre ka sasa i gutu’ la easa amamane la hna qaja hnei Tusi Hmitrötr, memine la enyipicine la itre hna xup. Ngo tha hmahma fe së, ke easa isigölin la mejiune së laka, Iehova Akötresie la atre xup inamacanën la nöjei ewekë ka mel e celë fen.—Hna ama. 4:11.

8. (a) Nemene la aqane ujë ne la itre ka drei Paulo? (b) Nemene la alien la kola hape, hna tro sai Paulo kowe la Aeropago? (Wange ju la ithuemacany, götrane 142.)

⁸ Ame pena la itre xa ka drenge la cainöje i Paulo ngöne la hnamaketr, ke ketrepengöne kö la aqane ujë i angatr. Angatr a mekun ka hape, “ma ketre atre qeje haze trenyiwa.” (Itre hu. 17:18) Ngo hapeu, Paulo kö a qeje haze trenyiwa kowe la angetre Athenai? Tha mekune kö lai nyine troa xom ahmalohmaloeën, ke hna humuthi Socrate hi pine la ewekë cili. Haawe, tha  sesëkötre kö së la kola tro sai Paulo kowe la Aeropago, matre upi angeic troa qeje pengöne la itre ini trenyiwa kowe la angetre Athenai. c Tune kaa la aqane isigölin angeic la maca qëmeken la itre atr ka thatre hnyawa kö la Tusi Hmitrötr?

9-11. (a) Tune kaa la aqane nyiqaane Paulo la cainöje i angeic? (b) Tune kaa la aqane tro sa nyitipu Paulo ngöne la hna cainöj?

⁹ Mekune hi së lo, ka elëhni catre Paulo la angeic a goeëne la nöjei pengöne idrola. Ame pe, tha hnei angeice kö hna icilekeu memine la hmi idrola, hnei angeic pe hna xomihni. Hnene laka, angeic a thele troa drei angeic hnene la itre atr, matre hnei angeic hna ithanatan me angatr la itre ewekë ka tru koi angatr. Öni angeice jë hi: “Angetre Athenai fe, öhne hi ni laka, ka hmi catre nyipunie, nge tru catre kö la hnei nyipunieti hna xouene la itre  haze i nyipunie hune la nöjei atr asë.” (Itre hu. 17:22) Kösë Paulo hi lai a qaja ka hape, ‘Mama hi laka, ka hmi catre epun.’ Nge ka inamacan la aqane ujë i angeic, ke angeic a qaja aloin la angetre Athenai. Trotrohnine hi angeic laka, ame la itre atr hna atimekën enehila hnene la itre ini ka thoi,ijiji angatre fe troa hane kapa la maca. Ke hapeu, tha hnei angeice kö lo hna “kuca thatren la itre ewekë cili, me pë lapaun”?—1 Tim. 1:13.

¹⁰ Thupene lai, hnei Paulo hna qaja kowe la angetre Athenai la ketre ewekë hnei angeic hna öhn, nge ka amamane laka, ka hmi catr angatr. Hnei angeic hna qaja la ketre ita ne huuj hnei angatr hna acil “Kowe la ketre Haze hna Thatre.” Nge önine la ketre itus ka hape, “hnene la angetre Geres me itre xan hna majemin acil la itre ita ne huuj kowe la ‘itre haze hna thatre,’ wanga thëthëhmine pi angatr la ketre haze, nge tro ej a elëhni koi angatr.” Haawe, jëne la ita ne huuje cili, angetre Athenai a amaman laka, hetre Akötresie hnei angatr hna thatre. Nge hnei Paulo hna huliwane lai, matre troa nyiqaane cainöj. Öni angeic: “Ame lai Akötresie hnei nyipunieti hna thatre me thili kow, eni hi la a troa qejepengöne koi nyipunie.” (Itre hu. 17:23) Ka inamacan la aqane tro fë Paulo la itre pane ithanata i angeic, ke canga kapa hi hnene la itre atr. Nge tha angeice kö a cainöjëne la ketre haze ka hnyipixe, maine ka ketre pengön tune lo hna qaja hnei itre xan. Ngo angeice pe a qejepengön ka hape, ame hi lai Haze hnei angatr hna thatre, ke Nyidrëti hi la nyipi Akötresie.

¹¹ Tune kaa la aqane tro sa nyitipu Paulo ngöne la hna cainöj? Nyipiewekë tro sa goeën hnyawa la itre ewekë ka troa amamane la pengöne la atr hne së hna cainöje kow, tune lo itre fini ceine i angeic, maine itre ewekë hnine la hnalapa, maine jardin i angeic. Nge e cili, tro sa qaja ka hape: ‘Eni a öhne laka, ka hmi catr epun. Nge madrine ni troa iöhny memine la itre atr ka hmi tui epun.’ Thupene la hne së hna qaja lai, easa ha ce thawa me angeic la ketre mekun ka ihmeku memine la hnei angeic hna mejiune kow. The thëthëhmine kö laka, tha easë kö a traqa troa qaja angazon la hmi i angatr. Nge ketre, ala nyimu fe la itre trejin laka, ame ekö, hnei angatre fe hna mejiun kowe la itre ini ka thoi.

12. Tune kaa la aqane wangatrune Paulo la itre ka drei angeic?

¹² Lolo catr la aqane nyiqaane cainöje i Paulo, ngo hapeu, tro pala kö lai a lolo? Atre hi angeic laka, hna löth la itre atr hnene la itre ini hna hamën hnei itre filozof ne Geres. Nge ketre, thatre kö angatr la Tusi Hmitrötr, celë hi matre hnei Paulo hna thele jëne troa tro fë la maca. Hane hi la aqane kuca i angeic: 1) Hnei angeic hna qejepengön la itre ini, ngo tha hna e kö hnine la Itre Hna Cinyihan; 2) Hnei angeic fe hna qaja la hnaewekë, “easë,” nyine amamane laka, trotrohni angatre hi hnei angeic, nge ceitui angatre hi; 3) Hnei angeice fe hna xome la itre xa hna qaja ngöne la itre itusi angatr, matre troa jelenyipicin la hnei angeic hna qaja. Haawe, tro hë së enehila a ce wang la cainöje i angeic. Nemene la itre nyipici hnei angeic hna troa amaman göne lo Haze hnei angatr hna thatre?

13. Nemene la hnei Paulo hna amaman göne la hnengödrai me fen, nge nemene la ini hnei Paulo hna qejepengön koi angatr?

 ¹³ Akötresie la ka xup la hnengödrai me fen. Hane hi la aqane nyiqaane i Paulo: “Ame la Akötresie ka xupe la ihnadro me nöjei ewekë ka lapan, Nyidrëti hi la Joxu ne hnengödrai me fen, nge tha ka lapane kö nyidrë la itre uma ne hmi hna xupe hnei atr.” d (Itre hu. 17:24) Tha ka xulu xane kö la hnengödrai memine la fen. Ngo hnene la nyipi Akötresie hna xup la nöjei ewekë asë. (Sal. 146:6) Tha ceitui Akötresieti kö me Athena, me itre xa haze, ke kola qaja aloinyi itre ej pine la itre uma hmitrötr, me itre hnë hmi, me itre ita ne huuj. Ngo ame kö la Joxu Ka Sisitria, lo atre xupe la hnengödrai me fen, ke tha ijiji Nyidrëti kö troa lapa hnine la itre uma hna xup hnei atr. (1 Ite jo. 8:27) Ka lualai hnyawa la hnei Paulo hna qaja e celë: Ame la nyipi Akötresie, ke ka draië catre kö Nyidrë hune la nöjei idrola hna xup hnei atr, nge ka lapa ngöne la itre uma hmitrötr hna xupe fe hnei atr.—Is. 40:18-26.

14. Hnei Paulo hna amamane tune kaa ka hape, tha Akötresieti kö a mel qaathene la atr?

¹⁴ Tha Akötresieti kö a mel qaathene la atr. Hnene la itre ka hmi hna majemin heetrëne la itre idrola i angatr hnene la itre iheetr ka tru thupen, me hamë ahnahna ka tru, me nyine xen, me nyine ij, kösë ka nyipiewekë koi itre ej la itre ewekë cili! Ngo ame pena lo itre xa filozof ka hane fe drei Paulo, angatr a mekun ka hape, pëkö hnei Akötresie hna ajan qaathene la atr. Celë hi matre, saqe hi angatr kapa la hnei Paulo hna qaja ka hape, “tha nyipiewekë kö koi nyidrë la ixatua i atr, ke ka hetrenyi asë hi nyidrë.” Eje hi, pëkö ewekë nyine tro la atr a hamën kowe la Atre Xup! Nyidrëti pe la ka hamën kowe la atr la “mel, me mano ne mel, me nöjei ewekë asë,” tune la jö, me mani, me ihnadro. (Itre hu. 17:25; Gen. 2:7) Celë hi matre, tha Akötresieti kö a mel qaathene la atr, ngo itre atre pe a mel qaathei Nyidrë.

15. Tune kaa la aqane kuca i Paulo matre tha tro kö a pi draië hnene la angetre Athenai, nge nemene la ini koi së?

¹⁵ Akötresie la ka xupe la atr. Ame kowe la angetre Athenai, ka draië kö  angatr hune la itre xa atr. Ngo ame la troa pi mama fë la nöje i angeic, me race i angeic, ke ka isazikeu memine la hna qaja hnei Tusi Hmitrötr. (Deu. 10:17) Ka lolo la aqane ithanatane Paulo la mekune celë me angatr. Ame la angeic a qaja ka hape: “Hnei [Akötresie] hna axulune la nöjei nöj asë qa ngöne la atre ka cas,” ke pane cile ju hi angatr. (Itre hu. 17:26) Angeic a amexej lo tusi Genese, memine la xötrapan ne la itre atr, ene Adramu. (Gen. 1:26-28) Pine laka, casi hi la xötrapan ne la nöjei atr, matre pëkö race, maine ketre nöj ka sisitria kö hui ketre. Tha tro kö lai a jol troa trotrohnine hnene la itre ka dreng. Nge hetre ini nyine tro sa xome qa ngöne la ceitune celë. Eje hi laka, tha ajane kö së troa akötrëne la itre atr, ngo tha loi kö tro sa nango juetrën la itre nyipici ne la Tusi Hmitrötr, matre tro angatr a canga kapa.

16. Nemene la aja i Akötresie kowe la itre atr?

¹⁶ Ame la aja i Akötresie, ke tro la itre atr a easenyi catr koi nyidrë. Maine tro ju hë la itre filozof qëmekei Paulo a ithanatan aqean la kepin matre hetre atre pi, ngo thatreine jë kö angatr troa qejepengöne hnyawa. Ngo hnei Paulo hna qaja amamane hnyawa koi angatr la aja ne la Atre Xup, ene la tro la itre atr a “thele Akötresie me öhnyi nyidrë, ke eje hi, tha ka nanyi kö nyidrë koi së.” (Itre hu. 17:27) Matre ame lo Haze hna thatre hnene la angetre Athenai, ke ijije hi troa atre Nyidrë. Tha nanyi kö nyidrë kowe la itre ka ajan troa thel, me atre hnyawa la pengöi nyidrë. (Sal. 145:18) Öhne hi epun, hnei Paulo e celë hna qaja la hnaewekë “easë,” nyine amaman ka hape, angeice fe hi thene la itre ka “thele Akötresie.”

17, 18. Pine nemen matre nyipiewekë Akötresie kowe la itre atr, nge nemene la hna ini së hnene la aqane ithanata i Paulo?

¹⁷ Maine ju, tro hi la atr a epe koi Akötresie. Thupene lai, hnei Paulo hna  hamën la ketre kepin matre loi e tro la atr a epe koi Akötresie, öni angeic: “Easë a mel me enij hnei nyidrë.” Thenge la itre ka qeje pengöne la Tusi Hmitrötr, ma Paulo jë a qaja e celë la itre trengewekë i Épiménide, ketre poète qaa Kerete, “me atr ka tru ne la hmi angetre Athenai” lo 600 M.P.K. Nge öni angeice hmaca: “Tune la hna qaja hnene la itre xa ka sili trengewekë thei epun, ‘Itre nekö i nyidrëti së.’ ” (Itre hu. 17:28) Eje hi, tro la itre atr a dreng e kuhu hni angatr ka hape, ame la angatr pi la, ke hnei Akötresie hna xup la xötrapan i angatr asë. Hnei Paulo hna qaja la itre trengewekë hna wangatrun hnene la angetre Geres, matre hetre aja i angatr jë troa dreng. e Tune la aqane kuca i Paulo, ijije hi tro sa xome la itre trenge ithanata ne la itre atr ka inamacan, maine qa ngöne la itre encyclopédie, maine qa ngöne lo itre itus hna wangatrun hnene la itre atr. Maine jë, ijije hi tro la ketre trengewekë ne la atr ka tha Temoë kö a xatuane la ketre troa atre la qaan la itre ini ka thoi ne la hmi.

¹⁸ Qaan ekula lo Paulo a nyiqaane cainöj, hnei angeic hna hamëne inamacanën la itre ini ka tru göi Akötresie, thenge la itre atr ka drei angeic. Ngo nemene hë la aja i Paulo kowe la angetre Athenai? Tro hë angeic a canga qaja koi angatr.

19, 20. (a) Tune kaa la aqane amamane Paulo laka, ka hmo la troa thili koi idrola? (b) Nemene la aja i Paulo kowe la itre ka drei angeic?

¹⁹ Paulo hë enehila a ajan tro la itre atr a trongëne la hnei angatr hna dreng. Matre hnei angeic hna amexeje lo trengewekë ne la itus i angetre Geres, me nyixan ka hape: “Pine laka, itre nekö i Akötresieti hi së, tha tro pi kö sa mekune ka hape, ceitu i Akötresie me gool, me sileva, me etë, maine tune la ketre ewekë hna mekun me xupe hnei atr.” (Itre hu. 17:29) Ke eje hi, maine Akötresie la ka xupe la atr, hnauëne laka, tro pena Nyidrëti a ceitu me itre idrola hna xupe hnei atr? Kösë Paulo a qaja e celë ka hape, ame la troa thili koi idrola, ke huliwa lai ka hmo. (Sal. 115:4-8; Is. 44:9-20) Ngo matre tha tro kö angatr a dreng akötrën la itre trengewekë i Paulo, hnei angeice fe hna hane xome koi angeic la ini cili, me hape: “Tha tro pi kö sa.”

²⁰ Nge hnei angeice fe hna ithuecatr koi angatr troa canga saze. Öni angeic: “Nyipici laka, hnei Akötresieti hna pane thinge la luemeke i nyidrë [Lo itre atr a mekun ka hape, Akötresie a madrine troa nyihlue i Nyidrë jëne itre idrola]; ke itre atr a kuca thatre la itre ewekë cili, ngo ame enehila, nyidrëti a qaja kowe la nöjei atr ka hape, nyipiewekë troa ietra.” (Itre hu. 17:30) Maine jë, hna asesëkötrëne la itre xan e angatr, la Paulo a qeje ietra. Ngo ame pe, hnene la cainöje i angeic hna atrotrohninë angatr ka hape, ame la angatre pi la, ke hnei Akötresie, nge tro angatr elanyi a isa qeje thiina koi Nyidrë. Celë hi matre, nyipiewekë tro angatr a thele Akötresie, me atre la nyipici göi Nyidrë, me trongën la itre hnei angatr hna inin. Kolo lai a  hape, tro la angetre Athenai a wangatrehmekun la tria i angatr, me thipetrije la kuci idrola.

21, 22. Tune kaa la aqane nyipune Paulo la cainöje i angeic, nge nemene la aliene koi së?

²¹ Nge hnei Paulo hna nyipune la cainöje i angeic hnene la itre trengewekë celë: “Ase hë [Akötresie] sa la drai ne troa amekötine la fene hnengödrai asë thenge la meköt. Nge hnei nyidrëti hna iën la ketre atr thatraqane la huliwa cili, me anyipicine lai hnene la hna amele angeice hmaca.” (Itre hu. 17:31) Hetre Drai Ne Iameköti elany, matre nyipiewekë troa thele la nyipi Akötresie, me öhnyi Nyidrë. Tha hnei Paulo kö hna qaja la ëjen la Atre Amekötin. Ngo hnei angeice pe hna hamëne la ketre ithuemacanyi ka sisitria göne la atre cili: Hnei nyidrëti hna mel tune la itre atr, me mec, nge hna amele nyidrëti hmaca hnei Akötresie!

²² Ka hetre aliene catr koi së la itre trengewekë tixenuë ne la cainöje i Paulo. Atre hi së laka, ame lo Atre Amekötin hna acile hnei Akötresie, ke Iesu Keriso, lo hna amelene hmaca. (Ioane 5:22) Ketre, atre hi së laka, calemi hë la Drai Ne Iameköti, nge troa amekötine la itre atr ngöne la 1 000 lao macatre. (Hna ama. 20:4, 6) Tha xou i easë kö, ke atre hi së laka, troa amanathithine la itre atr ka mele nyipici. Nge jëne la ketre iamamanyikeu ka tru hna kuca ekö, ene la mele hmaca i Iesu Keriso, xecie koi së laka, tro kö a eatr la itre thingehnaean koi së!

23. Tune kaa la aqane ujë ne la itre atr kowe la cainöje i Paulo?

²³ Tha hna ketr asë kö la itre atr hnene la cainöje i Paulo. Itre xan a ihnyimasai la kola qeje mele hmaca. Nge ame pena la itre xan, angatr a metrötrë Paulo ngo tha kapa kö la maca. Öni angatr: “Drei eö hmaca jë huni e ketre ijin.” (Itre hu. 17:32) Ngo tru catr fe la hna ketr hnene la cainöje i Paulo, ke kola hape: “Hetre itre xane kö ka xötrethenge Paulo, nge ka lapaun. Matre Dionusio la ketre e angatr, ketre atre amekötin ngöne la Areopago, memine la ketre föe, Damari la ëjen, me itre xane ju kö.” (Itre hu. 17:34) Celë fe hi la aqane ujë ne la itre atr hne së hna cainöj kow. Itre xan a hnyimasai së, nge ame la itre xan, xele angatr ma kapa. Ame pe, tru la madrine së la kola kapa la maca ka loi ne la Baselaia hnene la ketre atr, me lapaun.

24. Nemene la hna ini së hnene la cainöje i Paulo?

²⁴ Ame la easa goeën la cainöje i Paulo, kola ini së la aqane troa eköthe me hamën la itre mekun ka ihmeku memine la itre atr, matre tro angatr a kapa la maca. Ketre, kolo fe a ini së troa atreine xomihni, me ithanata hnyawa kowe la itre atr hna atimekën hnene la itre ini ka thoi. Nge hane fe hi la ini ka tru koi së: Tha tro kö sa qaja sinëne la nyipici göi troa amadrinëne la itre atr. Ngo tui Paulo, tro pe sa maca troa hamë ini hnyawa ngöne la hna cainöj. Ketre tune mina fe la itre qatre thup, ijiji angatre fe troa maca ngöne la aqane hamë ini ngöne la ekalesia. Aqane tro hi së lai a hnëkë së, matre troa xatuane la itre xan, troa “thele Akötresie . . . me öhnyi nyidrë.”—Itre hu. 17:27.