1-3. (a) Hna tune kaa matre meci pi Eutiko? (b) Nemene la hnei Paulo hna kuca, nge nemene la ini hne së hna xom qa ngön?

 PAULO ngöne la hnahag ka he hun ne la ketre uma e Troas. Ekula ha angeic ithanata memine la itre trejin, ke jidr tixenuë i angeic pe hi lai. Nge hnenyipajidri hë! Keukawa catr la hnahag ke tru hnei laame ka mel. Nge ame thene la itre ka dreng, ke Eutiko fe, ketre nekötrahmany ka lapa të ngöne la mamala. Paulo pala kö a ithanata, nge ho jë hi la hnafiji Eutiko. Ngazo pe, mala pi hi angeic qa ngöne la 3^ème étages!

² Luka la ka canga tro troa waipengöi nyën, ke ka droketre lo. Ame hë la angeic a traqa e kuhu, ke “meci hë [Eutiko].” (Itre hu. 20:9) Ngo nyine haine la ewekë ka traqa e thupen. Paulo a meköle ju hui nyën, me qaja kowe la itre atr ka hape: “Loi ju hë [. . .] hna nyi mejen, mele hmaca ha nyën.” Eje hi, mele hmaca ha Eutiko!—Itre hu. 20:10.

³ Kola mama e cili la emenene la uati hmitrötre i Akötresie. Tha zöi Paulo kö la kola mec hnei Eutiko. Ame pe, ketre drai lai ka sisitria catr koi Paulo, matre angeic a ajane troa tro loi la ijine cili. Nge tha aja i angeice kö troa ahacene la hni ne la itre trejin hnene la meci Eutiko. Ame pe, tingetinge hë la hni Paulo, nge ijiji angeice hë troa tro, ke ase petre hi angeic akeukawan la itre trejin, matre tro pala hi angatr a catre cainöj. Atre hnyawa hi Paulo laka, ka sisitria la mel, ke öni angeice lo: “Tha zönge hë la madra ne la itre atr.” (Itre hu. 20:26) Haawe, tro sa ce wange la tulu i Paulo ngöne la götran cili.

4. Nemene lo ka traqa koi Paulo e Efeso?

⁴ Tune lo hne së hna ce wang, hnei Paulo hna melën la itre jol ka tru. Hna elëhni hnene la angetre Efeso koi angeic, pine la huliwa ne cainöj. Ame lo itre ka kuca me salemën lo itre idrola i Arethemis, ke hnei angatr hna cas me ce uti koi angeic. Ngo “ame hë la kola tingetinge la  traon, Paulo a tro ju kowe la angetre dreng me pane thuecatre i angatr me iahni me angatr. Nge thupene lai, angeic a nyiqaane jë la tronge i angeic a tro Makedonia.”—Itre hu. 20:1.

5, 6. (a) Ije drai i Paulo e Makedonia, nge nemene la hnei angeic hna kuca kowe la itre trejin e cili? (b) Tune kaa la aqane goeëne Paulo la itre trejin?

⁵ Ame ngöne la tronge i Paulo a tro Makedonia, hnei angeic hna pane cil ngöne la hnë xepe hnei he e Troas, me lapa e cili. Nge angeic a ajan tro Tito a tro qaa Korinito troa itronyi me angeic e Troas. (2 Kor. 2:12, 13) Ngazo pe, tha traqa ju kö Tito, matre hnei Paulo hna tro Makedonia. Nge ca macatre jë kö la Paulo a “hamë ithuecatre kowe la itretre dreng ka mel e cili.” a (Itre hu. 20:2) Ame hnei Tito hna traqa e Makedonia memine la itre maca ka lolo. Hnene la itre Keresiano ne Korinito hna kapa hnyawa, me trongëne la itre eamo ngöne lo pane tusi angeic. (2 Kor. 7:5-7) Nge celë hi ka upi Paulo troa cinyanyine la hnaaluene tusi angeic kowe la angetre Korinito.

⁶ Hnei Luka hna alua qaja la hnaewekë “ithuecatr,” göne lo itre ijin Paulo a iwai trootro e Efeso me Makedonia. Nge eje hi laka, aqane ujë i angeice hi lai kowe la itre trejin e cili! Isapengöi angeice catr memine la  itre Faresaio ka lapaa iwaigele. Ke ame koi Paulo, ame la itre trejin, ke itre sine huliwa i angeic. (Ioane 7:47-49; 1 Kor. 3:9) Ngacama tro ju hë Paulo a haji angatr, ngo casi pala hi la aqane goeë angatr hnei angeic.—2 Kor. 2:4.

7. Tro la itre qatre thup a nyitipu Paulo tune kaa?

⁷ Enehila mina fe, itre qatre thup me itre atre thupëne la sirkoskripsio, a isine troa nyitipu Paulo. Ame la angatr a hamë eamo, ke göi troa acatrene la lapaun ne la itre ka aja ixatua. Tha angatre kö a nyi ka meköt, ngo angatr a ithuecatr cememine la hni ka menyik. Önine la ketre atre thupë sirkoskripsio ka hekö hë: “Ame la itre trejin, ke angatr a ajane troa kuca pala hi la loi, ngo tha ka hmaloi kö, angatr a xou me mekune ka hape, tha ijiji angatre kö.” Nyipici laka, tru catr la ixatua hna hamën hnene la itre qatre thup kowe la itre trejin.—Heb. 12:12, 13.

8, 9. (a) Hnauëne laka, tha tro ju kö Paulo a tro Suria? (b) Hnauëne la kola pi humuthi Paulo hnene la angetre Iudra?

⁸ Thupene lai, Paulo a tro ju qaa Makedonia a tro Korinito. b Thupene la köni treu e Makedonia, aja i angeice hë troa tro Kenikerea, nge qaa lai, tro angeic xomi he a tro Suria. Nge qaa Suria, ijije hë tro Paulo a tro Ierusalema, matre troa hamëne lo itre hna ithingë kowe la itre trejine ne Iudra ka pë ewekë. c (Itre hu. 24:17; Rom. 15:25, 26) Ngazo pe, hna traqa la ketre ewekë e cili, ke öni Itre Huliwa 20:3 : ‘Hnene la angetre Iudra hna thele troa humuthi angeic.’

⁹ Xele catr la angetre Iudra ma wai Paulo, ke hnei angeic hna trotrije la hmi angatr. Ame e cili lo, hnei angatr hna öhne la kola saze hmi hnei Kerisepo, ketre hene ka tru ne la sunago. (Itre hu. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) Nge ngöne la ketre ijin, hnei angatr hna utisai Paulo qëmekei Galiona, atre mus kowe la provës ne Akaia. Ngazo pe, hnei Galiona hna canga apëne la icilekeu i angatr. Ame hna elëhni hnene la angetre Iudra. (Itre hu. 18:12-17) Atre hi la angetre Iudra ne Korinito ka hape, Paulo a tro Kenikerea, matre hnei angatr hna thele troa humuthi angeic. Nemene la hnei Paulo hna kuca ngöne la ijine cili?

10. Hnauëne laka, tha tro ju kö Paulo e Kenikerea?

¹⁰ Tha tro ju kö Paulo a tro Kenikerea, ngo Makedonia pe, ke göne hi matre troa thupëne la mele i angeic memine la hna ithingë. Ngo eje hi laka, tro pala hi angeic a ixelë me itre jol e cahu gojeny, ke tru hnei atrekënö. Nge tune fe ngöne la itre auberge. Ame pe, hnei Paulo hna trongëne la itre gojenyi cili, me lapa ngöne la itre auberge. Ka loi kö lai, hune la troa tro Kenikerea. Eloine pe, tha angeic casi kö, ce angeic me  Aritako, me Gaio, me Sekuno, me Timoteo, me Trofimo, me Tukiko.—Itre hu. 20:3, 4.

11. Nemene la nyine tro sa kuca matre troa thupën la mele së, nge nemene la hnei Iesu hna kuca lo kola icilekeu me nyidrë?

¹¹ Tui Paulo, easa isin matre tha tro kö a traqa la ketre ewekë koi së ngöne la huliwa i Iehova. Ame ngöne la itre xa götran, tha kolo kö a tro hnei ala cas, ngo ala lu, maine ketre gurup pena. Ngo tune kaa e traqa jë icilekeu? Atre hnyawa hi së ka hape, sine trongene kö la mele së itre Keresiano. (Ioane 15:20; 2 Tim. 3:12) Ngo ame pe, tha hnei angatr kö hna tro ngöne la gaa hetre icilekeu. Tro sa pane ce wange la tulu i Iesu. Ame lo ketre ijin e Ierusalema, hnene la itre ithupëjia hna hlothi nyidrë hnei etë. Ngo hnei nyidrëti “hna canga zae, me kötre lö pi qa hnine la uma ne hmi.” (Ioane 8:59) Ketre, ame lo angetre Iudra a thele troa humuthi nyidrë, “tha hnei [nyidrëti] hmaca kö hna tro amamanyi nyipi [angatr], matre nyidrëti a feke pi a tro Eferaima, ketre traon ka easenyi kowe la hnapapa.” (Ioane 11:54) Eje hi, hnei Iesu pala hi hna thele troa thupëne la mele i nyidrë, nge celë hi la aja i Iehova. Haawe, ketre tulu hi lai koi së.—Mat. 10:16.

12, 13. (a) Tune kaa la ekalesia thupen lo kola amele Eutiko? (b) Tusi Hmitrötr a xatuan tune kaa la itre ka meci sineen?

¹² Hnei Paulo me itre sinatronge i angeic hna ce tro Makedonia, me isa ije e cili. Ngo hnei angatre hmaca hna itronyi e Troas. d Öni Tusi Hmitrötr: “Tha traqa ju kö koi faifi lao drai nge ce nyio hë me angatr e Troas.” e (Itre hu. 20:6) E cili hi lo kola amele Eutiko, tune lo hne së hna ce wange hë. Pane mekune jë lo itre trejin a öhnyi Eutiko a mejë qa hna mec! Öni Tusi Hmitrötr: “Keukawa hnyawa la itre hni angatr.”—Itre hu. 20:12.

¹³ Ngacama pë hë iamamanyikeu ka tun enehila, ngo ame pe, kola “keukawa la itre hni” ne la itre ka meci sineen, hnene la itre hna thingehnaean hnei Tusi Hmitrötr. (Ioane 5:28, 29) Ame Eutiko, ke meci hmaca ha angeic, pine laka atr ka ngazo lo. (Rom. 6:23) Ngo ame la itre hna troa amelene hmaca elany ngöne la fen ka hnyipixe i Akötresie, ke ijije hi tro angatr a mele uti hë epine palua! Nge ame la itre hna troa amelene hmaca nge ka troa ce musi me Keriso e hnengödrai, ke tha tro hmaca fe kö angatr a mec. (1 Kor. 15:51-53) Haawe, ngacama tro ju hë së a mel e celë fen maine e koho hnengödrai, ngo ijije hi troa “keukawa la itre hni [së]” jëne la mele hmaca.—Ioane 10:16.

14. Nemene la hnei Paulo hna qaja kowe la itre qatre thup e Mileto?

¹⁴ Hnei Paulo me itre sinatronge i angeic hna tro qaa Troas a tro Asoso, me Mitulene, me Kios, me Samo, nge Mileto e thupen. Ame la aja i Paulo, ke troa traqa ijij e Ierusalema ngöne la ijine Penetekos. Celë hi matre ame la angeic a bëek, hnei angeic hna ti he meköt a tro Mileto, nge tha hna cile kö e Efeso. Ngo pine laka, angeic a pi ithanata memine la itre qatre thup ne Efeso, hnei angeic hna sipo angatr troa itronyi e Mileto. (Itre hu. 20:13-17) Ame la Paulo a traqa e cili, öni angeic jë hi koi angatr ka hape: “Atre hnyawa hi nyipunie la aqane ujënge koi nyipunie qaane lo pane drai ne eni e Asia, laka, hnenge hna huliwa koi Joxu ceitu me ketre hlu, nge hnenge hna ipië, me treij, me cile kowe la itre itupath qaathene la angetre Iudra ka thele troa humuthi ni. Nge ketre, tha hnenge kö lo hna cipane la itre ini nyine loi koi nyipunie, ngo hnenge hna hamë cainöje koi nyipunie ngöne la gaa tru atr, me ngöne itre hnalapa trootro. Nge hnenge fe hna catre cainöjëne koi angetre Iudra me angetre Geres troa ietra koi Akötresie, me lapaune koi Iesu Joxu së.”—Itre hu. 20:18-21.

15. Nemene la itre eloine la troa cainöj ngöne la itre hnalapa trootro?

¹⁵ Nyimu aqane tro sa tro fë la maca ka loi ngöne la hneijine së. Tui  Paulo, easa tro kowe la itre götrane gaa hetre atr, tune la itre hna treqe kar, me itre gojeny gaa tru atr, me hnamaketr. Ngo eje hi laka, ame la troa cainöje ngöne la itre hnalapa trootro, ke celë hi pane aqane cainöj ne la itre Temoë Iehova. Pine nemen? Ame la ketre kepin, ke kola aijijëne la itre atr troa drenge pala hi la maca ne la Baselaia. Nge kolo hi lai a amamane laka, tha ka ië hna hnime kö Akötresie. Nge ame la ketre kepin, ke kola aijijë së troa hamëne la ixatua ka ihmeku memine la atr, matre tro angeic a atre Akötresie. Nge ame fe la easa cainöj ngöne la itre hnalapa trootro, ke kola acatrene la lapaune së, me ini së troa cile catr. Nge tro hë la itre atr a öhn laka, itre nyipi Keresiano së, ke hne së hna catre cainöj “ngöne la gaa tru atr me ngöne la itre hnalapa trootro.”

16, 17. Nemene la ka amamane ka hape, ka catre Paulo, nge tune kaa la aqane tro fe sa nyitipu angeic?

¹⁶ Atre hi Paulo ka hape, troa traqa la itre jol koi angeic e Ierusalema. Kolo hi lo hnei angeic hna qaja kowe la itre qatre thup ne Efeso, öni angeic: “Nyine ue la meleng e tha traqa kö ni kowe la hna ie, nge e tha umuthe kö ni la huliwange qaathei Iesu Joxu, ene la troa anyipicine la maca ka loi ne la ihnimi gufa i Akötresie.” (Itre hu. 20:24) Eje hi laka, tha hnei Paulo kö hna nue la ketre ewekë, tune la itre sine mec, me icilekeu, troa sewe angeic troa afenesine la huliwa i angeic.

¹⁷ Tru la itre jol ka traqa kowe la itre Keresiano enehila. Ame itre xan, kola wathebo angatr hnei mus troa hmi, me axösisi angatr. Nge ame la itre xan, ke hna tithi angatr hnei mec, nge itre xan pena a dépression. Nge ame pena la itre jeune, ke jole koi angatr troa cil kowe la itre sine ini angatr. Ngacama traqa ju hë la nöjei pengöne jol kowe la itre Temoë Iehova, ngo angatr pala hi a nyitipu Paulo. Angatr a isine “troa anyipicine la maca ka loi.”

18. Nemene la hnei Paulo hna kuca matre tha tro kö a upezö angeic la madra ne la itre atr, nge tro la itre qatre thup ne Efeso a nyitipu angeice tune kaa?

¹⁸ Thupene lai, hnei Paulo hna hamën la ketre eamo kowe la itre qatre thup ne Efeso, me amekunë angatr la tulu i angeic. Ame ju hi la Paulo a ase qaja koi angatr ka hape, tha tro hmaca kö angatr a öhnyi angeic, öni angeice jë hi: “Tha zönge hë la madra ne la itre atr, ke tha ase pi kö ni cipane la eamo i Akötresie koi nyipunie.” Tro angatr a nyitipu Paulo tune kaa, matre tha tro kö a upezö angatr la madra ne la itre atr? Öni Paulo: “Wai nyipunieti pala kö, nge wange pala kö la itre mamoe, ke hnei uati hmitrötr hna acili nyipunie troa itretre thup, matre thupëne la ekalesia i Akötresie, lo hnei nyidrëti hna itön hnene la madra ne la Nekö i nyidrë.” (Itre hu. 20:26-28) Thupene lai, hnei Paulo hna hmekë angatr göne la itre “luko” ka troa lö hnine la hna axö mamoe, me  “qaja la itre ewekë ka qaliqali, matre hule koi angatr la itretre dreng.” Nemene la nyine tro la itre qatre thup a kuca? Öni Paulo: “Catre jë hmek, nge mekune kö laka, ngöne lo köni macatre, e lai me jidr, hnenge pala hi hna eamo nyipunie fë la itre trenge timidra.”—Itre hu. 20:29-31.

19. Tune kaa la aqane mejë la iamenumenu ekö, nge nemene hë la thangan?

¹⁹ Hna nyiqaane mama la itre “luko” ngöne lo hneijine la itre pane Keresiano. Ame lo 98 M.K., öni Ioane aposetolo: “Mama [ha] la ithupëjia me Keriso . . . Angatr a xulu qaathe së, ngo isa pengöi angatre kö me easë, ke maine ceitui easë ju, tro angatr a ce me easë.” (1 Ioane 2:18, 19) Matre 200 lao macatre thupen lo meci Iesu, hnene la ketre neköi gurup ne qatre thup ka iamenumenu hna qaja ka hape, ka sisitria catre kö angatr hune la itre xa atrene la ekalesia. Nge 300 lao macatre thupen lo meci Iesu, hnei Constantin Joxu i angetre Roma hna sajuën la hmi ka thoi qëmekene la ka ala nyim. Matre hnene la itre keme ne hmi hna xome la itre xa aqane hmi, me thoi ka hape, itre ini qaathei Keriso lai. Nge celë hi aqane ujë ne la itre atr ka “qaja la itre ewekë ka qaliqali.” Nge uti pala hi enehila, easa öhne la thangane la iamenumenu cili, ngöne la itre qenenöj, me itre ini hna hamën ngöne la itre uma hmitrötr.

20, 21. Nemene la tulu hnei Paulo hna hamë së, nge tro la itre qatre thup a nyitipu angeic tune kaa?

²⁰ Tha ceitu i Paulo kö memine lo itre ka nyi ka hmi, ka nyi ehnefen la itre mamoe. Eje hi, hnei Paulo hna huliwa matre troa hetrenyi la ka nyipiewekë, ngo tha hnei angeice kö hna ahacene la itre trejin, me sipo lapaa. Nge tha hnei Paulo kö hna huliwa catr kowe la itre trejin, göne matre troa nyithupe i angeic. Ketre, hnei angeic hna ithuecatr kowe la itre qatre thup ne Efeso, me hape: “Tro nyipunie a huliwa catr göi troa xatuane la itre ka kucakuca, me mekune pala hi la itre trengewekë i Iesu Joxu, lo öni nyidrë: ‘Sisitria catre kö la madrine ne la atre ham, hune la atre kapa.’ ”—Itre hu. 20:35.

²¹ Tui Paulo, ame la itre qatre thup enehila, angatr a huliwa mec koi së. Tha ceitu i angatre kö memine la itre keme ne hmi, itre ka iwajahuj me qenatrekënö la itre sine hmi angatr. Tha itre qatre thup kö a “thupëne la ekalesia i Akötresie” göi thupen. Pëkö göhne ne la itre ka pi tru, me pi draië ngöne la ekalesia, ke ame la itre “ka pi mama,” tro kö a ahmahmanyi angatr elany. (Ite edomë 25:27) Eje hi laka, ame la atr ka pi tru, ke hmahma la hnei angeic hna troa menuën.—Ite edomë 11:2.

22. Nemene la thangane la hnei Paulo hna hnime la itre qatre thup ne Efeso?

²² Hnimi Paulo catr hnene la itre trejin, ke hnei angeic hna hnimi angatr. Matre ame hë lo angeic a tro, “hnei angatr asë hna itreijeny, me haluthi Paulo me dremi angeic.” (Itre hu. 20:37, 38) Eje hi, tro la itre trejin a hnimi së, e hne së hna hnimi angatr tui Paulo. Haawe, trotrohnine hë së laka, tha Paulo kö lo a selë angeic me pi mama, lo angeic a qaja ka hape: “Tha zönge hë la madra ne la itre atr.”—Itre hu. 20:26.