IJIJE kö tro sa e la Qene Heberu e hnine la Tusi Hmitrötr? Ohea. Maine jë pë fe kö Tusi Hmitrötre qene Heberu hne së hna hane öhn. Madrine pe së troa e la sipu Tusi Hmitrötre së, ngöne la easa atre la itre pengöi Elias Hutter, ketre atr ka inamacan ekö. Hnei nyidrëti hna fejane la lue Tusi Hmitrötre Qene Heberu ngöne lo itre macatre 1 500.

Hna hnaho Elias Hutter lo macatre 1 553 e Görlitz. Ketre neköi traone ka co akawane Alema me Pologne me République tchèque. Hnei Hutter hna inine la itre qene hlapa ne la itre götrane kohië ngöne la uma ne ini ka tru hna hën, ka hape, Université luthérienne e Jena. Ame la nyidrëti a 24 lao macatre, nyidrëti la ketre porofesör ne Qene Heberu e Leipzig. Pine laka nyidrëti la ketre trene hnëqa ka tru e cili, haawe hnei nyidrëti hna acile la ketre uma ne ini e Nuremberg. Ame e cili, kola inine la qene Heberu, me qene Heleni, me qene Latin me qene Alema, ngöne la foa lao macatre. Pëkö ketre uma ne ini ka tru ka tune lai.

Ame lo macatre 1587, hnei Hutter hna kuca la Tusi Hmitrötr qene Heberu, hna hëne ka hape, Isisinyikeu Ka Hekö. Hna hëne la Tusi Hmitrötr cili ka hape, Derekh ha-Kodesh, trengewekë hna xome qa ngöne Isaia 35:8 kola hape, “Gojenyi Ka Hmitöt.” Pine laka ka mingöming la itre mataitus, ene pe qaja jë hi ka hape, “iahnuene hi la emingömingöne la itus cili.” Ngo nyine haine la aqane huliwane la Tusi Hmitrötr cili hnene la itre hnainin. Angatr a xome eje hnyawa matre troa inine la qene Heberu.

Maine easa ajane troa trotrohnine la kepine matre ka nyipiewekë la Tusi Hmitrötre i Hutter Qene Heberu, tro sa pane ce wange la lue jole hna cile kow hnene la ketre atr ka ini. Ketre itupathi ka tru la angeic a thele troa e la Tusi Hmitrötr qene Heberu. Ame la hnapan, tre, ka ketrepengöne la itre mataitus. Ame la hnaaluen, tre, tha canga trotrohnine kö së la hnaewekë pine laka, hna ce jele memine la hnaewekë cili la itre hna hape, préfixes me suffixes. Tro sa xome la hnaewekë qene Heberu נפשׁ (hna hape, ne’phesh), nge ame la aliene ke, “u.” Ame ngöne Ezekiela 18:4, hna amë panëne la préfixe ה (ha), kola hape, “la,” matre lue hnaewekë hna ce xom, nge kola hape, הנפשׁ (han·ne’phesh), maine pena “la u.” Ame koi ka tha macamek, ame la hna hape, הנפשׁ (han·ne’phesh) tre, kösë isapengöne catre memine la hnaewekë hna hape, נפשׁ (ne’phesh).

Hnei Hutter hna xatuane la itre hnainin jëne la ketre aqane fejane la itre itus. Lue aqane cinyihane nyidrëti la itre mataitus qene Heberu, hetre hnei nyidrëti hna cinyihane atrune me sija hnyawa. Hnei nyidrëti hna fejane atrune la itre hnaewekë. Ame pë hë itre hna ce jel, ketre aqane sija pena ha. Celë hi ka xatuane la itre  hnainin troa canga öhne la qane la hnaewekë qene Heberu, nge hmaloi hë koi angatr troa inine lai qene hlapa. Ceitune hi la aqane kuca ngöne la itre ithuemacanyi e hnine la Tusi Hmitrötr hna hape, Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau avec notes et références. * Hna fejane atrune la qane la itre hnaewekë, nge ame la itre hna ce jel, tre, ketre aqane fejane kö. Kola amamane hnene la itre iatr e caha hun, la itre aqane fejane la itre mataitus ngöne Ezekiela 18:4, e hnine la Tusi Hmitrötre i Hutter Qene Heberu. Nge hna xome fe itre ej nyine ithuemacanyi ngöne la Bible avec notes et références.

Hnei Hutter hna fejane la ketre Tusi Hmitrötre hna hëne ka hape, Isisinyikeu ka Hnyipixe, ngöne la 12 lao qene hlapa. Hna kuca fe la itusi cili e Nuremberg ngöne lo macatre 1 599, kolo hi a qaja lo Tusi Hmitrötr hna hën, ka hape, Le polyglotte de Nuremberg. Ame la aja i Hutter ke, troa hane ujëne la Itre Hna Cinyihane Qene Heleni kowe la qene Heberu. Ngo öni nyidrëti ka hape, ngacama hnei nyidrëti “hna kuiëne la ketre trenge mani ka tru” matre ujëne jë kowe la qene Heberu, ngo ame pe, tha traqa ju kö kowe la aja i nyidrë. * Celë hi matre, nyidrëti a mekune jë troa ketre sipu ujëne la Isisinyikeu Ka Hnyipixe Qene Heleni kowe la qene Heberu. Hnei Hutter hna pane nue la itre xa jole i nyidrë, me afenesine la huliwa cili ngöne hi la ca macatre!

Nemene la eloine la Itre Hna Cinyihan Qene Heleni hna ujëne hnei Hutter qa ngöne la qene Heberu? Hnei Franz Delitzsch, ketre ka ini qene heberu ngöne lo itre macatre 1 800 hna cinyihan, ka hape: “Kola amamane hnene la aqane ujëne nyidrë la qene Heberu ka hape, ketre qene hlapa lai hna tha trotrohnine kö hnene la itre Keresiano. Nyipiewekë pala hi enehila troa xome la hna kuca hnei Hutter pine laka, lolo la aqane ujëne nyidrëti la itre hnaewekë.”

Tha kapa ju kö Hutter la itre trenge mani, ke, pëkö ka itöne lo itre itus. Ngo, nyipiewekë la huliwa hnei nyidrëti hna kuca, nge ka hetre thangane catr. Tune lo lai Isisinyikeu Ka Hnyipixe qene Heberu hna amacane me fejane hmaca hnei William Robertson, lo macatre 1661, nge hna sisedrëne hnei Richard Caddick lo macatre 1 798. Ame la Hutter a ujëne qa ngöne la qene Heleni, hnei nyidrëti hna ujëne la itre hna ati ej hna hape, Kyʹri·os (Joxu) me The·osʹ (Akötresie) matre troa amë la “Iehova” (יהוה, JHVH) ngöne kö la xötr qene Heberu, maine ngöne kö la sipu göhnen. Ka nyipiewekë catre la hna kuca hnei Hutter pine laka, nyimutre la itre aqane ujëne la Isisinyikeu Ka Hnyipixe, laka tha hna amë pë hë la sipu ëje i Akötresie. Ame la hna ujëne hnei Hutter, tre, hnei nyidrëti hna acatrene la mekun, laka loi e troa amë hmaca kö la ëje i Akötresie ngöne la Itre Hna Cinyihane Qene Heleni.

E traqa ju epuni elanyi öhne la ëje i Akötresie hna hape, Iehova, ngöne la Itre Hna Cinyihane Qene Heleni, maine goeëne la ithuemacanyi e hnine la Tusi Hmitrötr hna hape, Bible avec notes et références, the thëthëhmine kö epuni la huliwa hna kuca hnei Elias Hutter, memine la elolone la itre Tusi Hmitrötre Qene Heberu hnei nyidrëti hna fejan.