1-2. Thenge la Salamo 40:5, nemene la itre ahnahna hna hamën hnei Iehova, nge pine nemene matre tro sa ce wange itre ej?

 AKÖTRESIETI ka hame Iehova. Pane mekune jë la itre ahnahna hnei Nyidrëti hna hamën: ihnadro ka lolo me hnë lapa ka mingöming, atuat hna xupe hnyawa, memine la Tusi Hmitrötr. Jëne la itre ahnahna cili, hnei Iehova hna hamë së la ketre götrane hnë mele ngön, me atreine mekun me ithanata. Ketre, hnei Nyidrëti hna sa la hnying ka tru.—E jë la Salamo 40:5.

² Ame ngöne la tane mekun celë, tro sa ce wange la köni ahnahna celë. Maine tro sa lapa mekun itre ej, tro hë sa hetre hni ne ole, nge tro hë sa hetre aja troa amadrinë Iehova, Atre Xupi së ka tru ihnimin. (Hna ama. 4:11) Ketre, tro ha aijijë së troa xatuane la itre hna amenune hnene la ini évolution.

3. Pine nemene matre isapengöne kö la ihnadro memine la itre xaa planète?

³ Kola mama la inamacane i Akötresie jëne la aqane xupe Nyidrëti la ihnadro. (Rom. 1:20; Heb. 3:4) Tha ihnadro casi kö la ka nyinyape kanothe la jö, ngo eje hmekuje hi la götrane ka ijij troa mele ngön hnene la itre atr.

4. Pine nemene matre isapengöne kö la ihnadro memine la he hna cane hnei atr?

⁴ Ijije hi tro sa aceitunëne la ihnadro memine la ketre he hune la hnagejë. Ngo isapengöne kö la ketre he ka tiqa hnei atr memine la ihnadro. Ame la itre atrene la he, tre, tro angatr a sipu thele oxygène, me xen me tim. Ketre, tha tro  kö angatr a trije menun e kuhu hnagejë la itre salite. Tro kö angatr a mel aqeany? Waea. Ngo ame hune la ihnadro, ijije hi troa mele la itre miliar lao atr me öni. Hetrenyi la oxygène, me itre xen me tim thatraqane la mele së, nge tha tro kö a hane pë. Tha eje kö a trije menun la itre salite. Ngo ame pe, ka lolo palahi me mingöming la ihnadro. Pine nemen? Hnei Iehova hna xupe la ihnadro memine la atreine troa sipu nyidrawan ej. Tro sa ce wang la lue aqane nyidrawane la ihnadro: aqane trongene la oxygène me aqane trongene la tim.

5. Nemene la aqane trongene la oxygène, nge nemene la hna jele nyipicin hnene ej?

⁵ Ame la oxygène, tre, ka nyipiewekë catr kowe la mele ne la itre atr me itre öni. Ame e nöjei macatre, angatr a xome la oxygène me nuetrije pena la dioxyde de carbone maine gaz carbonique. Ngo ame pe, tha hna hane kö pë hnei oxygène, nge tha hna atiqane kö la ihnadro hnene la dioxyde de carbone. Pine nemen? Pine laka hnei Iehova hna xupe la nöjei feja, qane la sinöe atraqatr uti hë la neköi drawa ka co. Itre ej a xome la dioxyde de carbone nge nuetrije pena la oxygène. Hnene la aqane trongene la oxygène hna jele nyipicine la hna qaja ngöne Itre Huliwa 17:24, 25, ka hape: “[Akötresieti] hi la atre hamë mel, me mano ne mel.”

6. Nemene la aqane trongene la tim, nge nemene la hna jele nyipicin hnene ej? (Wange ju la hna eköhagen hna hape, “ Ketre Ahnahna i Iehova La Aqane Trongene La Tim.”)

⁶ Hetre tim e celë fen pine laka, hna amë hnyawa la enanyine la ihnadro qa ngöne la jö. Maine nango easenyi ju, tro ha qaqacile la ihnadro; kösë ketre etë ka idreuth nge pëkö mel. Nge maine nango nanyi ju, tro ha lepany me timi ka catr. Ngo pine laka hnei Iehova hna amë hnyawa la ihnadro qa ngöne la jö, matre lolo la aqane trongene la tim, nge hetre mele ngöne ej. Ame la kola dreuthe la hnagejë hnei jö, tre, kola elë la so ne la tim matre troa nyi iaw. Ame e nöjei macatre, hnene la idreuthine la jö, matre itre milio lao litë tim ka nyi iaw. Thupene la 10 lao drai, kolo hmaca a mala la tim, tune la mani me kiona, ngöne la hnagejë me itre ga hetre tim. Thupene lai, kolo hmaca a nyiqan. Ka lolo la aqane trongene la tim, nge ka cile hut. Kola jele nyipicin laka, ka inamacane me trene mene i Iehova.—Iobu 36:27, 28; Ate cai. 1:7.

7. Nemene la itre aqane tro sa amamane la hni ne ole së kowe la ahnahna i Akötresie hna qaja ngöne Salamo 115:16?

⁷ Nemene la aqane tro sa amamane la hni ne ole së koi Iehova, göne la ihnadro ka mingöming me itre aliene ej? (E jë la Salamo 115:16.) Loi e tro sa lapa mekun la itre hnei Nyidrëti hna xup. Celë hi lai ka upi së troa olene koi Nyidrëti o drai, la itre ewekë ka lolo hna hamën koi së. Ketre, easa amamane la hni ne ole së kowe la ahnahna, ene la ihnadro, ngöne la easa nyidrawane la hnalapa së.

8. Pine nemene matre nyine haine la aqane xupe la atuat?

⁸ Nyine haine la aqane xupe la atuat. Ame la nekönatr e kuhu hni thin, hna eköthe hë la aqane troa kökötre la atuate i nyën. Itre thauzane lao cellule cérébrale hna kuca e nöjei menetr! Önine la itre ka ithel ka hape, hetrenyi la 100 miliar lao cellule hna hën ka hape, neurones ngöne la atuat ne la atr. Ame la ehacene la itre cellule hna ce xawan, tre, traqa koi 1,5 kilo. Tro sa ce wange la itre xaa hna atreine kuca hnene la atuat.

9. Nemene la ka amamane laka, ahnahna qaathei Akötresie la troa atreine ithanata?

⁹ Nyine haine fe la troa atreine ithanata.  Pane mekune jë la ka traqa ngöne la easa ithanata. Ame la easa qaja la ketre hnaewekë, atuate së a ce huliwa memine la 100 lao ijön qa ngöne la thinem, nyinawa, që, jun enaj, me imano. Nyipiewekë tro la itre ijöne cili a ce huliwa, matre troa trotrohnine la itre hnaewekë hna qaja. Ketre, ame lo 2019, hnene la itre ka inamacan hna qaja ka hape, atreine hi la itre medreng troa wangatrehmekune la itre hnaewekë. Celë hi hna jelenyipicin hnene la itre ka ithel ka hape, hna hnaho së cememine la atreine troa inine la ketre qene hlapa, me trotrohnine la aqane eköthe ej. Eje hi, ahnahna i Akötresie la troa atreine ithanata.—Eso. 4:11.

10. Nemene la aqane tro sa amamane la hni ne ole së koi Iehova göne la ahnahna, ene la troa atreine ithanata?

¹⁰ Nemene la aqane tro sa amamane la hni ne ole së koi Iehova göne la ahnahna, ene la troa atreine ithanata? Loi e tro sa qaja kowe la itre ka mejiune kowe la ini évolution, la kepin matre easa mejiune koi Akötresie, Atre Xup asë. (Sal. 9:1; 1 Pet. 3:15) Ame koi angatr, ka xulu xane la ihnadro memine la nöjei ka mel asë. Ngo jëne la Tusi Hmitrötr me itre xaa mekun hne së hna ce wang ngöne la tane mekun celë, ijije hi tro sa cilëgöline la Keme së e hnengödrai. Loi e tro sa qejepengöne kowe la itre ka drei së, la kepin matre easa mejiun laka, Nyidrëti hi la Atre Xupe la hnengödrai me ihnadro.—Sal. 102:25; Is. 40:25, 26.

11. Nemene la hna atreine kuca hnene la atuate së nge nyine hain?

¹¹ Ketre nyine haine fe la troa atreine hnehene la itre ithuemacany. Hnene la ketre atr ka inamacan hna qaja ekö ka hape, ijije hi tro la atuate ne la atr a xome la itre ithuemacany, tune la kola nyialiene la 20 milio lao itus. Ngo ame hë enehila, kola qaja ka hape, tru catre kö la etrune la itre ithuemacany hna xom hnene la atuat. Celë hi ka aijijë së troa kuca la ketre ewekë. Nemene la ewekë cili?

12. Nemene la eisapengönene la itre atr me itre öni?

¹² Isapengöne kö la itre öni memine la itre atr. Ame la itre atr, atreine hi angatre xomi ini qa ngöne la itre ewekë ka traqa ekö, pine laka mekune palahi angatre itre ej nge atreine hi angatre waiewekë qa ngön. Celë hi ka aijijë angatr troa inine la itre trepene meköt ka lolo, me saze aqane mekun me aqane ujë. (1 Kor. 6:9-11; Kol. 3:9, 10) Eje hi, ijije hi tro sa inine la mekuthetheu së troa wangatrehmekune la loi qa ngöne la ngazo. (Heb. 5:14) Ketre, ijije hi tro sa inine troa ihnim, me utipin, me inualoinekeun me thiina ka meköt.

13. Thenge la hna qaja ngöne Salamo 77:11, 12, nemene la aqane tro sa huliwane la atreine troa hnehene la itre ithuemacany?

¹³ Nemene la aqane tro sa amamane la hni ne ole së koi Iehova göne la ahnahna, ene la troa atreine hnehene la itre ithuemacany? Loi e tro sa mekune hmaca la nöjei  aqane xatua së me akeukawanyi së hnei Iehova. Celë hi ka troa acatrene la mejiune së laka, tro palahi Nyidrëti a xatua së elany. (E jë la Salamo 77:11, 12; 78:4, 7) Loi e tro fe sa mekune hmaca la nöjei ewekë ka lolo hnei itre xan hna kuca koi së, me amamane la hni ne ole së koi angatr. Önine la itre ka ithel ka hape, madrine catre kö la itre ka amamane la hni ne ole i angatr. Ketre, hetre eloin e tro sa nyitipu Iehova me thëthëhmine la itre xaa ewekë. Drei la ketre ceitun. Ngacama ka pexeje Iehova, ngo Nyidrëti a thëthëhmine me nue la itre ngazo së ngöne la easa ietra. (Sal. 25:7; 130:3, 4) Nge aja i Iehova tro sa nyitipu Nyidrë ngöne la kola qeje menu hnene la itre ka akötrë së.—Mat. 6:14; Luka 17:3, 4.

14. Nemene la aqane tro sa amamane la hni ne ole së koi Iehova göne la atuate së?

¹⁴ Tro sa amamane la hni ne ole së koi Iehova, ngöne la easa huliwane hnyawa la ahnahna cili, matre troa atrunyi Nyidrë. Ame itre xan, ngazo la aqane huliwane angatr la atuat. Angatre kö a sipu amekötine la loi qa ngöne la ngazo. Ngo pine laka Iehova la Atre Xupi së, matre sisitria catre kö la itre trepene meköti Nyidrë, hune la aqane sipu ameköti ewekë së. (Rom. 12:1, 2) Ame la easa trongëne la itre trepene meköti Nyidrë, tingeting la mele së. (Is. 48:17, 18) Ketre, hetre aliene la mele së, ene la troa atrune la Atre Xupi së me Keme së, me amadrinë Nyidrë.—Ite Edomë 27:11.

15. Pine nemene matre hatrene ihnimi Akötresieti la Tusi Hmitrötr?

¹⁵ Ame la Tusi Hmitrötr, tre, ahnahna i Akötresie, nge hatrene la ihnimi Nyidrëti koi së. Jëne la uati hmitrötr, hnene la Keme së e koho hnengödrai hna upe la itre atr troa cinyihane ej ke, Nyidrëti a hnimi së, itre nekö i Nyidrë. Nge jëne la Tusi Hmitrötr, Iehova a sa la itre hnying ka tru, tune la kola hape: Ka xulu së qa kaa? Nemene la aliene la mele së? Nge nemene la  ka troa traqa elany? Aja i Nyidrëti tro la itre nekö i Nyidrë a atre la itre mekun ka sa la itre hnying celë. Celë hi kepin matre hnei Nyidrëti palahi hna upe la itre atr troa ujëne la Tusi Hmitrötr ngöne nyimu qene hlapa. Ame enehila, hna ujën apexejen maine sine pena la Tusi Hmitrötr koi 3 000 lao qene hlapa. Celë hi itus hna ujën atrune hune la itre xaa itus. Ijije hi tro la nöjei atr ka mel ngöne la nöjei nöj a atre la maca ne la Tusi Hmitrötr ngöne la sipu qene hlapa i angatr.—Wange ju la hna eköhagen hna hape, “ Tha Hna Thëthëhmine Kö La Itre Qene Hlapa e Afrique.”

16. Thenge la hna qaja ngöne Mataio 28:19, 20, nemene la aqane tro sa amamane la hni ne ole së kowe la Tusi Hmitrötr?

¹⁶ Easa amamane la hni ne ole së kowe la ahnahna cili, ngöne la easa e lapane la Tusi Hmitrötr, me lapa mekun la itre ini hna hamën, me trongëne itre ej. Ketre, easa amamane la hni ne ole së koi Akötresie, ngöne la easa cainöjëne la maca ne la Tusi Hmitrötr kowe la itre atr.—Sal. 1:1-3; Mat. 24:14; e jë la Mataio 28:19, 20.

17. Nemene la itre ahnahna hne së hna ce wang ngöne la tane mekun celë, nge nemene la hne së hna troa ce wange ngöne la ketre tane mekun?

¹⁷ Ame ngöne la tane mekun celë, hne së hna ce wang la köni ahnahna qaathei Akötresie, ene la ihnadro, hnalapa së, me atuat hna xupe hnyawa, memine la Tusi Hmitrötr. Ngo hetre itre xaa ahnahna i Iehova ngo itre ewekë “ka tha mama kö.” Celë hi la hne së hna troa ce wang ngöne la ketre tane mekun.