LÖ PI la föe e sine hmakanyi, ame hnei eahlo hna öhne ngöne la qene qëhnelö la ketre ewekë hna atuth. Ame hnei eahlo hna xom, me goeëne xötreith e kuhu gojeny, ngo pëkö atr hnei eahlo hna öhn. Ma hna amë jë hnei ketre atr ka tro jidr. Eahlo a nango fe ju lai iatun, me canga lö hmaca koi hnuma me thinge la qëhnelö. Canga trotrohnine hi së lai, ke kolo itre sine itusi ka qeje pengöne la Tusi Hmitrötr, ngo hna wathebon! Eahlo a dreme ju lai ewekë, me thithi thaupe troa olene koi Iehova la xeni ne la u ka nyipi ewekë catr.

Kolo itre ewekë lai ka traqa ekö e Alema lo itre macatre 1930. Thupene la hna catre la musi itre Nazi lo macatre 1933, hna thinge la huliwa ne la Itretre Anyipici Iehova ngöne la nöj. Öni Richard Rudolph, ketre trejine ka sasaithe hë la 100 lao macatre ka hape: “Ka xecie hnyawa koi huni laka, pëkö ca wathebo hna acile hnei atr ka atreine troa thingijën e troa qeje Iehova memine la atresiwa i Nyidrë. a Eahuni a atreine troa ini Tus me cainöje jëne la itre sine tus ka qeje pengöne la Tusi Hmitrötr. Ngo pine la hna wathebon, pë hë itusi hun. Eahuni a isa mekune ka hape, tro jë a sisedrëne tune kaa la huliwa hun.” Atre hë Richard laka, ijiji angeice fe troa kuca la ketre aqane tro fë ixatua ka ketre pengön. Eje e hnine la itre ahnuene la itre wetr la nyine kuca.—A. ame. 9:36.

Epuni a traqa qa ngöne la hnagejë kowe la hneopegejë hna hape Elbe (maine Labe). Traqa pi hi epuni kowe la itre wetr, Monts des Géants e Krkonoše, ka thawaluëne la nöje Pologne memine la nöje République Tchèque. Ngacama 1 600 met hi la edraiëne lai itre wetr cili, ngo hnene la itre atr hna hëne la itre wetr cili ka hape, kösë lo île arctique e nyipine Erop. Ngöne la sine la macatre, kola he la itre hene wetre hnene la kiona, a traqa koi 3 m la ehmekönin. Ame koi angetre wange sixane la ngazo drai e cili, tro hi a canga asesëkötrë angatre la kola lö hnine la xaxapo ka hmeköni catr, ka canga traqa troa he la itre hene wetr.

Ngöne la itre macatre ka nyimu hadredr, ame la itre xötre wetre cili, itre eje a nyi ifegone la itre provinces, me itre baselaia, me itre nöje ka tru. Ka jole catre e  troa trongëne la itre götrane cili, ke ame ekö, tre celë hi gojenyi ne la itre atr lai ka kötre fë juetrëne la itre ewekë ka tha meköti kö. Ame lo itre macatre 1930, kolo fe a thawaluëne la Tchecoslovaquie me Allemagne hnene lo itre wetr, Monts des Géants, e cili hi la hnene la Itretre Anyipici Iehova hna catre xötrëne la itre gojenyine ekö lo itre ka kötre fë ewekë. Göi troa kuci nemen? Göi troa kötre fë juetrëne qa ngöne la gaa hetrenyi koi itre götrane gaa pë, la itre sine tusi nyine qeje pengöne la Tusi Hmitrötr. Richard fe la ketre thöth, Atre Anyipici Iehova ka hane xötrë gojeny.

Öni Richard: “Ame itre mecixeni me sababth, ala sevene hun, itre thöthi trahmany, ka eli wetr, hne huni hna heetre tune la itre ka eli wetr. Köni hawa ne eahuni a tro sasaithe la itre wetre qa ngöne la götrane Alema uti hë e Špindlerův Mlýn,” ketre götrane hnë mano, laka 16, 5 km la enanyin, matre traqa pi e Tchècoslovaquie. Ame ngöne la itre ijine cili, kola lapa e cili hnene la itretre Alema. Hnene la ketre atre eënyi e cili hna ce huliwa memine la itre trejin. Hetre ikatre i nyidrëti nyine atë la itre ka traqa troa ihamë, matre hnei nyidrëti hna xome troa atë pena la itre itus qa ngöne la ketre traone ka easeny, itre itusi lai hna upe hune train qaa Prague. Nyidrëti a xome jë la itre itus kowe la hnei nyidrëti hna lapa, me juetrëne itre eje ngöne la uma ne ami xen matre tro hmaca pena ha a xome hnei itre xane kowe la götrane Alema.

Öni Richard hmaca jë hi e sisedrëne ka hape: “Ame hë la eahuni a traqa ngöne la hnalapa ne lo atre eëny, eahuni pë hë a nyialiene la itre mizete hun, itre watrenge nyine thue ewekë ka hace. Isa 50 lao kg nyine tro huni a isa thu.” Angatre a tro e kola ömöm, göi troa traqa hmaca kowe la hnalapa qëmekene kaqa ne lai matre pëkö ka troa öhnyi angatr. Hnei Ernst Wiesner, atre thupëne la sirkoskripsio e Alema ngöne la ijine cili hna qeje pengöne la itre hna amekötine matre tha tro kö a e angatr, kola hape: “Tro la lue trejine a pane tro pa, nge e ixelë hë nyidro me ketre atr, tro nyidroti a canga nyi hatr hnei sine lam. Nyine hatrene hi lai kowe lo itre trejine ka thue ehnefe ka tro 100 m hutrö i nyidro, matre tro angatre a pane zae ngöne la hnehnitr, me treqene la troa bëeke hmaca lo lue trejine ka tro pa, me qaja la ketre ithanata nyine wangatrehmekunyi nyidro, nge troa saze e nöjei wiike la trenge ithanata cili.” Ngo tha itre polisi Alema hmekuje kö la hnei angatre hna xouen.

 Öni Richard: “Ame ngöne la ketre jidr, hnenge hna fenesi hmitre qa hna huliwa, matre tro pane hë la itre trejine a tro Tchècoslovaquie nge hnenge pë hë hna ixötrethenge e thupen. Ketre ijine menihao lai nge kola uti la xaxapo, nge eni a hmehmengöne trootro hnine la imani ka lepanyi hnin. Ase petre hi ni patre hnine la hnënge göti, nge nyimu hawa ne thele ni la gojenying. Tru hë hnei atr ka meci e cili. Ame hë la kola bëeke hnene la itre trejine e hmakanyi sine jidr, eahuni hi lai a ixelë.”

Köni macatre ne catre la itre trejine trongëne la itre wetre e nöjei wiik. Ame lo ijine hnötre catr, angatre a ti ski fë la itre ehnefe i angatr. Ame itre xa ijin, traqa koi 20 lao trejine ka xötrëne la itre gojenyi cili e lai, itre gojenyi ne lo itre ka ihamë trootro. Ame la aqane kuca i angatre matre tha tro kö a mekuhni angatre, tre, hetre itre trejine föe fe, sinatronge i angatr. Tro la itre xa trejine föe a tro pa matre e hetre hnei angatre hna mekuhnin, tro angatre a hna draiëne la itre trapetre i angatr.

Nemene ju hë la hna kuca memine la itre itus hna bëeke fë jidrine hnene la itre trejin? Hetre itre hna amekötine göi troa canga thawa la itre itus. Nemene la nyine kuca? Tro lai a pakëne la itre itus ceitu me kola pakë sine sop, nge tro fë jë hë kowe la hna treqe train e Hirschberg. Isa iupi fë jë hë la itre pak kowe la nöjei götrane e Alema, nge tro la itre trejine a isa thawa juetrëne tune la hne së hna qaja ngöne la qaan. Ka loi e troa xötrethenge hnyawa la nöjei hna amekötin, ke e tha hna trongëne hnyawane kö, haawe, luzi asë hë la huliwa. Ame ju hi la ketre drai, traqa ju hi la jol.

Hna öhne hë la hna xeene la ume itus lo 1936 ezine e Berlin. Ame ngöne la nöjei ewekë hna öhn, tre, köni pak hna upe qaa Hirschberg hnene la ketre atr. Hna xome hnene la polis la hna cinyihane hune la pak matre troa thele la atre iupi fë, nge ea ju hi angatre la ketre trejine ka sine lai gurupe ka traqa fë juetrëne la itre itus, me xolouthi angeic. Tha hmitre ju kö, nge lue xa hna mekuhnin, nge hna xolouthe fe, Richard Rudolph la ketre. Pine laka, tha hna kelikelë kö hnene la itre trejin, haawe, ijiji pala kö tro la itre xan a sisedrëne la huliwa ngacama ka jole ju hë.

Ame la itre itus ngacama hna thue hi ngöne la itre mizet göi troa elë fë ngöne la itre wetre hna hëne ka hape, Monts des Géants, ngo tru catre la etrune la itre itusi hna hamëne kowe la Itretre Anyipici Iehova e Alema. Ngo ame la itre wetre cili, tha gojenyine hmekuje kö la itre itusi lai. Ame hë lo 1939, ngacama musi hë angetre Alema kowe la nöje Tchècoslovaquie, ngo hetre gojenyi pala hi ka tune lai ngöne la ifegone ne la nöj. Ame la itre xa nöje ka cengöne ifego me Alema, tui Faras, Pays-Bas, me Suisse, ngacama hetrenyi fe la itre gojenyi ka iajolë, ngo tha hnene kö la Itretre Anyipici Iehova ne Alema hna xou troa hamëne la xeni ne la u kowe la itre trejin.

Ala nyimu the së enehila la ka hetrenyi la nöjei pengöne itus, me nöjei pengöne nyine goeëne me drenge göi troa qeje pengöne la Tusi Hmitrötr. Ame la easa kapa la ketre itusi ka hnyipixe ngöne la Uma Ne Baselaia maine easë pena xome eje qa ngöne la Sit jw.org, ka lolo catre e tro sa pane mekune hnyawa la itre hna kuca matre hetrenyi pi së la sine tusi cili. Eje hi laka, maine ka tru catre kö lo itre jole ka eje ngöne la itre hene wetre hna he hnei kiona e hnenyipajidr, ngo ketre huliwa ka tru catre la hna kuca hnene la itre trejine matre ijije jë tro sa kapa la itre sine tusi cili.