MWANED’A KGB * mō̱ a kimedi mba ná: “Mo̱ njika sango a muna ńe njo weno̱ nika! O caki munj’ango̱ ńe deme̱ na mun’a mwe̱nge̱ ńa muto o mā. Nja nu me̱nde̱ bongwe̱ babo̱ e? To̱bo̱ ebol’ango̱, o timbe o mboa!” Na mba nalabe̱ mo̱ ná: “Ke̱m, na si caki mbia mam. Wa nde o damedi mba! Ońola nje pe̱ so̱ na e?” Na nu mwanedi a timbise̱le̱ ná: “Myobe me̱se̱ me bwam buka be̱ la mboṅ a Yehova.”

Yen ekwali e tombi nde o mbu ma 1959, o ndabo a beboa ńa mundi ma Irkutsk o Rusia. Ese̱le̱ mba na nande̱le̱ bińo̱ ońola nje munj’am Maria na mba di tano̱ be̱be̱ o “taka ońola te̱me̱ la sim” na ne̱ni di kusino̱ minam ońolana di tiki be̱ jemea.​—1 Pet. 3:13, 14.

Na yabe̱ nde o Ukre̱n o mbu ma 1933 o son a mundi ya Solotniki. O mbu ma 1937, ńango am nusadi na mom’ao ba ta Mboṅ a Yehova ba wu o Fre̱nsi, ba po̱ o pe̱pe̱le̱ biso̱, na babo̱ ba die̱le̱ biso̱ kalati Government na Deliverance, i busisabe̱ na Watch Tower Society. Ponda sango am a langino̱ yi kalati, nika e wemse̱ dube̱ lao la Loba. Nde ndutu ńe nde ná, o mbu ma 1939, a bou jita, nde oboso ba kwed’ao, a langwedi ńango am ná: “Mbale̱ ni, okwe̱le̱ mo̱ bana basu.”

O mo̱di ma Dibaba o mbu ma 1951, banedi b’ekombo ba botedi o sumwa jita la Mboṅ a Yehova o mbe̱ng’a Rusland, walane̱ babo̱ o mikoma o Siberia. Biso̱ na ńango am na munańango am nusadi Grigory, di ta di pangabe̱ o mbe̱ng’a Ukre̱n. Ombusa lo̱ndo̱ la 6 000 la kilometa na masin ma muko̱ṅ, di tunge̱ o mundi ma Tulun o Siberia. Ombusa woki iba, munańango am ńa mutudu Bogdan, ingedi o ndabo a beboa ńe be̱be̱ na mundi ma Angarsk. A kusi mbako a 25 ma mbu ma ebol’a ntū.

Ńango am, Grigory na mba di te̱ dikalo o mbasan ma Tulun, nde di ta jangame̱n be̱ ye̱ne̱ na jangwa. K’eyembilan di ta di baise̱ ná, “Mo̱ moto e wan nu mandise̱ ńaka e?” Di so̱i te̱ moto nu be̱n ńaka a mandise̱no̱, di malangwea mo̱ ne̱ni mbadi ńaka e wekabe̱no̱ ńeno̱ betańsedi. Denge̱ ombus’a ponda, di mabotea to̱po̱ jombwea Muwekedi. O niponda, ńuspepa po̱ e tili ná Mboṅ a Yehova i mabaise̱ ńaka nde ke̱ be nde wasa mido̱ngi! Nde di kusi pe̱ na bato be nde ka mido̱ngi. E ta biso̱ muńe̱nge̱ jita o jokwa Betiledi na bato bena ba ta ba sibise̱ ńolo, ba to̱ndi pe̱ kase̱ be̱n o mun mōnda ba si tano̱ ba bake̱ to̱ moto. We̱nge̱, mwemba mu bokabe̱ o Tulun, mu be̱n 100 bate̱ dikalo.

Munj’am Maria, oko nde mbale̱ o Ukre̱n o pond’a bila ba wase ńe̱se̱ be londe̱ beba. Ponda a kusino̱ 18 la mbu, mwaned’a KGB mō̱ a ta a ńakisane̱ mo̱ ná a wite̱ musonje na mo̱, nde a bangi na ngiń’ao ńe̱se̱. Buńa bō̱ o timba lao la mboa, a bomane̱ nde nu moto a nanga o no̱ngo̱ lao. Maria a ńī nde mila. Oteten a malinga mao me̱se̱, nu mwanedi a sem mo̱ ná a makwesane̱ mo̱ o beboa ońolana e nde Mboṅ a Yehova. O mbu ma 1952, Maria a kusi mbako a dom la mbu la beboa. A ta nde ka Yose̱f nu ta nu we̱le̱be̱ o beboa ońola te̱me̱ lao la sim. (Bbot. 39:12, 20) Muduane̱ Maria wa o ndabo a bekaisedi wala o ndabo a beboa a kwalane̱ mo̱ ná: “O si bwa bo̱ngo̱. Jita ba mala o beboa nde ba wa pe̱ oten esibe̱ bo̱lo̱ne̱ edub’abu.” Ben byala bembe̱ mo̱.

Botea o mbu ma 1952 nate̱na 1956, Maria a ta a lomabe̱ o beboa ba bebolo ba ntū be̱be̱ na mundi ma Gorkiy (mu belabe̱ tatan ná Nizhniy Novgorod) o Rusia. A ta anabe̱le̱ ná a ke̱ bebongo, to̱ e be̱ nde owas’a mulo̱lo̱ko̱ ma ais. A bou jita, nde o mbu ma 1956 a te̱se̱be̱ wonja, a timba o Tulun.

Munasango mō̱ o Tulun a langwedino̱ mba ná munańango mō̱ e po̱, na no̱ngi nde medi mam ma mundi wala jenge̱le̱ mo̱ o wum’a ndio, o we̱le̱ jongwane̱ mo̱ na myūna. Ponda ne̱nno̱ Maria, na to̱ndi nde mo̱ dibokime̱ne̱. Nika e baise̱ mba miwe̱n jita ná mo̱ pe̱ a to̱nde mba​—nde na tongwe̱le̱. Di bane̱ o mbu ma 1957. Ombusa mbu mō̱, mun’asu ńa muto Irina a yabe̱, nde muńe̱nge̱ ma be̱ na mo̱ mu ta isungu. O mbu ma 1959, na damabe̱le̱ ońola ebol’am ya busise̱ la kalati i se̱medi o Bibe̱l. Na tombise̱ myo̱di mutoba o beboa ba muso̱lo̱ki. Ná na kombe̱ musango ma teten o ni pambo a ponda, na ta nde na kane̱ ponda yese̱, na lo̱ngo̱ myenge ma Janea, na dutea pe̱ ne̱ni na me̱nde̱no̱ te̱ dikalo ke̱ na te̱se̱be̱ wonja.

Ke̱ be o baise̱ mba myuedi o beboa, mwanedi mō̱ angwedi mba ná “son a ponda di madakea bińo̱ o wase ka pue!” Na mba na timbise̱le̱ mo̱ ná, “Yesu mo̱ ná mi myango ma bwam ma Janea mi ME̱NDE̱ langwabe̱ o wase ńe̱se̱, to̱ moto a titi pe̱ to̱ ná embe̱ mo̱.” A weki myano o tute̱le̱ mba ná na to̱be dube̱ lam, ka nje te̱ na kwalino̱ o bebotedi ba myango. Nde nika misisan na milemsan mi si tongono̱, na lomabe̱ mbu samba o ebol’a ntū o ndabo a beboa ńe o mbasan ma mundi ma Saransk. O nge’a ndabo a beboa nde na sengino̱ ná mun’asu nu londe̱ baba, Olga, a yabe̱. To̱ná munj’am na bana bam ba tano̱ etum, na ta musango o bia ná biso̱ na Maria di tiki be̱ Yehova jemea.

Ombusa mbu mō̱ Maria a po̱i o pe̱pe̱le̱ mba o Saransk; lo̱ndo̱ la 12 la mińa na masin ma muko̱n, wala na wa. Mbu te̱ a ta a wanea mba betambi ba peńa. A ta a we̱le̱ Njongo a Betatedi owas’a betambi. Pe̱pe̱le̱ diwo̱ la Maria di ta tobotobo ebanja a ta a po̱ na bana basu ba bito baba. Dutea te̱ muńe̱nge̱ mam ponda ne̱nno̱ babo̱, na tombise̱ pe̱ ponda na babo̱.

O mbu ma 1966, na te̱se̱be̱ wonja o beboa, nde biso̱ bane̱i jala o mundi ma Armavir, o  mbasan ma Munja ma Mundo. Oten nde bana basu Yaroslav na Pavel ba yabe̱no̱.

E si no̱ngi ponda jita, bato ba KGB ba botedino̱ pe̱te̱ po̱ngo̱ muwaso o mbo’asu, o muwaso ma kalati i se̱medi o Bibe̱l. Ba wasi bepolo be̱se̱ nate̱na o ndabo a mada ńa ńaka. Ngedi po̱ ba po̱ino̱ o muwaso, ba ta ba so̱po̱ n’eyidi, mbo̱t’abu pe̱ i londa na dibudu. Maria a bweyedi babo̱ ndedi, ońolana ba ta nde ba bupe̱ byanedi. Na mo̱ a bola babo̱ beńe̱nge̱ń, etutan a mbo̱ti, pan a madiba na tawedi. Ombusa ponda, mwaned’a KGB nunde̱ne̱ a po̱ino̱, sonja i langwedi mo̱ ne̱ni ba kusino̱ dibongo la bwam. O wala labu, na mwanedi nunde̱ne̱ a ńamwe̱le̱ son a lo̱, a nangane̱ biso̱ na pe̱pe̱ la dia. Di ta muńe̱nge̱ o je̱ne̱ bwam bo mawe̱ ke̱ di makeka “bukane̱ bobe bwam.”​—Rom. 12:21.

To̱na mu muwaso, di bengi te̱ nde te̱ dikalo o Armavir. Jongwane̱ pe̱ o jembe̱ son a dibo̱to̱ la bate̱ dikalo o mbasan ma mundi ma Kurganinsk. Na bo muńe̱nge̱ o bia ná o nin we̱nge̱ o be̱n myemba mutoba o Armavir, mine̱i pe̱ o Kurganinsk.

Mimbu mi tomba, ponda iwo̱ e ta e po̱ye̱ biso̱ ná di bo̱lo̱ne̱ dube̱. Nde di matimbise̱le̱ Yehova masoma ná a bolane̱ bonasango ba jemea o te̱se̱ na jembe̱ biso̱ o mbad’a mudī. (Mye. 130:3) E ta nde biso̱ kekise̱ dinde̱ne̱ o bolea Yehova mwemba na bato ba KGB ba so̱li oteten a myemba esibe̱ biso̱ bia. Ba ta ba lee̱le̱ ko̱di na iwiye̱ o dikalo. Bō̱ babu ba kusi na beto̱ti o bebokedi. Ombusa ponda di timbi so̱ ba nja beno̱.

O mbu ma 1978, Maria a no̱ngi pe̱te̱ deme̱ ke̱ e 45 ma mbu. Kana a tano̱ a be̱ne̱ diboa la mulema di si mabo̱, mado̱kita mō̱ ma bo bo̱ngo̱ ońola longe̱ lao na babo̱ ba keka ńime̱le̱ mo̱ ná a kwese̱ di deme̱. Maria a bangi. Ońola nika, mado̱kita mō̱ ma kumo o bupe̱ mo̱ o do̱kita le̱se̱ na ndo̱ndo̱ki, o bola ná a ye oboso ba ponda. O mpuli ma kombe̱ mun’ao o dibum, Maria a ńī mila, a busa o do̱kita.

KGB ba boli biso̱ byanedi ná di buse o mundi. Jalo o son a mundi ye o mbasan ma mundi ma Tallinn o Estonia, mwena mu ta nde dongo diwo̱ la Rusland. O Tallinn, diwengisan na nje mado̱kita ma tano̱ ma kwala, Maria a yai Vitaly, mun’a mome, nu ta pe̱ nu be̱ne̱ ja la bwam.

Ombusa ponda, jasumwe̱ o Estonia, wala ja o Nezlobnaya, ńe o mikondo ma Rusia. Di ta di te̱ye̱ bato dikalo bena ba ta o mindi mi ta biso̱ mbasan, nikame̱ne̱ pe̱ na bato bena ba ta ba wa o bepasi ba y’ekombo be̱se̱. Ba ta ba po̱ na maboa o wasa ja la bwam, nde bō̱ babu ba timbi wala na dipita la longe̱ la bwindea.

Di keki o jokwe̱le̱ bana basu ndol’a Yehova na ńo̱ng’a bolea mo̱. Di ta be̱ di bele̱ bonasango bena be byembilan ba bwam ońola bana basu o mbo’asu. Moto mō̱ nu ta nu pe̱pe̱le̱ biso̱ ponda ye̱se̱ a ta nde munańango am Grigory, nu boli ebol’ebondo botea 1970 nate̱na 1995. Mbia mwe̱se̱ mu ta mu bwane̱ pe̱pe̱le̱ lao muńe̱nge̱ ońolana a ta nde mot’a muńe̱nge̱ na nu bi pe̱ muke̱ke̱ti jita. Di ta be̱ di kusi te̱ be̱n, o jita la ngedi di ta joka maloko ma Bibe̱l, nika e boli ná bana basu ba to̱nde myango ma Bibe̱l o bokoka babu.

 O mbu ma 1987, mun’asu Yaroslav alo o mundi ma Riga o Latvia, we̱ni a tano̱ a te̱ dikalo na wonja. Nde ponda a bangino̱ o lulabe̱ o ebol’a sonja, a we̱le̱be̱ o beboa ońola mbu mō̱ n’epasi, ba wengisan pe̱ mo̱ ndabo a beboa dibua o ni pambo a ponda. Mambo na langwedino̱ mo̱ jombwea ponda na tombise̱no̱ o beboa mongwane̱ mo̱ o we̱lisane̱. Ombusa ponda, a botedi o bolea ka paonia. O mbu ma 1990, mun’asu Pavel pe̱ a ta a pula be̱ paonia ke̱ e 19 la mbu, o Sakhalin, eyondi ewo̱ ye o pongo a Yapan. Di se̱le̱ banga ná ale. Bate̱ dikalo ba ta nde buka te̱ 20 o ye eyondi ye̱se̱ yena e ta etum na biso̱ 9 000 la kilometa. Nde di timbi jemea, je̱ne̱ pe̱ ná nika e ta nde bedomsedi ba bwam. Baje̱ owo bemedi myango ma bwam ma Janea. Ombusa ngus’a mimbu, myemba lo̱mbi mi bokabe̱. Pavel a boledi o Sakhalin nate̱na o mbu ma 1995. O niponda, ngok’asu Vitaly buka te̱ nde a ta o mboa na biso̱. Botea muna, a ta a to̱ndo̱ langa Bibe̱l. Ke̱ e 14 la mbu, a botedi ebol’a paonia, mba pe̱ na bola y’ebolo mwemba na mo̱ mbu miba. Pond’a bwam ńa mańaka. A po̱ino̱ 19 la mbu, Vitaly a lomabe̱ o bolea ka paonia ńa tobotobo.

Di timbi te̱ na mbusa o mbu ma 1952, mwaned’a KGB mō̱ a ta a langwea Maria ná: “To̱bo̱ dube̱ lo̱ngo̱, to̱so̱ o mala o beboa ońola dom la mbu. O ni busa te̱ oten, ke̱ o máduna, nde o be̱ pe̱ muso̱lo̱ki.” Nde mambo matimbi be̱ diwengisan jita. Je̱n ndol’a Loba lasu la jemea, Yehova, ndol’a bana basu, na ńa bato jita di kusino̱ edube o jongwane̱ bia mbale̱. Biso̱ na Maria je muńe̱nge̱ o pe̱pe̱le̱ bepolo owe̱ni bana basu ba maboleano̱. Je̱n masoma ma ba bena bana basu bongwane̱no̱ o bia Yehova.

O mbu ma 1991, ebol’a Mboṅ a Yehova e ta e te̱se̱be̱ wonja. Be bedomsedi be batedi biso̱ ngińa o ebol’a dikalo. Mwemba masu mu timbi na janda mutoa ma ndio munde̱ne̱. Nika e boli ná su la woki te̱, di ta jala te̱ dikalo o mindi misadi na minde̱ne̱ mi ta moyo na biso̱.

Ne muńe̱nge̱ ná Yaroslav na munj’ao Alyona, nikame̱ne̱ pe̱ Pavel na munj’ao Raya ba mabolea o Bete̱l, Vitaly na munj’ao Svetlana pe̱ be o ebol’a bebondo. Mun’asu ńa muto ńa boso Irina na mbia mao be o Jaman. Mom’ao Vladimir na bana babu ba bome balalo ba mabolea ka batudu. Mun’asu ńa muto Olga a maja nde o Estonia, a mabele̱ pe̱ mba ponda ye̱se̱. Ndutu ńe nde ná munj’am ńa ndolo Maria a wedi o mbu ma 2014. Ne wadiwadi o je̱ne̱ pe̱te̱ mo̱ o bepumbwedi! Tatan ne nde o mundi ma Belgorod, bonasango owan pe̱ be nde mba jongwane̱ dinde̱ne̱.

Mimbu mam o ebol’a Yehova mokwe̱le̱ mba ná tingame̱ di mabaise̱ miwe̱n jita, nde musango ma mulema mwena Yehova a mabolano̱ ombusa ponda mwe nde bonam bo buki mambo me̱se̱. Minam mena biso̱ na Maria di kusino̱ ońola be̱ lasu la titimbe̱ me bonde̱ne̱ buka na nje na wusano̱ jo̱nge̱le̱. Oboso ba ko̱ la Rusland o mbu ma 1991, bate̱ dikalo ba ta 40 000 buka te̱. O nin we̱nge̱, be buka na 400 000 ba bate̱ dikalo o bekombo bena be dongo diwo̱ la Rusland! Tatan ne bodun ba 83 ma mbu, na dia pe̱ na mabolea ka mutudu. Jongwane̱ la Yehova ponda ye̱se̱ di boli mba ngińa o we̱lisane̱. E, Yehova a namse̱ mba jita.​—Mye. 13:6.