“TETE̱,” “PAPA,” “PAPA NUSADI.” Ninka nde beso̱mbe̱ jita o Bete̱l be mabele̱no̱ mba. Kana na mábe̱ne̱no̱ 89 ma mbu, na to̱ndi nika. Na me̱ne̱ nde ben byala ba ndolo ka bowe̱n bo mawe̱ na Yehova ońola 72 ma mbu na boledino̱ mo̱ o ebol’a pond’a mususu. Kana na tombise̱no̱ pond’a bwaba o ebol’a Loba, ne ná na bola ben beso̱mbe̱ mbaki ná, ‘Bebolo bańu be me̱nde̱ sawabe̱le̱, yete̱na lo s’ese̱le̱ mā mańu ma wo̱lea.’​—2 Myan. 15:7.

Bayedi bam basumwe̱ o Ukre̱n wala o Kanada. Ba jai nde o mundi ma Rossburn o epas’ekombo ya Manitoba. Ńango am ńandolo a yai bana ba bome 8 na ba bito pe̱ 8, mawasa ma si ta oten​—na ta nde nu londe̱ 14. Papa a ta a to̱ndo̱ Bibe̱l, a ta pe̱ a langea biso̱ mo̱ idiba Eti te̱, nde a ta nde e̱ne̱ ebasi k’elongisan a muwaso ma mo̱ni, a ta pe̱ a baise̱ o mbad’a make̱ko ná, “Nja nu sawedi Yesu ońola ebol’ao ya dikalo na ya jokwe̱le̱ bato e?”

Bonańango am lo̱mbi, bome bane̱i na ba bito bane̱i, ba timbi jemea mbale̱. Munańango am Rosa, a boli ebol’a paonia nate̱na o kwed’ao. A tombise̱ nde mińa mao misukan o jembe̱ moto te̱ ná a lambe̱ye̱ Eyal’a Loba toi, a kwala ná, “Na mapula je̱ne̱ bińo̱ o was’a peńa.” Munańango am ńa mutudu Ted a se̱le̱ nde be̱ mute̱ dikalo la we’a he̱l. Idib’a Eti te̱ a ta be̱ a te̱ dikalo o elimb’a dikalo, a yikiye̱ basengedi bao na ngińa, a langwea babo̱ ná babobe ba me̱nde̱ dia wea o bwindea o we’a he̱l i si madime̱. Nde, a timbi be̱ muboled’a Yehova ńa jemea na ńa ko̱di.

O wa lam l’esukulu buńa bō̱ ba Eso̱pe̱so̱pe̱ 1944, na bomane̱ omo̱ń a tebed’asu ńa da kalati nisadi Le Royaume de Dieu est proche. * Na langi dipapa laboso, denge̱ di lo̱nde̱ maba, nde na langa mo̱ nate̱na o su. Na bo̱le̱no̱ langa ńe̱se̱, na mba na domse̱ ná​—na mabolea Yehova kana Yesu a bolino̱.

Ne̱ni ni kalati e po̱ino̱ omo̱ń a tebed’asu e? Munańango am ńa mutudu Ste̱v a ta a langwea mba ná bome baba bena ba ta “bandise̱” kalati inde̱ne̱ na isadi ba tombi omboa. “Nandi nde ni, ebanja e ta nde mwalalo ma franki  na itanu buka te̱.” Ba bome ba timbi pe̱te̱ Eti e bupe̱. Ba langwea biso̱ ná be nde Mboṅ a Yehova, na ná ba mabolane̱ nde Bibe̱l o bola bato malabe̱ ma myuedi mabu. Di bwane̱ nika muńe̱nge̱ ońolana bayedi basu bokwe̱le̱ biso̱ o bola Eyal’a Loba edube. Ba bome ba langwedi pe̱ biso̱ ná, son a ponda, Mboṅ a Yehova i me̱nde̱ be̱ne̱ jako̱to̱ne̱ dinde̱ne̱ o Winnipeg, owe̱ni munańango am Elsie a tano̱ a ja. Na ta na domse̱ ná na mukea oten.

Na duane̱ medi mam lambo ka 320 km wala o Winnipeg, nde na te̱me̱ o mundi ma Kelwood, owe̱ni yi Mboṅ a Yehova iba i pe̱pe̱le̱ biso̱ i tano̱ i ja. Niponda na tano̱ owo, nukedi o ndongame̱n, nokwa nje ye mwemba. Na so̱ṅtane̱ pe̱ ná mome te̱, muto te̱, n’eso̱mbe̱ te̱ yangame̱n nde be̱ mute̱ dikalo la jo̱mbe̱ na jo̱mbe̱, ka nje te̱ Yesu a tano̱.

O Winnipeg, na ta na dongame̱n munańango am ńa mutudu Jak, nu wu o pongo a Ontario o po̱ o jako̱to̱ne̱. Buńa baboso ba jako̱to̱ne̱, munasango mō̱ a ta a bola bobia ná dubise̱ di me̱nde̱ be̱. Biso̱ na Jak di ta di mádomse̱ ná di madubisabe̱ o di jako̱to̱ne̱. Di domse̱ pe̱ o botea ebol’a paonia esibe̱ jindea ombusa dubise̱ lasu. Jak a botedi ebol’a paonia dibokime̱ne̱ jako̱to̱ne̱ di bo̱ino̱. Kana na tano̱ nde na be̱ne̱ 16 la mbu, na ta nangame̱n timba o esukulu, nde mbu mu bupe̱, mba pe̱ na botea ebol’a paonia.

Na botedi ebol’a paonia mwemba na Stan Nikolson o Souris, mundi mwe o epas’ekombo a Manitoba. Na pomane̱ jokwa ná ebol’a paonia e titi lambo di wam pond’a ye̱se̱. Mo̱ni masu mu ta nde mu bo̱ son na son, nde di bengi walane̱ ebol’a dikalo oboso. Buńa bō̱ di wu nde na njai ke̱ di máte̱ dikalo buńa bwe̱se̱, di si ta pe̱ to̱ di be̱ne̱ to̱ do̱la. Nde o mańaka masu me̱se̱ di bomane̱ ekokot’a mukuta ma da oboso ba jo̱mbe̱ lasu! Nate̱na we̱nge̱, di si bi nja nu we̱le̱ mo̱ oten. Bo bulu di dedi nde ka kiṅe̱. A se̱ bowe̱n bonde̱ne̱ di kusino̱ ońolana di s’ese̱le̱ mā masu ma wo̱lea! O su la mu mo̱di, na bati be̱ne̱ kilo na si tano̱ na mábe̱ne̱ o longe̱ lam le̱se̱.

Myo̱di to̱ mininga ombusa ponda, di ta di lomabe̱ o mundi ma Gilbert Plains, mundi mwe o lambo ka 240 km o pongo a Souris. O mi mińa, mwemba te̱ mu ta mu be̱ne̱ ebambu ende̱ne̱ o kwande̱ki, e malee̱ ebol’a dikalo la mwemba mo̱di te̱ ombusa mune̱. Ebol’a dikalo e ta e siba mo̱di mō̱, na mba na bola ekwali o yikiye̱ bonasango na bonańango ná ba bate bola. Ombusa ndongame̱n, na munańango mō̱ nu mákokwe̱ mimbu ńe paonia, ńena mom’ao a si ta o mbale̱, a po̱ langwea mba na miso̱di o miso̱ ná, “Na keki, nde na si we̱li bola buka nje na bolino̱.” Wa nde mba pe̱ na botedino̱ jea, na mba na baise̱ mo̱ milakisan.

Beso̱mbe̱ ba bonasango bena be diane̱ ngudi be ná be po̱ngo̱ mulemlem ma diwuse̱ na po̱ngino̱, nde ombusa ponda bombwe̱. Nde na so̱ṅtane̱ ná, o mulopo ma jese̱le̱ ná mā mo̱ngo̱ ma wo̱leye, ye dibie̱ o busane̱ belēdi o diwuse̱ o po̱ngino̱ nde o kombe̱ pe̱ mo̱. O me̱nde̱ kusa bowe̱n b’ebol’ango̱ ya jemea o me̱nde̱no̱ bola o mińa mi maye̱.

A se̱ edube ende̱ne̱ na kusino̱ ke̱ na be̱n 21 ma mbu, o jukea o klasi ni londe̱ 14 ńa Esukul’a Gilead, ni busi o mo̱di má Ngo̱nde̱ má 1950! Lambo ka dongo diwo̱ la mane̱i la bautu di ta di lomabe̱ o Kebe̱k, o Kanada, o epas’ekombo Fre̱nsi e mato̱po̱be̱no̱, wuma yena Mboṅ a Yehova i tano̱ i takisabe̱. Na ta na lomabe̱ o Val-d’Or, mundi mu be̱n gol. Buńa bō̱, jalo te̱ dikalo o Val-Senneville, mundi ma mbasan mō̱. Pata ńa mu mundi e ta e kimea biso̱ ná di si pomane̱ te̱ wala, a me̱nse̱ biso̱ sese. Musemako mao mu boli mba nalane̱ y’ekwali o bekaisedi. Na ni pata e ko̱ muka, ba bola mo̱ ebula o sawa. *

Bo bwambo na mipe̱pe̱ mi timbi nde dongo diwo̱ la “Bwemba ba Kebe̱k.” Ye buka 300 ba mbu Kebe̱k e madiabe̱le̱no̱ nde n’Ebas’a Katolik. Badiedi b’ebasi mwemba na Politik ba takise̱ Mboṅ a Yehova. Niponda e ta nde ńa ndutu  ninde̱ne̱, di ta pe̱ nde ngusu, nde di s’ese̱le̱ mā masu ma wo̱lea. Bato ba Kebe̱k ba milema mi sibi bemedi myango ma bwam. Noko na bato jita bena bemedi mbale̱. Ndabo a mbia po̱ na tano̱ na tombise̱ jokwa e ta e be̱ne̱ dom la bato. Mbia mwe̱se̱ mu botedi o bolea Yehova. Eyembilan abu ya ngiń’a mulema e tute̱le̱ bape̱pe̱ o jasumwe̱ o Ebas’a Katolik. Jalane̱ ebol’a dikalo oboso, o sukan, di buka bwemba!

O mbu 1956, na ta pe̱te̱ na lomabe̱ o Haiti. Jita la bamuloloma bena ba ta owo ba si ta ba to̱po̱ Fre̱nsi bwam, nde bato ba ta ba lambe̱ye̱ babo̱ toi. Ńamuloloma Stanley Boggus mo̱ ná, “Di ta mańaka ná bato ba ta ba we̱ ná bongwane̱ biso̱ o kwalisane̱ babo̱.” O bebotedi, nika e si ta mba ndutu, kana na se̱le̱no̱ jokwa Fre̱nsi o Kebe̱k. Nde di pomane̱ so̱ṅtane̱ ná bonasango jita ba ta nde ba to̱po̱ bwambo ba Kreol ńa Haiti. E ta so̱ e pula ná biso̱ bamuloloma jokwe y’eyeme̱, ná di tongwe̱le̱ o dikalo. Nika nde di bolino̱, di kusa pe̱ bowe̱n ba miwe̱n masu.

O bwam ba bata jongwane̱ bonasango, di kusane̱ Dibe̱le̱ di Madie̱le̱ wonja o tukwa Njongo a Betatedi na kalati ipe̱pe̱ n’eyem’a Kreol ńa Haiti. Muso̱ngi ma bato ba mukeye̱ o ndongame̱n mu pomane̱ o to̱ndo̱ o mundi mwe̱se̱. Bate̱ dikalo ba ta nde 99 o Haiti o mbu 1950, nde mu muso̱ngi mu to̱ndi buka ná 800 ba bate̱ dikalo oteten a mimbu má 1960! Niponda nde na lomabe̱no̱ o bolea o Bete̱l. O mbu 1961, na bo muńe̱nge̱ o die̱le̱ Esukul’a Janea. Di we̱li longa 40 ma batudu na paonia ya tobotobo. O jako̱to̱ne̱ la mo̱di má Dimo̱di 1962, di ta jembe̱ bonasango ba dongame̱n ná ba laṅse̱ ebol’abu ya dikalo, bō̱ babu ba lomabe̱ ka paonia ya tobotobo. Nik’e po̱i nde o ponda ni te̱nge̱n, ebanja mitakisan mi ta mā be̱be̱.

O 23 má Dimo̱di 1962, dibokime̱ne̱ ombusa jako̱to̱ne̱ dinde̱ne̱ nde biso̱ na ńamuloloma Andrew D’Amiko di damabe̱le̱no̱ o Mukanjo m’Ebolo, na dibomba la Umwe̱! ńa 8 má Dimo̱di 1962 (ńa Fre̱nsi) di suabe̱. Ni Umwe̱! e ta e timbise̱le̱ byala ba ńuspepa ya Fre̱nsi i kwali ná jowe̱ la Vodu le o mundi ma Haiti. Bato bō̱ ba si  bwane̱ nika muńe̱nge̱, ba kwala ná ni tema e tilabe̱ nde o Mukanjo m’Ebolo. Woki to̱ ininga ombusa nika nde bamuloloma ba pangabe̱no̱. * Nde bonasango ba longabe̱ balane̱ ebolo oboso o mbad’a betańsedi. We̱nge̱, ne muńe̱nge̱ ońola titimbe̱ ba lee̱le̱no̱ na ońola bońaki babu ba mudī. Tatan ba be̱n Betukwedi ba Was’a Peńa ba Betiledi ba Bosangi n’eyem’a Haiti Kreole​—lambo lena moto a si wusano̱ to̱ nanga ndo̱ti.

Ombusa mba bolea o Haiti, na ta na lomabe̱ o bolea ka ńamuloloma o Republik ńa Santrafik. Ombusa ponda, na kusi edube o bolea owo ka muboled’ebondo na ka mombwed’a mukanjo m’ebolo.

O mi mińa, jita la Mandabo ma Janea ma ta nde beye̱me̱ki ba mandabo. Noko ne̱ni po̱ndo̱ ngonja o eyidi na ne̱ni longa muńua. Batombe̱ ngea ba ta mańaka o je̱ne̱ ne̱ni na matuse̱no̱ ńolo o bola y’ebolo. Nika pe̱ ńembe̱ bonasango o bata we̱le̱ babo̱me̱ne̱ mususu o longa na bongwa Mandabo mabu ma Janea. Badiedi b’ebasi ba ta ba yo̱ye̱ biso̱ ońolana mińua masu mi ta nde ma ngonja, mabu pe̱ ma bebe̱ńe̱. Nde nika e si bo̱bise̱ biso̱, di bengi te̱ nde walane̱ ebol’asu oboso na Ndabo asu ńa Janea ńa ngonja. Bese̱le̱ nde yo̱ye̱ biso̱ ponda mudi munde̱ne̱ mungino̱ o Bangui, mundi maboso. Mu sumo muńua ma bebe̱ńe̱ ma ndabo a mitin, mu pimba mo̱ oteten a ngea ninde̱ne̱. Mińua ma ngonja ma Mandabo masu ma Janea mi si sō to̱ son. Ná jombweye ebol’a dikalo o mbad’a bwam, di longi mukanjo m’ebolo ma peńa na bolongi ba bamuloloma o pambo a ponda ńa myo̱di mitanu buka te̱. *

O mbu 1976 ebol’a Janea e ta e we̱le̱be̱ mwekan o Santrafrik, na mba na lomabe̱ o Njamena, mundi maboso ma Cad. Lambo la bwam na kusino̱, le nde ná na dongame̱n Happy, ngo̱n a Kamerun, paonia ńa tobotobo ńa ko̱di. Di bane̱ 1 bwa Dibaba, 1978. Mu mo̱di me̱ne̱ nde bila be botedino̱ oteten a baje̱ o mundi, na biso̱ di ńa mīla o mikondo m’ekombo, ka nje te̱ jita ba bolino̱. Bila be bo̱ino̱, di timbi ombo’asu, nde di bomane̱ nde ná bolongi basu bo mátimba nde wum’a boja ya sonj’a bila. Di si bo̱lo̱ne̱ buka te̱ kalati, di bo̱lo̱ne̱ pe̱ mbo̱t’a diba ńa Happy na mabea masu ma diba. Nde di s’ese̱le̱ ná mā masu ma wo̱leye. Di bo̱lo̱ne̱ nde sango, nde na si bo̱lo̱ne̱ munj’am to̱ mo̱ pe̱ a si bo̱lo̱ne̱ mba. Di ta pe̱ be̱be̱ o walane̱ ebol’asu oboso.

Lambo ka mbu miba ombusa ponda, mwekan mu sumwabe̱ o Santrafrik. Di timbi owo o bola ebol’ebondo. Bolongi basu bo ta nde mutoa mwena mu be̱n oteten ao no̱ngo̱ di maniabe̱, tanki ńe ná ni no̱ngo̱ 200 ba lita madiba, frigo, na diyo̱ la gas. Wala la lo̱ndo̱ di ta ndutu. O lo̱ndo̱ lasu diwo̱, sonja i te̱se̱ biso̱ lambo ka 117 ngedi.

Loe̱ di ta ngińa jita (50°C), wuma i ta yanja. E ta ndutu ponda iwo̱ o mako̱to̱ne̱ o kusa eyek’a madiba ońola dubise̱. Bonasango balo nde pula o munja mu ta mu mábanje̱, nde ba kumwa toa madiba son na son o londe̱ tanki ba tano̱ ba bolane̱ ońola dubise̱.

O mbu 1980, di lomabe̱ o Nijeria. Di tombise̱ mbu miba n’epasi owo o jongwane̱ ońola m’boṅsan ma longa la mukanjo m’ebolo ma peńa. Bonasango ba ta banda ndabo ekotedi ni be̱n nde̱ki iba ba tano̱ bangame̱n o kwasa ná ba bolane̱ belongan bao o longa o mińangadu masu. Idiba iwo̱, na ta nondea etum omo̱ń o jongwane̱ kwasa ni ndabo. Lambo ka háw’a ko̱si, nde na botedino̱ o siba ka nje te̱ nondedino̱. Nde bedima be si ta pe̱ mulemlem kana belongan bō̱ be tano̱ be mákwasabe̱, na mba na ko̱. E ta mba bobe jita, nde ba po̱ngedino̱ mba radio, na muwaso, do̱kita a kwalane̱ nde Happy ná: “O si  bwa bo̱ngo̱. A tinedi nde o mongea, ombusa woki po̱ a me̱nde̱ ja bwam.”

O mbu 1986 jalo o Kot Divoar, owe̱ni di boledino̱ o ebondo. Y’ebolo yalane̱ biso̱ nate̱na o Burkina Faso. Na si wusa to̱ bolane̱ jo̱nge̱le̱ ná Burkina nde e me̱nde̱ be̱ biso̱ wuma boja ońola son a ponda.

Nasumwe̱ o Kanada o mbu 1956, nde o mbu 2003, ombusa 47 ma mbu na timbi o Bete̱l o Kanada, nde nin ngedi biso̱ na munj’am Happy. O mapapa di ta nde bana ba Kanada, nde ba Afrika o mulema.

Nde o mbu 2007, ke̱ na be̱n 79 mbu, na lomabe̱ pe̱te̱ o Afrika! Jalo o Burkina Faso, owe̱ni na boledino̱ ka elong’a Dibe̱le̱ l’Ekombo. O̱fis ebolo e timbi nde be̱ ndabo a betukwedi ni ta owas’a byombwedi ba mukanjo m’ebolo ma Benin, o mo̱di ma Dingindi 2013, di lomabe̱ o Bete̱l o Benin.

To̱ná na si be̱nno̱ pe̱ ngudi jita, na dia te̱ nde na to̱ndi ebol’a dikalo. Min mimbu milalo mi tombi, jongwane̱ la muyao la batudu, na ndolo munj’am a malee̱le̱no̱ o sue̱le̱ mba, bongwane̱ ná na bwe muńe̱nge̱ o je̱ne̱ bautu bam ba jokwa la Bibe̱l baba, Gédeon, na Fregis ba madubisabe̱. Be o bolea Yehova na ko̱di nin we̱nge̱.

Oteten a ponda, biso̱ na munj’am di lomabe̱ o mukanjo m’ebolo ma Afrika ńa Mikondo, owe̱ni mbia ma Bete̱l mweno̱ o jombwea ja lam la bwam na muyao. Afrika ńa Mikondo nde ńe ekombo e londe̱ samba owe̱ni na boledino̱. Nde o mo̱di ma Maye̱se̱ 2017, di kusi bonam bonde̱ne̱. Di ta di belabe̱ o jukea o jako̱to̱ne̱ dinde̱ne̱ la bake̱ la Yehova Mulopo m’Ebolo ma Warwik, o Ńu York. Di si me̱nde̱ dimbea di jako̱to̱ne̱ to̱ buńa!

Kalat’a mbu ńa 1994 e makwala o dipapa 255 ná: “Di mome̱le̱ ba be̱se̱ be o boleye̱ na titimbe̱ etum a mimbu ná: ‘Bińo̱ embame̱, lo s’ese̱le̱ mā mańu ma wo̱lea, ebanja bebolo bańu be masawabe̱le̱.’​—2 Myan. 15:7.” Biso̱ na munj’am Happy di no̱ngi bedomsedi o bupe̱ din jome̱le̱ na jembe̱ pe̱ bape̱pe̱ o bola mulemlem.