NE MASOMA ná bayedi bam bena ba ta nde Kriste̱n, Fred na Edna Molohan, nde ba kokise̱ mba, ba de̱ pe̱ mba jemea la Loba o mulema. Ba ta nde Bokwe̱ Bibe̱l (Mboṅ a Yehova) etum a 20 ma mbu niponda na yabe̱no̱ o 1934. Mbia masu mu ta nde mu ja o Parsons, son a mundi o mikondo ma jedu o Kansas. Di ta nde o mwemba mwena be̱be̱ ná Kriste̱n ye̱se̱ i ta nde bo̱kisabe̱. Mbia masu mu ta mu be̱ne̱ ko̱lo̱ngo̱ne̱ la bwam la jukea o ndongame̱n na bīse̱ bape̱pe̱ mbal’a Eyal’a Loba. Ebiamu a Esabasu te̱ di ta nde di te̱ dikalo o ngea, ka nje te̱ di tano̱ di bele̱ dikalo l’ebamban o mi mińa. Ponda iwo̱ di ta di wo̱lo̱, nde papa a ta be̱ a busane̱ biso̱ o wala da miliki ma koki ná a lo̱ke biso̱.

Son asu ya mwemba i ta i be̱ne̱ mōnda ma dikalo munde̱ne̱ mu ta mu be̱ne̱ jita la ngus’a mindi misadi name̱ne̱ pe̱ na jita la beyidi be ta mo̱ mbasan. Di ta be̱ je te̱ o pe̱pe̱le̱ base̱-myonda, di mabola babo̱ kalat’asu ná babo̱ pe̱ ba bole biso̱ bele̱mbe̱, myeń (ma peńa), to̱ wuba i dia longe̱. Nika papa a tano̱ be̱ a loma mo̱ni ma kalati oboso ba ponda, di da di ta longwane̱ biso̱ ná di be̱ne̱ lambo la da ponda ye̱se̱.

Bayedi bam ba kusi fonograf ba tano̱ ba bolane̱ o te̱ dikalo. Na ta na dia muna ná na bolane̱ mo̱, nde na ta muńe̱nge̱ o jongwane̱ papa na mama o bola ná bato ba senge bekwali ba Munasango Rutherford jombwea mape̱pe̱le̱ na tombise̱ la mokwa ma Bibe̱l.

Papa a boli ná mutoa masu, Ford 1936, mu timbe ma dikalo, mutoa mwena mu be̱n elongisan e mase̱ doi o muńua mao. Mu mutoa mu ta iwiye̱ jita o lańse̱ mwe̱ndi ma Janea. Di ta so̱ nde di se̱le̱  we̱le̱ musiki o bola ná bato ba lambe̱ toi, denge̱ di matombise̱ bekwali. Bekwali be bo̱le̱ te̱ tomba, nde di bola bato bena ba lee̱le̱ ńo̱ngi kalati.

O son a mundi ma Cherryvale, Kansas, polisi i ta i kwalane̱ papa ná a si wana mu mutoa ma dikalo o mōnda ma mbonji ma mundi, we̱ni bato ba tano̱ ba ko̱lo̱ngo̱ne̱ longe̱le̱ ńolo Eti te̱, nde a ta wonja o bolane̱ mo̱ etum na wa wuma. Papa a sengane̱, alane̱ mutoa o yene̱ epas’a ngea yena bā na wa wuma ba ta nde bombwane̱le̱, ná bato ba we̱le̱ senga be bekwali na bo̱bise̱ la ńolo, a benga pe̱ walane̱ ebol’ao oboso. Na ta muńe̱nge̱ ponda ye̱se̱ o be̱ na papa na mutud’am Jerry o yi ponda.

O su la mbu 1930, jalo te̱ “dikalo la musunga” ná di pomane̱ tapa myonda me̱se̱ we̱ni mitakisan mi tano̱ ngińa. Di ta di pomane̱ te̱me̱ ke̱ buńa bo si bedi telame̱ (ka nje te̱ di tano̱ di bola o Joplin, Misuri), di wamse̱ so̱lise̱ trakt to̱ kalati isadi owas’a mo̱mbe̱ ma bato. Di bo̱le̱ te̱, nde di ko̱to̱me̱ etum na mu mundi o bia nga mō̱ ńasu a damabe̱le̱ na polisi.

O mi minbu, di kusi lambo la muńe̱nge̱ la tobotobo o dikalo di bele̱no̱ ná lo̱ndo̱ la bobia. Ná di camane̱ myango ma Janea, di ta di bo̱to̱ bebambu o bwanga nde di dangwa mulo̱ṅ o mundi mwe̱se̱. Ne o jo̱nge̱le̱ lo̱ndo̱ la bobia diwo̱ buńa bō̱ o mundi masu, mako̱m masu ma ta mabo̱to̱ bebambu ba tilino̱ ná “Ebasi ye nde lambi na mawo̱ndo̱n.” Ba yo̱mbi o mundi be̱be̱ ná 1km na 600 ba meta, denge̱ ba matimba o wum’asu. Bwam bo ta nde ná, ba si dongame̱n mute̱nge̱ne̱ babo̱ to̱ mō̱, nde bato jita bena ba ta bubea babo̱.

Mbia masu mu ta be̱ mwasumwe̱ o Kansas wala o Texas o jukea o mako̱to̱ne̱ mande̱ne̱. Kana papa a bolino̱ ebolo o longa miko̱ṅ ma nge’a masin ńa Misuri-Kansas-Texas (ni belabe̱ pe̱ ná M-K-T to̱so̱ Nge’a masin ńa Katy), di ta be̱ di bolane̱ dipapa lao la wonj’a muboledi o pe̱le̱ o masin esibe̱ sawa, o wala pe̱pe̱le̱ mbia masu na jukea pe̱ o mako̱to̱ne̱. Ndom’a ńango am, Fred Wismar, na munj’ao, Eulalie ba ta nde ba ja o Temple, Texas. O bebotedi ba mimbu má 1900 nde mulal’am Fred okono̱ mbale̱ ke̱ e eso̱mbe̱, a dubisabe̱, a tombe̱le̱ pe̱ bonańango na ńango am nje okono̱. A ta a biane̱ jita na bonasango ba Texas ńa teten ibane̱, owe̱ni a boledino̱ ka muboled’epas’ekombo (ba mabele̱no̱ nin we̱nge̱ ná muboled’ebondo). A ta muyao, mot’a muńe̱nge̱, bato ba ta pe̱ ba to̱ndo̱ mundenge mao ponda ye̱se̱. A ta ko̱di ońola mbale̱, a ta nde mba eyembilan a bwam o pond’am ń’eso̱mbe̱.

O mbu 1941 mbia mam mu ta mwala o St. Louis, Misuri na masin ma miko̱ṅ, o jako̱to̱ne̱ dinde̱ne̱. Beso̱mbe̱ be̱se̱ be ta be belabe̱ ná be je mwemba o wum’a tobotobo o senga ekwal’a Munasango Rutherford e be̱n tema ná “Bana ba Kiṅe̱.” O su l’ekwal’ao, mō̱ ńasu te̱ a ta mańaka o kusa jabea la kalat’a peńa Children (Bana) Munasango Rutherford na ba bena ba ta bongwane̱ mo̱  ba bolino̱ biso̱. Beso̱mbe̱ be ta buka 15 000 bena be bwane̱ din jabea la mudī muńe̱nge̱.

O mo̱di má Dibaba 1943 di bo muńe̱nge̱ jita o jukea o jako̱to̱ne̱ “Bebeledi ońola Ebolo” di ta o Koffeyville, Kansas. To̱ná di tano̱ nde jako̱to̱ne̱ disadi di ta mweńa. Esukul’a Janea yena e ta nde peńa e ta e wa bokabe̱, kalati ńa 52 ma mokwa pe̱ ni ta ńangame̱n bolane̱ o esukulu pe̱ e busisabe̱. Walea la su la mu mbu me̱ne̱ nde na tombise̱no̱ ekwal’am yaboso ka mūt’esukulu. Di jako̱to̱ne̱ di ta pe̱ mba tobotobo ońolana na dubisabe̱ mwemba na ngusu ipe̱pe̱ o ebud’a madiba ma mulo̱lo̱ko̱ e ta o eyidi ewo̱ ya mbasan.

Na bo̱le̱ esukulu o mbu 1951, na ta pe̱ nangame̱n no̱ngo̱ bedomsedi jombwea kie̱le̱ ńam ni maye̱. Ńo̱ng’am ninde̱ne̱ e ta nde ná na bole ebolo o Bete̱l, we̱ni Jerry a tano̱ a bolea, na mba na pomane̱ loma dipapa lam la mpuli o o̱fis ńa Broklyn. Be bedomsedi be timbi wanea mba jita la minam ma mudī. Nika e si no̱ngi pond’a bwaba, mpuli mam mu kasabe̱, na mba na belabe̱ o botea ebol’a Bete̱l o 10 má So̱ṅe̱ 1952.

Ńo̱ng’am e ta nde ná na bole ebolo o ndabo a druk ná na no̱nge dongo o busisabe̱ la kalati isadi na inde̱ne̱. Nde na ta na te̱se̱be̱ o bolea ka soele̱, denge̱ o mwe̱be̱, owe̱ni na tano̱ muńe̱nge̱ o jokwa mambo jita. Na si kusi so̱ epolo to̱ buńa o bolea o ndabo a druk. Nde mudango m’ebol’a mwe̱be̱ mu ta mba muse̱ṅ ebanja mu ta mu bola ná na petane̱ ponda ońola jokwa lam la mbame̱ne̱ tongwea na jongwane̱ la ko̱bat’a kalati ńa Bete̱l ni ta ni londa na kalati na swa. Nika ńongwane̱ mba o ńaka na jouse̱ pe̱ dube̱ lam. Nika ńembe̱ pe̱ bedomsedi bam ba bolea Yehova o Bete̱l etum te̱ ngud’am e madie̱le̱no̱ mba. Jerry asumwe̱ o Bete̱l o 1949, na mo̱ a ba Patricia, ba si ta ba ja etum na Broklyn. O mimbu mam maboso na tombise̱no̱ o Bete̱l, bongwane̱ mba, bembe̱ pe̱ mba.

Mba masa ma po̱ o Bete̱l, nde ba batino̱ mina o muso̱ngi ma bonasango ba matombise̱ bekwali o Bete̱l. Bonasango bena ba ta ba no̱ngo̱be̱ mina ba ta ba lomabe̱ o pe̱pe̱le̱ myemba me o Broklyn etum a 322 kilometa o tombise̱ bekwali ba ntelele na te̱ pe̱ dikalo na mi myemba. Nika e ta mba edube ná dina lam di so̱be̱ oten. Na tombise̱ ekwal’am yaboso yena yindi háwa po̱, nde na ta na bwa bo̱ngo̱. Na ta nde na no̱ngo̱ masin o wala pe̱pe̱le̱ myemba. Na dia na mo̱nge̱le̱ ná ebiamu a Eti ewo̱ mulo̱lo̱ko̱ mu tano̱ jita o mbu 1954. Na ta na no̱ngo̱ masin o wala o Ńu York ná matimbane̱ pe̱ mba o Bete̱l ebiamu. Nde ngo̱ a múdi ninde̱ne̱ ni lati na sino e ta ńunga. Injin a masin i si ta i we̱le̱ dangwa ńai a bwam. O sukan masin ma timbi nde tunge̱ o mundi ma Ńu York lambo ka nge̱ṅ itanu ya idib’a Mo̱su. Oten nde na no̱ngino̱ masin mape̱pe̱ wala o Broklyn, na tunge̱no̱ o Bete̱l ningedi nde o mwe̱be̱ dibokime̱ne̱, na ta na sukane̱ son, na wo̱lo̱ pe̱ jita ebanja na jai epe̱ńe̱ bulu bwe̱se̱ o ebok’a masin. Nde muńe̱nge̱ ma bolea bonasango, na ma be̱ne̱ pe̱ mako̱m ma peńa o yi wike̱n a tobotobo mu ta mu buka mi mitakisan me̱se̱.

O mimbu mam maboso o Bete̱l, na ta na belabe̱ o bolea o elimb’a dikalo WBBR. Ndabo a elimb’a dikalo e ta nde e boka o nde̱ki nilonde̱ iba ńa 124 Kolombia Heights. M’bē̱ mam mu ta nde ná na no̱nge epol’a moto mō̱ o mudango ma jokwa la Bibe̱l lena di ta di tomba woki te̱ o elimb’a dikalo. Munasango A. H. Makmillan, nu ta etum a ponda elong’a mbia ma Bete̱l, a ta be̱ a no̱ngo̱ dongo o mu mudango ma elimb’a dikalo. Di ta nde di bele̱ mo̱ na Mak, a ta nde eyembilan a bwam ya we̱lisane̱ o ebol’a Yehova ońola beso̱mbe̱ be ta belongi ba mbia ma Bete̱l.

Bebeledi be ta be busa o mbu 1958 ná na bole ebolo mwemba na Esukul’a Gilead. Ebol’am e ta nde ná nongwane̱ ba bena ba busi o y’Esukulu o boṅsane̱ na kusea pe̱ babo̱ mapapa ma wonja o so̱lo̱ o bekombo we̱ni ba lomabe̱no̱. O mi mińa lo̱ndo̱ la avion di ta mususedi jita, ngusu nde yalo na mo̱. Jita labu di no̱ngi nde medi ma munja o wala o Afrika na o Sas’a-Orient. Nde niponda mio mi mandise̱ tiket’a avion mi batino̱ be̱ jita, ndio i sibi, ’wa nde bamuloloma ba kumono̱ wala o bepolo ba lomabe̱no̱ na avion.

Ebol’am e bati o mbu 1960, e ta e pula ná nombweye bonasango ba masumwe̱ na avion o Amerika wala o Europa o mako̱to̱ne̱ mande̱ne̱ ma wase ńe̱se̱ o mbu 1961. Nalo mwemba na bane̱ o di jako̱to̱ne̱, jasumwe̱ o Ńu York wala o Hambourg, o Jaman. Ombusa di Jako̱to̱ne̱, bonasango balalo ba Bete̱l na mba di re̱nti mutoa di tongwea la Jaman o wala o Italia, di pe̱pe̱le̱ Mukanjo m’Ebolo ma Roma. Jasumwe̱ owo wala o Fre̱nsi, o midongo ma Pyrenes, na o Pańa, we̱ni ebol’a dikalo e tano̱ owas’a mwekan. Di we̱li bola bonasango asu ba Barselon kalati, di kakino̱ ka mabea. Di ta muńe̱nge̱ jita o je̱ne̱ babo̱! O Amsterdam nde di no̱ngino̱ avion timba o Ńu York.

Be̱be̱ na mbu mō̱ ombusa ponda, ebol’am o Bete̱l e ta nde ná na po̱se bonasango ba male̱ o mako̱to̱ne̱ ma tobotobo ma mabupane̱ ma me̱nde̱ tombe̱ o wase ńe̱se̱. Di jako̱to̱ne̱ la 1963 di ta di be̱ne̱ tema ná “Myango ma bwam ma bwindea.” O bekombo ba wase ńe̱se̱ 583 ba bato ba ta ba po̱so̱be̱ o wala o ma mako̱to̱ne̱ o Europa, Asia, na o Mikondo ma Pasifik, lo̱ndo̱ labu di bo̱i nde o Honolulu, Hawai, na Pasadena, Kalifornia. Bonasango ba ta bangame̱n te̱me̱ o Libanon na Yordan ná be̱ne̱ mindi ma Bibe̱l. O sumo te̱ kusea la bonasango ndio avion, na wum’a boja o ndabo a be̱n, Bete̱l asu e kusi pe̱ mapapa ma wonja me̱se̱ ma ta mapula o pe̱pe̱le̱ ńai na ńai a mindi.

Mbu má 1963 mu ta nde mba mbu ma tobotobo ońola njo̱m ipe̱pe̱. O 29 má Eso̱pe̱so̱pe̱, nde na baino̱ Lila Rogers ńa Misuri nu ta nu mátombise̱ mbu milalo o Bete̱l. Woki po̱ ombusa diba lasu, biso̱ na Lila jalo na ba bonasango ba ta ba yo̱mbo̱ o wase ńe̱se̱, di pe̱pe̱le̱ Grikia, Egipto, na Libanon. Jasumwe̱ o Beirut o po̱ o Yordan. Kana ebol’asu o Yordan e tano̱ owas’a mwekan, ba langwea pe̱ biso̱ ná ba si mabola Mboṅ a Yehova mapapa ma wonja o so̱lo̱ o Yordan, di ta so̱ di baise̱ na biso̱me̱ne̱ ne̱ni e me̱nde̱no̱ be̱ ke̱ di po̱i owo. Nik’e ta nde biso̱ muńe̱nge̱ munde̱ne̱, ponda di tunge̱no̱, je̱ne̱ dimuti dinde̱ne̱ di te̱m o wum’a ndio avion na bebambu o mā ba tilino̱ ná “Mboṅ a Yehova, po̱ la bwam”! Ńolo e landi mba o je̱ne̱ ka nged’a boso mindi ma Bibe̱l. Di pe̱pe̱le̱ we̱ni bato ba kwaṅ Bibe̱l e mato̱peano̱ ba tano̱ ba ja, we̱ni Yesu na bamuloloma ba te̱no̱ dikalo, na we̱ni myango ma bwam mi botedino̱ lańa o wase ńe̱se̱.​—Bebolo 13:47.

Ye etum a 55 ma mbu Lila eno̱ diko̱m lam l’ebolo la jemea o bepolo be̱se̱ ebol’asu e lomno̱ biso̱. To̱ ponda ebol’asu e tano̱ owas’a mwekan di we̱li pe̱pe̱le̱ mindi ma Pańa na Potoki ngedi jita. Di we̱li jembe̱ bonasango na wanea pe̱ babo̱ kalati na bema bepe̱pe̱ ba tano̱ ba be̱ne̱ ńo̱ngi. Di we̱li pe̱ pe̱pe̱le̱ ba bena ba ta o ndabo a beboa ńa kwaṅ ńa sonj’a bila o Kádiz, Pańa. Mulema mu ta mu londa mba na muńe̱nge̱ ná di we̱li jembe̱ babo̱ tongwea n’ekwali e se̱medi o Bibe̱l.

 Botea o mbu 1963, nik’e ta nde mba edube ende̱ne̱ o jongwane̱ bonasango ba male̱ o mako̱to̱ne̱ ma wase ńe̱se̱ o Afrika, Ostralia, Amerika ńa teten ibane̱ na ńa mikondo, Europa, o Sas’a-Orient, Hawai, Seland ńa Peńa, na Porto Riko. Biso̱ na Lila di bwane̱ jita la mako̱to̱ne̱ muńe̱nge̱ di titino̱ ná di dimbea, ka diwo̱ o Varsovi, Poland o mbu 1989. Jita la bonasango ba Rusia ba we̱li jukea o ma mako̱to̱ne̱​—ka nged’a boso. Jita labu di dongame̱nno̱ ba tombise̱ mimbu jita o beboa o Rusia ońola dube̱ labu.

Pe̱pe̱le̱ la mikanjo m’ebolo o wase ńe̱se̱ o longa na jembe̱ belongi ba mbia ma Bete̱l na bamuloloma di ta nde mba edube ende̱ne̱. O pe̱pe̱le̱ lasu disukan o mukanjo m’ebolo ma Korea ńa Mikondo, di we̱li pe̱pe̱le̱ 50 ma bonasango asu o ndabo a beboa o Suwon. Ba bonasango ba ta ba be̱ne̱ mo̱nge̱le̱ ma bwam, ba ta pe̱ benge̱le̱ ponda ba me̱nde̱no̱ pe̱te̱ botea ebol’abu ya dikalo. Tombise̱ la ponda na babo̱ lembe̱ biso̱ jita!​—Rom. 1:11, 12.

Ne̱n min mimbu me̱se̱ ne̱ni Yehova a namse̱no̱ bońaki ba tumba lao, o pond’a dubise̱ lam o mbu 1943 di ta nde lambo ka 100 000 la bate̱ dikalo, nde we̱nge̱ di mábuka 8 000 000 la bate̱ dikalo ba maboleye̱ Yehova o 240 ba mindi. Nika ńe nde o dongo dinde̱ne̱ tongwea n’ebol’a dikalo ya bautu ba Gilead. Na ta muńe̱nge̱ jita o bola ebolo mwemba na jita la ban bamuloloma etum a mimbu, na jongwane̱ pe̱ babo̱ o tunge̱ o bekombo ba lomabe̱no̱!

Na matimbise̱le̱ Yehova jita la masoma ná na no̱ngi bedomsedi ke̱ na dia eso̱mbe̱ o lańse̱ ebol’am ya dikalo tongwea na te̱ mpuli o bola ebol’a Bete̱l. O tanga lam la lo̱ndo̱ te̱ Yehova a namse̱ mba njoasoa. O sumo te̱ muńe̱nge̱ m’ebol’am o Bete̱l, ye mimbu jita we̱nge̱ biso̱ na Lila jeno̱ muńe̱nge̱ o te̱ dikalo na myemba ma Broklyn, we̱ni di kusino̱ mako̱m ma bwam jita.

Ebol’am ya Bete̱l e dia e mala oboso na jongwane̱ la Lila buńa te̱. To̱ná na mábukano̱ 84 mbu, na dia na mabwane̱ ebol’am muńe̱nge̱, na mongwane̱ mukanjo m’ebolo o loma na kasa pe̱ maleta.

E se̱ muńe̱nge̱ o be̱ o bebokedi be peti do̱lo̱ ba Yehova na je̱ne̱ diwengisan le oteten a ba ba maboleye̱ Yehova na ba ba si maboleye̱ mo̱. Je ná di so̱ṅtane̱ bwambwam byala ba Maleaki 3:18: “Lo me̱nde̱ pe̱te̱ je̱ne̱ ná ndando ńe oteten a nute̱m na sim na ńabobe, oteten a nu nu maboleye̱ Loba na nu nu si maboleye̱ mo̱.” Buńa te̱ bo matombe̱, di me̱ne̱ ne̱ni was’a Satan ńe o wale̱ o dibumbe, e londino̱ na bato ba si be̱n dipita to̱ diwo̱, na to̱ son a muńe̱nge̱ ma longe̱. Nde ba bena ba to̱ndi Yehova ba maboleye̱ pe̱ mo̱ be muńe̱nge̱ o longe̱ labu​—to̱na pond’a bobe​—ba be̱ne̱ pe̱ dipita la mbaki la kie̱le̱ ni maye̱. Nika ńe biso̱ edube ende̱ne̱ o lańse̱ myango ma bwam ma Janea! (Mat. 24:14) Je o jenge̱le̱ bo buńa, bwena bwā be̱be̱, Janea la Loba di me̱nde̱no̱ ńamse̱ nin was’a bobe na wana was’a peńa owe̱ni minam me̱se̱ a kakane̱no̱ mi me̱nde̱no̱ londa, name̱ne̱ pe̱ na ja la bwam na longe̱ la bwindea. Denge̱, baboledi ba jemea ba Yehova ba me̱nde̱ bwane̱ longe̱ la bwindea muńe̱nge̱ o nin wase.