1, 2. (a) Ne̱ni longe̱ di wusano̱ be̱ esibe̱ Bibe̱l e? (b) Nje e mongwane̱ biso̱ ná di tombwane̱ mwe̱ndi ma Bibe̱l e?

BIBE̱L e si be̱ te̱, we ná o dutea ne̱ni longe̱ lo̱ngo̱ di wusano̱ be̱ e? O si wusa be̱ne̱ malea ma mbaki to̱ mō̱ ońola longe̱ la buńa te̱. O si wusa kusa malabe̱ ma te̱nge̱n ma myuedi ońola Loba, longe̱ na kie̱le̱ ni maye̱. O si wusa pe̱ to̱ bia beboledi ba Yehova o mbasanedi ma bato ba pond’a kwaṅ.

² Ngan to̱ biso̱, di titi o nink’a bete̱medi be masine̱le̱ mulema we̱nge̱. Yehova a boli biso̱ Eyal’ao, Bibe̱l. A bola pe̱ biso̱ mboṅ ni bam ná mwe̱ndi mao mu me̱nde̱ tingame̱ po̱ko̱po̱ko̱. Ńamuloloma Petro a pandi byala ba Yesaya 40:8. To̱ná be byala be si mato̱peano̱ tobotobo ońola Bibe̱l, be mabonde̱ mwe̱ndi ma Bibe̱l. (Langa 1 Petro 1:24, 25.) Mbaki ńe nde ná, je ná di tombwane̱ mwe̱ndi ma Bibe̱l sepo̱n ke̱ di be̱n mo̱ o eyeme̱ di maso̱ṅtane̱no̱ bwam. Ba bena ba to̱ndi Eyal’a Loba bembi nika be̱ibe̱i. O ńo̱ṅo̱n na ńo̱ṅo̱n, bato ba milema ma mbale̱ ba boli me̱se̱ na titimbe̱ o tukwa na camane̱ Betiledi to̱ná nik’e si tano̱ bu. Mpuli mabu mu ta mulatako na jemea la Loba le nde ná “bato be̱se̱ bongisabe̱, ba we̱le̱ pe̱ so̱ṅtane̱ mbale̱.”​—1 Tim. 2:3, 4.

3. Nje di malano̱ je̱ne̱ o din jokwa e? (Ombwa duta la bebotedi ba jokwa.)

 ³ O din jokwa, di mala je̱ne̱ byembilan ba ne̱ni Eyal’a Loba e tingame̱no̱ to̱ na (1) mawengisan o leme̱, (2) lańa la ngiń’a manea, na (3) jeka la betukwedi ba Bibe̱l. Nje jeno̱ ná di tombwane̱ o din jokwa e? Di me̱nde̱ bola ná di bate to̱ndo̱ Eyal’a Loba; di bate pe̱ to̱ndo̱ nu nu boli biso̱ Bibe̱l ońola bwam basu.​—Mik. 4:2; Rom. 15:4.

4. (a) Ne̱ni leme̱ lo matukwano̱ na ponda e? (b) Nje e malee̱ ná Loba lasu di titi ndando ońola leme̱ e, nje nika e matute̱le̱no̱ wa o bola e?

⁴ Leme̱ lo yo̱ki tukwa na ponda. Byala na mbad’a kwala be ná ba tukwa na ponda. Yen ebe o be̱n byembilan be malee̱ ná eyem’ango̱ pe̱ e tuko. Nika pe̱ nde leme̱ la Bonahebe̱r na Grikia lena ba bolanno̱ o tila dongo dinde̱ne̱ la Bibe̱l lo tukono̱. Ebanja eyem’a Bonahebe̱r na ya Grikia ba mato̱po̱no̱ we̱nge̱ be diwengisan na nje ba tano̱ ba to̱po̱ o ponda Bibe̱l e tilabe̱no̱. To̱ ba bena ba bi leme̱ la Bonahebe̱r na Grikia lo bolane̱ o tila Bibe̱l ba si mawe̱le̱ so̱ṅtane̱ mo̱, ba be̱n ńo̱ng’a betukwedi. Bato bō̱ bo̱nge̱le̱ ná bangame̱n jokwa Grikia ńa kwaṅ ná ba we̱le̱ langa Bibe̱l o leme̱ ba tilino̱ mo̱ nged’a boso. Nde, nika ńe ná e s’ongwane̱ babo̱. * Bwam bwe nde ná Bibe̱l e mátukwabe̱ o mususu to̱ o mongo mao mō̱ o lambo ka 3 000 la leme̱. Yehova a mapula so̱ ná “bekombo be̱se̱ na mbia na leme̱” ba we̱le̱ tombwane̱ Eyal’ao. (Langa Bebīsedi 14:6.) Mo̱, nik’e si mabata sise̱le̱ wa be̱be̱ na Loba lasu la ndolo di titi pe̱ to̱ ndando e?​—Bebolo 10:34.

5. Ońola nje King James Version e tano̱ tobotobo e?

⁵ Di tukwa la leme̱ na ponda di matapa pe̱ betukwedi ba Bibe̱l. Moto e ná a si so̱ṅtane̱ pe̱ betukwedi bō̱ be ná be ta be wama o ponda busisabe̱ lao. Eyembilan ewo̱ ya nika ye nde King James Version ni busisabe̱ nged’a boso o mbu 1611. Na mo̱ e timba Bibe̱l a Inglisi ba tano̱ ba bolane̱ buka ye̱se̱, kańena byala bao be so̱lo̱ o bwambo ba Inglisi. * Nde King James Version e si ta e bonde̱ dina la Loba ndongo; dina la “Yehova” di ta nde o ngus’a bepasi, nde e bolane̱ eyal’a “SANGO” na litera inde̱ne̱ o bene̱ bepasi ba Betiledi ba Bonahebe̱r wuma dina la Loba di tano̱ nged’a boso. Bibe̱l i busisabe̱ pe̱ ombusa ponda, i ta nde i bolane̱ eyal’a “SANGO” na litera inde̱ne̱ o bepasi bō̱ ba Betiledi ba Grikia. Na nika, King James Version ńembi epolo e te̱nge̱n ya dina la Loba o nje ba bele̱no̱ ná Male ma Peńa.

6. Ońola nje jeno̱ masoma ná di be̱n Traduction du Monde Nouveau e?

⁶ To̱ na nika, ombusa bebwea ba mimbu byala ba bolanno̱ o tila King James Version be timbi tomba ponda. Nika ńe pe̱ mbale̱ ońola betukwedi ba Bibe̱l o leme̱ lope̱pe̱. Je so̱ masoma ná di be̱n betukwedi o eyem’a bwambo ya we̱nge̱, Traduction du Monde Nouveau (Betukwedi ba Was’a Peńa). E tukwabe̱  o mususu to̱ mongo mao o buka 150 ma leme̱, dongo dinde̱ne̱ la bato le so̱ ná di kusa mo̱ we̱nge̱. Byala bao be ná bwē be mabola ná mwe̱ndi ma Loba mu tape milema masu. (Mye. 119:97) Traduction du Monde Nouveau e timbise̱le̱ dina la Loba o epol’ao yangame̱n o Betiledi.

7, 8. (a) Ońola nje Bonayuda jita o bebwea ba mbu belalo B.P.A. ba si tano̱ ba we̱le̱ so̱ṅtane̱ Betiledi ba Bonahebe̱r e? (b) Nje ye Septante e?

⁷ Manea mō̱ ma ta ma lańse̱ ngiń’abu kańena eyem’abu e kumo o to̱po̱be̱ na jita la bato. Nde Loba a boli ná bato ba be̱ne̱ Bibe̱l o eyeme̱ ba maso̱ṅtane̱no̱. K’eyembilan 39 ma kalat’a Bibe̱l yaboso i tilabe̱ nde na Bonaisrael to̱ Bonayuda. Babo̱ nde ba ta bato baboso ‘byala ba Loba be bakabe̱no̱.’ (Rom. 3:1, 2) Nde lambo ka bebwea ba mbu belalo B.P.A., jita la Bonayuda di si ta pe̱ di so̱ṅtane̱ eyem’a Bonahebe̱r. Ońola nje e? Ońolana Alexanda Nunde̱ne̱ a ta a mábuka o bwemba, na mo̱ a lańse̱ ngiń’a janea la Grikia. (Dan. 8:5-7, 20, 21) Nika e wan ná bwambo ba Grikia bo timbe eyem’a jita ba ta owas’a byanedi bao, nate̱na mo̱me̱ne̱ Bonayuda bena ba ta ba camane̱ o wuma ye̱se̱. Kana Bonayuda jita ba tano̱ nde bā bato̱pe̱ eyem’a Grikia, ba si ta pe̱ ba we̱le̱ so̱ṅtane̱ Betiledi na bwambo ba Bonahebe̱r. Nje e ta e pula e?

⁸ La teten a bebwea ba mbu belalo B.P.A., kalati itanu yaboso ya Bibe̱l na bwambo ba Bonahebe̱r i ta i tukwabe̱ na bwambo ba Grikia. Ba bo̱le̱ tukwa yine̱ kalat’a Betiledi ba Bonahebe̱r o bebwea ba mbu beba B.P.A. Yi kalati ye̱se̱ i lati nde ba bele̱no̱ na Septante (Betukwedi ba musamba). Septante nde e biane̱ ka betukwedi baboso ba Betiledi ba Bonahebe̱r o mususu.

9. (a) Ne̱ni Septante na bene̱ betukwedi baboso bepe̱pe̱ bongwane̱no̱ balange̱ Eyal’a Loba e? (b) Njik’epasi o to̱ndino̱ o Betiledi ba Bonahebe̱r e?

⁹ Septante ńongwane̱ jita ná Bonayuda na bane̱ bato̱pe̱ bwambo ba Grikia ba we̱le̱ langa Betiledi ba Bonahebe̱r. E se̱ muńe̱nge̱ ba tano̱ o senga to̱ langa Eyal’a Loba o eyeme̱ e timbi be̱ babo̱ k’eyem’a yabane̱ e! Na ponda, mongo mō̱ ma Bibe̱l ma tukwabe̱ o leme̱ lope̱pe̱ bato be̱se̱ ba tano̱ ba to̱po̱, kana bwambo ba Siria, Jaman ńa kwaṅ (Gothik), na Latania. Kana bato ba tano̱ ba langa Betiledi ba Bosangi o eyeme̱ ba maso̱ṅtane̱no̱, ba timbi to̱ndo̱ mo̱. (Langa Myenge 119:162-165.) Na mbale̱, Eyal’a Loba e bengi tingame̱ to̱na ma mawengisan me̱se̱ o eyeme̱ bato jita ba tano̱ ba to̱po̱.

10. Ońola nje dongo dinde̱ne̱ la bato di si tano̱ di we̱le̱ be̱ne̱ Bibe̱l o mińa ma Jo̱n Wiklif e?

¹⁰ Ngedi iwo̱, bato ba ngińa ba keki o jeka bato ná ba si langa Bibe̱l. Nde, bato ba milema ma mbale̱ ba te̱nge̱ne̱ babo̱. Mō̱ ńabu a ta nde Jo̱n Wiklif, mubied’a madube̱ m’ebasi ń’ebwe’a mbu e londe̱ 14. A ta a dube̱ ná moto te̱ angame̱n tombwane̱ Eyal’a Loba. Nde o mi mińa, beye̱me̱ki ba bato o ekombo a Inglisi be si ta be we̱le̱ be̱ne̱ Bibe̱l. Ońola nje e? Njo̱m po̱ ńe nde ná, kana ba tano̱ ba tombe̱le̱ Bibe̱l na dia la tila, e ta mususedi munde̱ne̱, kańena jita la bato ba si ta  ba we̱le̱ kusa mo̱. Omo̱ń a nika pe̱, dongo dinde̱ne̱ di si ta di bia langa. Ye mbale̱ ná, ba ta ba senga bolanga ba bepasi o mitin, nde mbaki to̱ po̱ e titi ná ba ta ba so̱ṅtane̱ nje ba tano̱ ba senga. Ońola nje e? Ońolana Bibe̱l ńena ebasi e tano̱ e bolane̱ Vulgate e ta nde e tilabe̱ na Latania. Nde o ebwe’a mbu e londe̱ betanu, Latania e si ta pe̱ eyeme̱ bato jita ba tano̱ ba to̱po̱! Ne̱ni so̱ ba wusano̱ kusa mambo ma ndo̱n ma Bibe̱l e?​—Min. 2:1-5.

11. Nje Bibe̱l a Wiklif e wanno̱ e?

¹¹ O mbu má 1382 nde betukwedi ba Inglisi ba timbino̱ bele̱ ná Bibe̱l a Wiklif be busisabe̱no̱. Bokwedi ba Wiklif ba pomane̱ bia mo̱ jita. Balangwedi ba tano̱ ba bele̱ ná Lolard ba dango na myende o mindi misadi ma Inglisi mō̱ te̱ ombusa mune̱, ná bokwe̱le̱ bato Eyal’a Loba. Lolard i ta be̱ i dongame̱n te̱ bato, i malangea babo̱ bepasi ba Bibe̱l a Wiklif, i die̱le̱ pe̱ babo̱ po̱ ni tilabe̱ na dia. Miwe̱n mabu mi wan diwengisan dinde̱ne̱ di wemse̱ pe̱te̱ ńo̱ng’Eyal’a Loba o milema ma bato.

12. Nje badiedi b’ebasi ba bolanno̱ Wiklif, n’ebol’ao e?

¹² Nje badiedi b’ebasi ba bolino̱ e? Ba botedi singe̱ Wiklif, Bibe̱l ao nikame̱ne̱ pe̱ na bokwedi bao. Ba badiedi b’ebasi ba takise̱ yi Lolard. Ba wase̱le̱ Bibe̱l a Wiklif, na babo̱ ba dise̱ ye̱se̱ yena ba we̱lino̱ so̱. To̱ ombusa kwed’a Wiklif, a numabe̱ njo̱m ná e nde mute̱nge̱ne̱ dube̱. To̱ná ba si mako̱kise̱no̱ moto nu wedi, badiedi b’ebasi ba sumo bewese ba Wiklif o so̱ngo̱, ba dise̱ mo̱, ba koma dibudu lao o mo̱pi ma Swift. Nde ebasi e si ta e we̱le̱ bo̱le̱ ńo̱ng’Eyal’a Loba ni ta o mulema ma bapule̱ langa na so̱ṅtane̱ mo̱. O bebwea ba mimbu be bupe̱, bato jita o Eropa na o mane̱ matongo mape̱pe̱ ma wase ba botedi o jongwane̱ ná Bibe̱l e bate tukwabe̱ na camane̱ pe̱ ońola bwam ba beye̱me̱ki ba bato.

13. Njika mbaki di be̱nno̱ e, ne̱ni pe̱ nik’e membe̱no̱ dube̱ lasu e?

¹³ To̱ ná Bibe̱l e wuno̱ nde na Loba, nika e si mapula kwala ná batukwe̱ Septante, Bibe̱l a Wiklif, King James  Version, to̱so̱ bene̱ betukwedi bepe̱pe̱ ba ta nde ba tutabe̱le̱ na mudī ma Loba. Nde jombo te̱ myango ma ben betukwedi na bene̱ be̱se̱ be busisabe̱, di me̱ne̱ nin mbale̱ ná: Ka nje te̱ Yehova a kakanno̱, Eyal’ao e tingame̱. Mo̱ nika e si membe̱ dube̱ lasu ná mane̱ makaki me̱se̱ ma Yehova pe̱ ma me̱nde̱ londa e?​—Yos. 23:14.

14. Ne̱ni jokwa l’Eyal’a Loba di masikime̱ye̱no̱ ndolo di be̱ne̱nno̱ mo̱ e?

¹⁴ Bibe̱l e si membe̱ dube̱ lasu buka te̱, jokwa la ne̱ni e tingame̱no̱ mi mimbu me̱se̱ di masikime̱ye̱ ndolo di be̱ne̱nno̱ Yehova. * Mo̱, ońola nje a se̱le̱no̱ bola biso̱ Eyal’ao e? Ońola nje a bolino̱ pe̱ mboṅ ni bam ná e me̱nde̱ tingame̱ e? Ońolana a to̱ndi biso̱, a mapula pe̱ lee̱ biso̱ nje ye ońola bwam basu. (Langa Yesaya 48:17, 18.) Yangame̱n so̱ ná biso̱ pe̱ di to̱nde Yehova kana a lee̱le̱no̱ biso̱ ndolo, di ne̱nge̱ pe̱ mbend’ao.​—1 Yohane 4:19; 5:3.

15. Nje di me̱nde̱no̱ jombwea o jokwa di mabupe̱ e?

¹⁵ E te̱nge̱n o kwala ná, kana di to̱ndino̱ Eyal’a Loba, di me̱nde̱ pula tombwane̱ mo̱ esibe̱ suba to̱ lambo oten. Ne̱ni jeno̱ ná di busane̱ muse̱ṅ o bolanga basu ba Bibe̱l e? Nje ye ná yongwane̱ biso̱ o bola ná Bibe̱l nde e to̱pe o epol’asu o dikalo e? Ne̱ni ba ba malee̱ o kwande̱ki beno̱ ná ba bola ná belēdi babu be se̱me̱ye̱ nde o Bibe̱l e? Di me̱nde̱ kusa malabe̱ ma mi myuedi o jokwa di mabupe̱.