1, 2. (a) Nje si jalea la ńolo di mawanano̱ e? (b) Ońola nje to̱ti la jalea la ńolo leno̱ muse̱ṅ we̱nge̱ e?

JALEA la ńolo le nde ede̱mo a Loba. (Gal. 5:22, 23) Yehova a be̱n jalea la ńolo o dime̱ne̱ le ke̱nge̱nge̱. Mbel’a moto ni si te̱m na sim e mapo̱ngo̱ nde miwe̱n o be̱ne̱ jalea la ńolo. Si be̱ne̱ la jalea la ńolo o nin we̱nge̱ di mawana mbeu a ńolo jita, kana bwala o esukulu, na o ebolo. Le pe̱ ná di wana byala ba bobe, so̱ki, njo, kwed’a diba, beto̱m be s’angame̱n, be̱ la mukom a bede̱mo ba bobe, beboa, maboa ma mulema, maboa ma mawe̱ na musonje, meme̱ ma si mapulabe̱, na nika.​—Mye. 34:11-14.

² Ye mbale̱ ná ba bena ba si be̱n jalea la ńolo ba mawanea nde babo̱me̱ne̱, na bape̱pe̱ mitakisan. Nde si be̱ne̱ la jalea la ńolo di ma bata nde o lańa. O mbu má 1940 bato ba ta bokwa o be̱ne̱ jalea la ńolo, nde e so̱be̱ min mińa ná jita ba si mapo̱ngo̱ pe̱ miwe̱n to̱ mō̱. Nika e titi bokwe̱ Eyal’a Loba mańaka, ebanja Bibe̱l e ta e mábīse̱ oboso ba ponda ná, “si we̱le̱ la mańolo ko̱nji” to̱so̱ si be̱ne̱ la jalea la ńolo di me̱nde̱ nde be̱ eyemban ewo̱ ya “mińa misukan.”​—2 Tim. 3:1-3.

3. Ońola nje Kriste̱n yangame̱nno̱ be̱ne̱ jalea la ńolo e?

³ Ońola nje yeno̱ mweńa ná o se ede̱mo a jalea la ńolo e? Ombwa njo̱m inde̱ne̱ iba. Ńaboso, ye̱ne̱ne̱ ná bato ba be̱n  jalea la ńolo ba si be̱n jita la mitakisan. Be ńai ńe skwe̱ o besengedi babu ba teten, be pe̱ ná ba we̱le̱ kusa mako̱m ma mbale̱, ba si mapomane̱ o linga to̱ no̱ngo̱ mutaka, to̱ kusa diboa la mo̱nge̱le̱ ka ba ba si be̱n jalea la ńolo. Ni londe̱ iba, be̱ la ńai ni malembe̱ makekisan, na ni be̱n jalea la ńolo le mweńa o tika do̱lisane̱ Loba. Ko̱ la Adam na Eva di mabonde̱ ni mbale̱. (Bbot. 3:6) Botea ni ponda, o̱nge̱le̱ te̱ ndutu ye̱se̱ yena jita ba kusino̱, ebanja ba si sai y’ede̱mo a mweńa.

4. Nje e membe̱ nu ńe o jane̱ o be̱ne̱ jalea la ńolo e?

⁴ K’asu ni titi ke̱nge̱nge̱ e mabola ná mot’a benama to̱ mō̱ a titi ná a be̱ne̱ jalea la ńolo o dime̱ne̱ le ke̱nge̱nge̱. Yehova a bi ewe̱nji baboledi bao ba be̱nno̱ ońola di to̱ti, a mapula pe̱ o jongwane̱ babo̱ o buka k’abu ni le̱le̱m o bola bobe. (1 Ki. 8:46-50) Ka Diko̱m la ndolo, a mongwane̱ bato ba mbale̱ ba mapule̱ boleye̱ mo̱ nde bena be owas’ewe̱nji ende̱ne̱ ya jalea la ńolo o matongo mō̱ ma longe̱ labu. Jombweye eyembilan a ke̱nge̱nge̱ ya Yehova, denge̱ di mombwea pe̱ byembilan ba bwam, na ba bobe be tilabe̱ o Bibe̱l. Nde di to̱pea pe̱ malea ma mweńa ma mongwane̱ biso̱ o bata be̱ne̱ jalea la ńolo.

5, 6. Njik’eyembilan a jalea la ńolo Yehova a bolino̱ biso̱ e?

⁵ Yehova a malee̱le̱ jalea la ńolo le ke̱nge̱nge̱, ebanja beboledi bao be ná ke̱nge̱nge̱. (Ndim. 32:4) Nde biso̱ di titi ke̱nge̱nge̱; to̱na nika, o bwam ba so̱ṅtane̱ ede̱mo a jalea la ńolo, jangame̱n jombwea eyembilan a Yehova ná di we̱le̱ jembilane̱ mo̱ o mbad’a bwam. O njika bete̱medi bō̱ Yehova a lee̱le̱no̱ jalea la ńolo e?

⁶ Dutea te̱ ne̱ni Yehova a lee̱le̱no̱ jalea la ńolo niponda Satan a kwe̱mno̱ mo̱. Ni penda e ta ńangame̱n bo̱. Pamo a Diabolo e ńakisane̱ na lingise̱ pe̱ yine̱ ange̱l ya jemea ya Loba. Wombo te̱ ndutu ye̱se̱ Satan a wanno̱, ponda po̱ wame̱ne̱ pe̱ o masenga nde mulemlem. Nde Yehova a si ta wadiwadi. A boli nde jalabe̱ di te̱nge̱n. A lee̱le̱ muńo̱ngo̱ o malinga, na te̱me̱ la sim jombwea pamo a Satan. (Bbu. 34:6; Hiob 2:2-6) Ońola nje e? Yehova ese̱le̱ ná ponda e tombe ebanja a si mapula ná to̱ mō̱ a bumbe, nde “ná be̱se̱ bate̱le̱.”​—2 Pet. 3:9

7. Nje eyembilan a Yehova e mokwe̱le̱no̱ biso̱ e?

⁷ Jalea la ńolo la Yehova di mokwe̱le̱ biso̱ ná di no̱nge ponda o me̱ne̱ byala na matanga masu, na ná di si be̱ wadiwadi. Wangame̱n te̱ no̱ngo̱ bedomsedi ba mweńa, no̱ngo̱ ponda o dutea, ná bedomsedi bo̱ngo̱ be be̱ nde ba dibie̱. Kane̱ o kusa dibie̱ la to̱po̱ to̱ bola nje e te̱nge̱n. (Mye. 141:3) We te̱ owas’a malinga, ye lambo di bo̱bi ná o bole kaponda besengedi bo̱ngo̱. Jita lasu di ko̱lo̱ngo̱ne̱ nde jombwe̱ byala to̱ beboledi ba wadiwadi ombusa ponda!​—Min. 14:29; 15:28; 19:2.

8. (a) Owe̱ni jeno̱ ná di so̱ byembilan ba bwam ba jalea la ńolo e? (b) Nje yongwane̱ Yose̱f o lembe̱ makekisan ma munj’a Potifar e? (Ombwa duta la bebotedi ba jokwa.)

⁸ Njika byembilan ba Bibe̱l be mabonde̱ mweńa ma be̱ne̱ ngińa omo̱ń a beboledi basu e? Esibe̱ penda we ná wo̱nge̱le̱ bato jita o Bibe̱l bena ba lee̱le̱ jalea la ńolo owas’a makekisan. Mō̱  ńabu e nde mun’a mome ńa Yakob, Yose̱f. A lee̱le̱ jalea la ńolo ke̱ e muboledi o mbo’a Potifar, mwaned’a batatedi ba Farao. Munj’a Potifar a soke̱ miso̱ mao omo̱ń a Yose̱f, nu ta “nu be̱ne̱ ńol’a bwam, a do̱lo̱ pe̱ boso,” nde a keka o lo̱ndo̱ mo̱. Nje yongwane̱ Yose̱f o lembe̱ makekisan e? Ye̱ke̱i te̱, a no̱ngi ponda o dutea jombwea betune̱ be wusa ko̱ye̱ mo̱ ke̱ emedi. Ponda a putedino̱ mo̱, Yose̱f a ńī nde mo̱ mila. A dutedi ná: “Ne̱ni neno̱ ná na bola ninka bobe bonde̱ne̱ o wusane̱ Loba e?”​—Bbot. 39:6, 9; langa Minia 1:10.

9. Ne̱ni weno̱ ná o boṅsane̱ wame̱ne̱ o lembe̱ makekisan e?

⁹ Eyembilan ya Yose̱f e mokwe̱le̱ nde biso̱ nje e? Lambo diwo̱ le nde ná jangame̱n o samba makekisan ná di si bula mbend’a Loba. O ponda kwaṅ, bō̱ basu bena be Mboṅ a Yehova we̱nge̱ banane̱ mudesi, so̱ki, sika, banga, musonje, na nika. To̱ ombusa dubise̱, ponda iwo̱, ńo̱ng’a timba o ma mambo ńe ná e po̱ye̱ babo̱. To̱na nika, kekise̱ di po̱yedi te̱ wa o bula mbend’a Yehova, ná wembe̱ wame̱ne̱, dutea ne̱ni o me̱nde̱no̱ ńamse̱ mulatako mo̱ngo̱ na Yehova yete̱na o subi jalea ńolo, o bo̱bo̱. We ná o keka dutea o bete̱medi bō̱ be ná be be̱ wa makekisan, nde wombwa ne̱ni samba mo̱. (Mye. 26:4, 5; Min. 22:3) Makekisan ma po̱yedi te̱ wa, baise̱ Yehova dibie̱ na jalea la ńolo ná o lembe̱ mo̱.

10, 11. (a) Njika makekisan beso̱mbe̱ jita be be̱nno̱ o besukulu e? (b) Nje ye ná yongwane̱ babo̱ o lembe̱ mo̱ e?

¹⁰ Jita la beso̱mbe̱ be Kriste̱n be oteten a mulemlem ma kekise̱ kana la Yose̱f. Jombweye eyembilan a Kim. Mako̱m mao ma klasi jita ma ta ma ni lata na bome to̱so̱ na bito. Ombusa su la woki te̱, ba ta be̱ ba sese̱ ne̱ni ba nangane̱no̱ muto to̱so̱ mome. Kim a si ta a be̱ne̱ ni ńai a myango o langwa. Embi ná be̱ la diwengisan di boli ná o̱nge̱le̱ ponda iwo̱ ná a “comabe̱ nde,” mako̱m mao pe̱ ma langa mo̱ ka ń’elemā ebanja a si be̱n diko̱m la mome. Kim a ta a bia ná ńo̱ng’a lata ńe ngińa o pond’eso̱mbe̱, nde a bolane̱ dibie̱ ná a si bola ka babo̱. (2 Tim. 2:22) Mako̱m mao m’esukulu ma ta be̱ ma baise̱ mo̱ nga a dia ngo̱ndedi. Nika e ta e bola mo̱ epolo o langwea babo̱ ońola nje a si be̱nno̱ diko̱m la mome. Di mabwane̱ beso̱mbe̱ be si be̱n bedangwedi ba mbamba muńe̱nge̱, Yehova pe̱ mulemlem!

¹¹ Bibe̱l e mabola byembilan ba jome̱le̱ ba bato ba si ta ba be̱ne̱ jalea la ńolo jombwea lata la mome na muto. E malee̱le̱ pe̱ mbeu a ńolo yena i mako̱ye̱ ba bena ba titi ko̱nji. To̱ nja ńe o mulemlem ma bete̱medi ka Kim, o̱nge̱le̱ nje e po̱yedi elem’ā mpesa ma moto kalat’a Minia bepasi 7 e to̱pedino̱. O̱nge̱le̱ pe̱ bebolo ba Amnon na mbeu a ńolo a kusino̱. (2 Sam. 13:1, 2, 10-15, 28-32) Bayedi bombweye din to̱ti o jowe̱ labu la ndabo a mbia ná bongwane̱ bana babu o be̱ne̱ jalea la ńolo na dibie̱, tongwea na bolane̱ ben byembilan ba Bibe̱l.

12. (a) Ońola nje Yose̱f a wutane̱no̱ bonasango miso̱di mao e? (b) O njika bete̱medi jangame̱nno̱ jalea besengedi basu ba teten e?

¹² O ngedi nipe̱pe̱ Yose̱f a lee̱le̱ pe̱te̱ eyembilan a jalea la ńolo. Ponda bonasango ba po̱ino̱ o janda da o Egipto Yose̱f a wutane̱ babo̱ nja eno̱ ná a so̱ṅtane̱ nje e ta babo̱ o milema. Ponda mulema mu bo̱bino̱ mo̱ a  we̱nge̱le̱ nde ńolo o wuta miso̱di mao. (Bbot. 43:30, 31; 45:1). Munaso̱ngo̱, to̱ ńandolo mō̱ a lingise̱ te̱ wa, jalea lo̱ngo̱ la ńolo kapo̱ ka Yose̱f je ná jongwane̱ wa ná o si pota. (Min. 16:32; 17:27) O be̱n te̱ o ndabo ango̱ ńa mbia moto nu pangabe̱ o bebokedi, ye mweńa o jalea besengedi bo̱ngo̱ ba teten ná o we̱le̱ myoyo o mulatako mańu. Bola la nika di titi bu, nde o me̱nde̱ tongwe̱le̱ yete̱na wo̱nge̱le̱ ná we nde o jembilane̱ Yehova na bola pe̱ nje anedino̱.

13. Nje eyembilan a Kiṅe̱ David e mokwe̱le̱no̱ biso̱ e?

¹³ Bibe̱l e mabola eyembilan ya toboboto jombwea Kiṅe̱ David. A ta a be̱ne̱ ngińa ninde̱ne̱ ńena a bangino̱ o bolane̱ ke̱ e owas’a malinga ponda Saul na Simei ba kumono̱ mo̱. (1 Sam. 26:9-11; 2 Sam. 16:5-10) Bobe bao na Batseba, na malinga mao te̱nge̱ne̱ Nabal ńa mukubo ba mabola mboṅ ná David a si lee̱le̱ jalea la ńolo ponda ye̱se̱. (1 Sam. 25:10-13; 2 Sam. 11:2-4) To̱na nika, David a mabola biso̱ belēdi ba mweńa. Baboso, batudu oteten a tumba la Loba bangame̱n no̱ngo̱ jita la jangame̱ye̱ o lee̱le̱ jalea la ńolo ná ba si kata myoyo mabu. Be londe̱ beba, to̱ moto a si lakisane̱ mo̱me̱ne̱ buka moyo, o̱nge̱le̱ ná makekisan ma titi ná ma po̱ye̱ mo̱.​—1 Kor. 10:12.

14. Nje munasango mō̱ a kusino̱ e, ońola nje bedangwedi basu o nin ńai a bete̱medi beno̱ mweńa e?

¹⁴ Nje weno̱ ná o bola ná o bate be̱ne̱ jalea la ńolo e? Jombweye te̱ nje e bolan. Mutoa mō̱ mu dome̱le̱ ma Luiji la mbusa. To̱ná mudome̱le̱ mo̱ a kwedino̱ muka, a kumo nde loa Luiji na wasa pe̱ ewe̱nji. Luiji a kane̱, a baise̱ Yehova ná ongwane̱ mo̱ o jalea ńolo, na lo̱ko̱ pe̱ mudome̱le̱ mo̱, nde a si we̱li o lo̱ko̱ mo̱. Luiji a tili nde dina la dio di mombweye̱ mitoa ke̱ mbeu a ńolo ńe̱ne̱ne̱ la nu sango na mo̱ ala, a dia mo̱ e o kima. Ombusa woki po̱, Luiji alo o pe̱pe̱le̱ ńango mō̱ o dikalo na mo̱ a so̱ ná mom’ao nde a ta a dome̱le̱ mo̱ o ngea! Nu sango a bo iso̱n na mo̱ a baise̱ milakisan, ombwe̱ nje a bolino̱. A tilea dio di mombweye̱ mitoa ke̱ mbeu a ńolo ńe̱ne̱ne̱ la Luiji ná ba pomane̱ po̱ngulane̱ mutoa ma Luiji. Ukedi o jokwa la munj’ao a bwa pe̱ muńe̱nge̱ ońola nje a sengino̱. Ninka ńe̱se̱ e boli ná munasango Luiji e̱ne̱ muse̱ṅ ma bedangwedi bao, na nje si jalea la ńolo di wusano̱ wana ka mbeu a ńolo.​—Langa 2 Korinto 6:3, 4.

15, 16. Ne̱ni jokwa la Bibe̱l di mongwane̱no̱ wa na ndabo ango̱ ńa mbia o be̱ne̱ jalea la ńolo e?

¹⁵ Jokwa la Bibe̱l la njiba na la ponda te̱ di mongwane̱ Kriste̱n o bata be̱ne̱ jalea la ńolo. O̱nge̱le̱ ná Loba a kwalane̱ Yosua ná: “Nin kalat’a mbenda e s’asumwe̱ o mudumbu mo̱ngo̱, dutea ońol’ao mwese na bulu, wombwe ná o bole kaponda me̱se̱ matilabe̱ oten; nika nde o me̱nde̱no̱ tombwane̱ o bebolo bo̱ngo̱ be̱se̱ na be̱ pe̱ mutam.” (Yos. 1:8) Mo̱, ne̱ni jokwa la Bibe̱l leno̱ ná longwane̱ wa o be̱ne̱ jalea la ńolo e?

¹⁶ Joko byembilan o Betiledi be malee̱ muse̱ṅ ma be̱ne̱ jalea la ńolo na mbeu a ńolo ni mapo̱ ke̱ di si be̱n mo̱. Yehova a boli ná ben byembilan be tilabe̱ ońola bwam basu. (Rom. 15:4) Ye biso̱ dibie̱ o langa, jokwa, na dutea pe̱ na po̱m o ben byembilan. Wasa bia nga di to̱ti di mombwea wa na ndabo ango̱ ńa mbia. Baise̱ Yehova ná ongwane̱ wa o we̱le̱ Eyal’ao o ebolo.  O so̱i te̱ ná o si be̱n jalea la ńolo o tongo diwo̱ te̱nge̱ la longe̱, emea nika. Kane̱ ońola nika, o we̱ pe̱ ná o ńake o y’ede̱mo. (Yak. 1:5) Po̱ngo̱ muwaso o kalat’asu ya Kriste̱n ná o so̱ malea ma mongwane̱ wa.

17. Ne̱ni bayedi beno̱ ná bongwane̱ bana babu o be̱ne̱ jalea la ńolo e?

¹⁷ Ne̱ni weno̱ ná wongwane̱ bana bo̱ngo̱ o be̱ne̱ jalea la ńolo e? Bayedi ba bie ná beso̱mbe̱ be si mayabane̱ y’ede̱mo. Ka ne̱ni te̱ yeno̱ na bene̱ bede̱mo be̱se̱ bana bangame̱nno̱ jokwa, bayedi bangame̱n o lee̱le̱ eyembilan a bwam. (Efe. 6:4) O me̱ne̱ so̱ te̱ ne̱ni bana bo̱ngo̱ beno̱ o po̱ngo̱ miwe̱n o jalea mańolo mabu, baise̱ wame̱ne̱ nga we babo̱ eyembilan a bwam. O si yaṅa muse̱ṅ ma busa o dikalo ponda ye̱se̱, jukea la ndongame̱n, na die̱le̱ la jowe̱ la ndabo a mbia. Yete̱na nika ńangame̱n, o si bwa bo̱ngo̱ o kwala ná ke̱m o mambo mō̱ bana bo̱ngo̱ ba mabaise̱no̱ wa! Yehova a ta a te̱se̱ye̱ Adam na Eva myoyo mena mi ta babo̱ muse̱ṅ o jemba mo̱ ka mwanedi. Mulemlem pe̱ nde mbe̱t’a dibongo ńa bayedi na eyembilan abu ya bwam ba mokwe̱le̱no̱ bana jalea la ńolo. Ndol’a byanedi ba Loba na edube ońola bete̱sedi bao nde be mambo me tiki buka me̱se̱ weno̱ ná wokwe̱le̱ bana bo̱ngo̱.​—Langa Minia 1:5, 7, 8.

18. Ońola nje be̱ mbaki ná mindenge ma bwam me ná mi wanea wa minam e?

¹⁸ E be̱ ná o be̱n bana to̱ ke̱m, po̱so̱ mindenge mo̱ngo̱ na dibie̱. Mako̱m mo̱ngo̱ me te̱ bato ba to̱ndi Yehova, ma me̱nde̱ tute̱le̱ wa o te̱se̱ mambo ma mudī o mabupe̱no̱, na samba mbeu a ńolo. (Min. 13:20) Eyembilan abu ya bwam e me̱nde̱ tute̱le̱ wa o jembilane̱ jalea labu la ńolo. Be̱ mbaki ná bedangwedi bo̱ngo̱ ba bwam pe̱ be me̱nde̱ jembe̱ mako̱m mo̱ngo̱. Jalea la ńolo o me̱nde̱no̱ be̱ne̱ di me̱nde̱ jongwane̱ wa o do̱lisane̱ Yehova buńa te̱, o bwane̱ longe̱ muńe̱nge̱, na jabane̱ nje o be̱nno̱ ya bwam na bandolo bo̱ngo̱.