1. Nje Bibe̱l e mabīse̱no̱ biso̱ e?

NJE e me̱nde̱ po̱ye̱ tumba la Loba son a ponda e? Je ná di bia jalabe̱. Bibe̱l e malangwea biso̱ njika mambo ma mweńa ma me̱nde̱ ko̱ye̱ biso̱ be̱se̱ son a ponda. Edinge̱ ewo̱ tobotobo e mongwane̱ biso̱ o bia nje manea mō̱ ma ngińa ma nin wase ma me̱nde̱no̱ bola. Mi myango mena mi tilabe̱ o Daniel epasi 11, mi malangwa myango ma kiṅe̱ iba i mate̱nge̱ne̱le̱, kiṅ’a pongo na kiṅ’a mikondo. Dongo dinde̱ne̱ la y’edinge̱ di mákusa belondisedi, je so̱ ná di be̱ mbaki ná dine̱ dongo di dia pe̱ di me̱nde̱ londa.

2. Bupisane̱ Bebotedi 3:15 na Bebīsedi 11:7; 12:17, njika mambo ma mweńa di s’angame̱nno̱ dimbea ke̱ di mokwa eding’a Daniel e?

² Ná di so̱ṅtane̱ edinge̱ e tilabe̱ o Daniel epasi 11, di s’angame̱n dimbea ná e makwalea nde buka te̱ ońola kiṅe̱ na manea mena ma bolane̱ ngiń’abu o takise̱ tumba la Loba. To̱ná baboledi ba Loba beno̱ bosadi kobisan na muso̱ngi ma bato be o wase ńe̱se̱, babo̱ nde man manea ma mako̱ye̱no̱ tobotobo. Ońola nje e? Ońolana Satan na ebe̱yed’ao ya mambo ye̱se̱ ba be̱n nde janda diwo̱; le nde ná ba bumbise̱ ba bena ba maboleye̱ Yehova na Yesu. (Langa Bebotedi 3:15 na Bebīsedi 11:7; 12:17.) Omo̱ń a nika, edinge̱ Daniel a tilino̱ yangame̱n be̱ mulatako na bedinge̱ bepe̱pe̱ be o Eyal’a Loba. Mbale̱ ńe nde ná di me̱nde̱ nde so̱ṅtane̱ eding’a Daniel bwambwam yete̱na di kobisane̱ mo̱ na mongo mape̱pe̱ ma Betiledi.

3. Nje di me̱nde̱no̱ kwalea o din jokwa na o di lena di mabupe̱ e?

 ³ Di mala jombwea tatan dongo la Daniel 11:25-39. Di me̱nde̱ jokwa ba nja ba ta kiṅ’a pongo na kiṅ’a mikondo botea o mbu 1870 nate̱na o mbu 1991. Di me̱nde̱ pe̱ jokwa ońola nje e te̱nge̱nno̱ ná di sangise̱ so̱ṅtane̱ lasu la dongo diwo̱ la yen edinge̱. O jokwa di mabupe̱ di me̱nde̱ kwalea Daniel 11:40–12:1, di me̱nde̱ pe̱ sangise̱ so̱ṅtane̱ lasu la nje di dongo l’edinge̱ di mabīse̱no̱ jombwea pambo a ponda ńa botea mbu 1991 nate̱na o bila ba Armagedon. O jokwa lo̱ngo̱ la man mokwa mabane̱, e me̱nde̱ be̱ bwam ná wombweye ebambu “Kiṅe̱ i mabwemane̱ o pond’a sukan.” Di se̱le̱ so̱ bia ba nja be yi kiṅe̱ ibane̱ yen edinge̱ e makwaleano̱.

4. Njika mambo malalo ma mongwane̱ biso̱ o bia ba nja be kiṅ’a pongo na kiṅ’a mikondo e?

⁴ O bebotedi mina ná “kiṅ’a pongo” na “kiṅ’a mikondo” ma ta nde ma bolabe̱ manea ma politik mena ma ta o pongo na o mikondo m’ekombo a Israel. Ońola nje di makwalano̱ nika e? Maka nje ange̱l ni bīse̱ Daniel mwe̱ndi e kwalino̱: “Na po̱i so̱ nde tatan o bīse̱ wa nje e me̱nde̱ ko̱ye̱ tumba lo̱ngo̱ [tumba la Loba].” (Dan. 10:14) Nate̱na o Buńa ba Mwatanu ba 33 P.A., tumba la Israel nde di ta tumba la Loba. Nde botea na ni ponda, Yehova a boli ná e biane̱ ná bwē ná bokwedi ba jemea ba Yesu nde be tumba lao. Ońola nika so̱, dongo dinde̱ne̱ l’eding’a Daniel epasi 11 di si mombwea tumba la Israel, nde bokwedi ba Kristo. (Bebolo 2:1-4; Rom. 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Omo̱ń a nika pe̱, kiṅ’a pongo na kiṅ’a mikondo i tuko na ponda. Nde to̱ na nika, yi kiṅe̱ ye̱se̱ i be̱n mambo mō̱ i mabolano̱ ńai po̱. Laboso, yi kiṅe̱ i bolane̱ ngiń’abu o takise̱ tumba la Loba. Di londe̱ maba, mambo i bolane̱no̱ tumba la Loba ma lee̱ ná i ta i singe̱ Loba la mbale̱, Yehova. Di londe̱ malalo, yi kiṅe̱ ibane̱ yan ná po̱ te̱ e be̱ omo̱ń a nine̱.

5. Mo̱ kiṅ’a pongo na kiṅ’a mikondo i ta o pambo a ponda ńa mbu 100 nate̱na 1870 e? Bola beteledi.

⁵ Ombusa mbu ma 100 P.A., jita la kriste̱n a lobango yingedi o mwemba ma kriste̱n a mbale̱. Yokwe̱le̱ belēdi be kwedi, i wuta pe̱ mbale̱ ye o Eyal’a Loba. Botea na ni ponda nate̱na walea la su la mimbu ma 1800, bebokedi ba baboledi ba Loba to̱ bō̱ be si ta o wase. Kriste̱n a lobango i ńaki ka bekoko o mōnda. Nika e boli ná e be̱ ndutu o bia ba nja ba ta kriste̱n a mbale̱. (Mat. 13:36-43) Ońola nje yeno̱ mweńa o bia nika e? Ońolana nika e malee̱ ná nje di malangano̱ jombwea kiṅ’a pongo na kiṅ’a mikondo e si mombwea kiṅe̱ to̱ manea ma ni pambo a ponda ńa mbu 100 nate̱na mbu 1870. Ebanja bebokedi ba baboledi ba Loba to̱ bō̱ ba wusano̱ ko̱ye̱ be si ta. * Nde, ponda to̱ ininga ombusa mbu 1870, kiṅ’a pongo na kiṅ’a mikondo i busi pe̱te̱. Ne̱ni di bino̱ nika e?

6. Njika ponda baboledi ba Loba ba botedino̱ pe̱te̱ o ko̱to̱me̱ ka dibo̱to̱ e? Bola beteledi.

 ⁶ O mbu 1870 nde baboledi ba Yehova Loba ba botedino̱ o ko̱to̱me̱ ka dibo̱to̱. O mu mbu me̱ne̱ nde Charles T. Russell na mako̱m mao ba bokise̱no̱ klas’a jokwa la Bibe̱l. Munasango Russell na mako̱m mao ma batabata nde ba ta mot’a mwe̱ndi nu “boṅsane̱ ngea” oboso ná Janea la Mesia di mabokisabe̱. (Mal. 3:1) Niponda nde bebokedi ba baboledi ba Loba be botedino̱ pe̱te̱! Mo̱ janea diwo̱ di ta o ni ponda lena di wusa takise̱ baboledi ba Loba e? Jombweye te̱ nika.

7. Nja nu ta kiṅ’a mikondo o pond’a bila baboso e?

⁷ La mbu 1870 Inglisi e ta e málańse̱ janea lao buka mane̱ manea me̱se̱ o wase, e be̱ne̱ pe̱ bewesan ba bila ba ngińa buka mane̱ manea me̱se̱; na mo̱ e timba janea dinde̱ne̱. Di janea la Inglisi nde le yi son a to̱ngo̱ isadi i buki yine̱ to̱ngo̱ ilalo; nika ńe nde Fre̱nsi, Pańa, na Holand. (Dan. 7:7, 8) Di janea la Inglisi pe̱ nde di ta kiṅ’a mikondo o pond’a bila baboso ba wase ńe̱se̱. O ni ponda me̱ne̱, Amerika nde e ta ekombo ye m’bwaṅ buka be̱se̱ o wase, na mo̱ e lata na Inglisi.

8. Nja ńe kiṅ’a mikondo o pambo a ponda ńa mińa misukan ńe̱se̱ e?

⁸ O pond’a bila baboso ba wase ńe̱se̱, Amerika na Inglisi ba lati o be̱ mulo̱ṅ ma bwemba ma ngińa. O ni ponda nde Inglisi na Amerika ba timbino̱ Janea la Inglisi na Amerika. Ka nje te̱ eding’a Daniel e tano̱ e bīse̱, ni kiṅe̱ e ko̱te̱le̱ “mulo̱ṅ munde̱ne̱ ma ngińa.” (Dan. 11:25) O pambo a ponda ńa mińa  misukan ńe̱se̱, Janea la Inglisi na Amerika nde le kiṅ’a mikondo. * Nja pe̱ so̱ nu busi ka kiṅ’a pongo e?

9. Njika ponda kiṅ’a pongo e busino̱ pe̱te̱ e, ne̱ni pe̱ Daniel 11:25 e kusino̱ belondisedi e?

⁹ O mbu 1871, mbu mō̱ ombusa ponda ńena Russell na mako̱m mao ba bokise̱no̱ klas’a jokwa la Bibe̱l nde kiṅ’a pongo e busino̱ pe̱te̱. Nja so̱ nu ta ni kiṅ’a pongo e? Jaman. Mu mbu, Otto von Bismarck a lati mindi jita mena mi timbi Janea dinde̱ne̱ la Jaman. Kiṅ’a Prusia Wilhelm I nde a ta kaisa ńaboso ńa di janea, na mo̱ a te̱se̱ Bismarck ka mudie̱le̱ ekombo ńaboso. * Mimbu mi bupe̱, Jaman e timbi janea la ngińa lena di ta lanea bekombo bepe̱pe̱ o Afrika na o Tub’a Pasifik. Na jaman e botea te̱nge̱ne̱ Inglisi ná e buke mo̱ ngińa. (Langa Daniel 11:25.) Jaman e ko̱te̱le̱ mulo̱ṅ ma bila munde̱ne̱ na mo̱ e timba ekombo e londe̱ beba o wase e be̱n bewesan ba bila ba ngińa. O pond’a bila baboso, Jaman e bolane̱ be bewesan o janane̱ basingedi bao.

10. Ne̱ni eding’a Daniel 11:25b, 26 e kusino̱ belondisedi e?

¹⁰ Daniel a bīse̱ pe̱ nje e me̱nde̱ ko̱ye̱ Janea dinde̱ne̱ la Jaman na mulo̱ṅ munde̱ne̱ ma ngińa mwena di ko̱te̱le̱no̱. Y’edinge̱ e makwala ná kiṅe̱ po̱ “e si me̱nde̱ lembe̱.” Njika mo̱ e? Kiṅ’a pongo. Ońola nje e? “Ebanja ba me̱nde̱ dea mo̱ itaba. Badee̱ o tebed’ao nde ba me̱nde̱ kwese̱ mo̱.” (Dan. 11:25b, 26a) O mińa ma Daniel, o muso̱ngi ma bade̱ “mada ma kiṅe̱” o ta pe̱ o be̱ne̱ “baboleye̱ kiṅe̱.” (Dan. 1:5) Ba nja y’edinge̱ yeno̱ kwalea owan e? Baboledi bande̱ne̱ ba Janea la Jaman; o muso̱ngi mabu o ta o be̱ne̱ banedi ba milo̱ṅ ma bila ma Kaisa na babole̱ malea ońola bila. Babo̱ nde ba kwese̱ din janea. * Y’edinge̱ e si bīse̱ buka te̱ ko̱ la di janea dinde̱ne̱, nde e bīse̱ pe̱ ne̱ni su la bila bao na kiṅ’a mikondo di me̱nde̱no̱ be̱. E kwali jombwea kiṅ’a pongo ná: “Milo̱ṅ mao mi me̱nde̱ camane̱, jita ba me̱nde̱ wo̱ na minume.” (Dan. 11:26b) O bila baboso, ka nje te̱ edinge̱ e bīse̱no̱, mulo̱ṅ ma Jaman mu “camane̱,” jita pe̱ ba “wo̱ na minume.” O ni ponda bila to̱ bō̱ o myango ma mbel’a moto be si ta be mábwa bato o di dime̱ne̱.

11. Nje kiṅ’a pongo na kiṅ’a mikondo ba bolino̱ e?

¹¹ Daniel 11:27, 28 e bīse̱ mambo mena ma bolane̱ oboso ba bila baboso ba wase ńe̱se̱. E kwali ná kiṅ’a pongo na kiṅ’a mikondo i me̱nde̱ ‘ja o mulemlem ma tebedi, i kwalisane̱ na mawo̱ndo̱n.’ E kwali pe̱ ná kiṅ’a pongo e me̱nde̱ ko̱te̱le̱ “m’bwaṅ munde̱ne̱.” Nikame̱ne̱ pe̱ nde mambo ma tombino̱. Jaman na Inglisi ba langwane̱le̱ ná ba mapula musango, nde e timbi so̱be̱ ná be byala be ta nde mawo̱ndo̱n ponda bila be bumno̱ o mbu 1914. O mimbu mi se̱le̱ na 1914, Jaman e timbi be̱ m’bwaṅ, e timba ekombo a m’bwaṅ e londe̱ beba o wase ńe̱se̱. Nde Daniel 11:29 na dongo laboso la mwemba 30 ba kusi  belondisedi, ebanja Jaman ńanane̱ kiṅ’a mikondo, nde e bukabe̱.

12. O bila baboso, nje kiṅ’a pongo na kiṅ’a mikondo ba bolino̱ e?

¹² Botea o mbu 1914 nate̱na we̱nge̱, yi kiṅe̱ ibane̱ i mabenga bwemane̱ na janane̱ pe̱ tumba la Loba. K’eyembilan, o pond’a bila baboso, Jaman na Inglisi ba takise̱ baboledi ba Loba, ońolana ba bangi no̱ngo̱ dongo o bila. Go̱bina ńa Amerika e we̱le̱ ba bena ba ta o mulopo m’ebol’a dikalo o beboa. Mi mitakisan mi londise̱ nde eding’a Bebīsedi 11:7-10.

13. Botea o mbu 1933 na o pond’a bila be londe̱ beba, nje kiṅ’a pongo e bolino̱ e?

¹³ Botea o mbu 1933, tobotobo o pond’a bila be londe̱ beba ba wase ńe̱se̱, kiṅ’a pongo e ko̱ye̱ tumba la Loba na njo ninde̱ne̱. Ponda bato ba Nasi ba botedino̱ janea Jaman, Hitler na basue̱le̱ mo̱ beki ebol’a tumba la Loba. Bate̱nge̱ne̱ tumba la Yehova ba bo bebwea na bebwea ba baboledi bao ba we̱le̱ pe̱ lokoli labu o beboa ba Nasi. Eding’a Daniel e ta e bīse̱ ma mambo. Kiṅ’a pongo e we̱li “sambwe̱le̱ wum’a bosangi” na “bo̱le̱ jabea la ponda ye̱se̱” tongwea na myekan ma ngińa e we̱le̱no̱ omo̱ń a baboledi ba Yehova ná ba s’owe̱ pe̱ mo̱ o mpoma. (Dan. 11:30b, 31a) Mwaned’a Jaman Hitler, a kan na mo̱me̱ne̱ so̱ngo̱ ná a mabo̱le̱ baboledi ba Loba diboma o Jaman.

14. Nja nu timbi kiṅ’a pongo ombusa bila be londe̱ beba e? Bola beteledi.

¹⁴ Ombusa bila be londe̱ beba ba wase ńe̱se̱, go̱bin’a Ko̱munist ńa Rusland e botedi janea mindi minde̱ne̱ e dumbanno̱ Jaman. Kapo̱ ka go̱bin’a Nasi, Rusland na balate̱ na mo̱ ba lee̱le̱ bosinga bonde̱ne̱ ońola be̱se̱ bena ba ta bowe̱ Loba la mbale̱ o mulopo ma jowe̱ ekombo; na nika nde ba timbino̱ kiṅ’a pongo.

15. Nje kiṅ’a pongo e bolino̱ ombusa bila be londe̱ beba e?

¹⁵ Son a ponda ombusa bila be londe̱ beba ba wase ńe̱se̱, kiṅ’a pongo ńa peńa, nika ńe nde Rusland na balate̱ na mo̱, e te̱m o ko̱ye̱ tumba la Loba. Bupisane̱ eding’a Bebīsedi 12:15-17, ni kiṅe̱ ńeki ebol’asu ya dikalo, e loma lokoli la baboledi ba Yehova o beboa o Siberia, wuma yena longe̱ di tano̱ ndutu. O pambo a ponda ńa mińa misukan ńe̱se̱, kiṅ’a pongo e dou “mo̱pi munde̱ne̱” ma mitakisan o pula jembe̱ ebol’a tumba la Loba, nde e si tongwe̱le̱. *

16. Ne̱ni Rusland e londise̱no̱ eding’a Daniel 11:37-39 e?

¹⁶ Langa Daniel 11:37-39. Yen edinge̱ e londi ponda ńena kiṅ’a pongo e lee̱le̱no̱ ná e si “dube̱ maloba ma basango bao.” Ne̱ni e? Rusland e wasi o bua bebasi ba be̱ibe̱i ngińa ná e bo̱le̱ ebasi ná bambam. Ná e londise̱ mu mpuli, go̱bin’a Rusland e ta e mábusise̱ mbenda botea o mbu 1918 ni timbi bole̱ ná ba lee̱ o besukulu ná Loba a titi. Ne̱ni nin kiṅ’a pongo e lee̱le̱no̱ ná e “dube̱ loba la bebokedi ba ngińa” e? Rusland e busise̱ mo̱ni jita o longa mulo̱ṅ mao na lule̱ pe̱ lokoli la bewesan ba dibumbe ba ngińa o sikime̱ye̱ janea  lao. Yin kiṅe̱ ibane̱, ńa pongo na ńa mikondo, i ko̱te̱le̱ bewesan ba bila be dongame̱n o bumbise̱ lokoli la lodun la bato!

17. Nje ye “ńakak’a dibumbe” e?

¹⁷ Kiṅ’a pongo e lati na kiṅ’a mikondo o bola lambo la mangolo; le nde ná ba “te̱se̱ ńakak’a dibumbe.” (Dan. 11:31) Di lambo la “ńakaka” le nde Bebokedi ba bekombo be lati (ONU).

18. Ońola nje e makwalabe̱no̱ ná Bebokedi ba bekombo be lati (ONU) nde be di lambo la “ńakaka” e?

¹⁸ Be Bebokedi ba bekombo be lati (ONU) nde be mabelabe̱ ná “ńakak’a dibumbe” ońolana be makwala ná be dongame̱n o bola lambo lena Janea la Loba buka te̱ nde le ná di bola mo̱; nika ńe nde wana la musango o wase. Y’edinge̱ e makwala ná di lambo la ńakaka di mawana nde “dibumbe” ońolana Bebokedi ba bekombo be lati (ONU) nde be me̱nde̱ be̱ o mulopo ma beńamsedi ba ebasi e kwedi.​—Ombwa ebambu “Kiṅe̱ i mabwemane̱ o pond’a sukan.”

19-20. (a) Ońola nje jangame̱nno̱ bia min myango e? (b) Njika myuedi di me̱nde̱no̱ jalabe̱ o jokwa di mabupe̱ e?

¹⁹ Jangame̱n bia min myango ońolana mi malee̱ ná botea o mbu 1870 nate̱na o mbu 1991, eding’a Daniel jombwea kiṅ’a pongo na kiṅ’a mikondo e kusi belondisedi. Je so̱ ná di dube̱ ná dine̱ dongo l’edinge̱ pe̱ di me̱nde̱ londa.

²⁰ O mbu 1991, Rusland e kwedi. Nja so̱ nu no̱ngi epol’a kiṅ’a pongo o nin we̱nge̱ e? Jokwa di mabupe̱ di malabe̱ mi myuedi.