1. Ne̱ni Yehova a masengano̱ bato ba sibise̱ ńolo e? Bola beteledi.

YEHOVA a to̱ndi bato ba sibise̱ ńolo. Bato bena ba sibise̱ ńolo na mbale̱ buka te̱ nde be ná ba be̱ne̱ mulatako ma ndolo na ma batabata na mo̱. O diwengisan, “a mapomane̱ jemba ńakumba.” (Mye. 138:6) Biso̱ be̱se̱ di mapula bwese̱ Yehova muńe̱nge̱ ná di tombwane̱ ndol’ao. Di be̱n so̱ njo̱m a bwam o jokwa sa sibise̱ la ńolo.

2. Nje di me̱nde̱no̱ kwalea o din jokwa e?

² O din jokwa, di me̱nde̱ jalabe̱ min myuedi milalo: (1) Sibise̱ la ńolo le nde nje e? (2) Ońola nje jangame̱nno̱ sa y’ede̱mo e? (3) Njika bete̱medi be ná be we̱le̱ sibise̱ lasu la ńolo o kekise̱ e? Ka nje te̱ di me̱nde̱no̱ je̱ne̱, di sai te̱ sibise̱ la ńolo, di me̱nde̱ bwese̱ mulema ma Yehova muńe̱nge̱, di tombwane̱ pe̱.​—Min. 27:11; Yes. 48:17.

3. Sibise̱ la ńolo le nde nje e?

³ Sibise̱ la ńolo le nde mulema mu sibi, ka ni titi kumba to̱ ni si malombitane̱. Bibe̱l e malee̱ ná moto nu sibise̱ ńolo a memba ná Yehova e bonde̱ne̱ buka mo̱. A memba pe̱ ná bane̱ be bonde̱ne̱ buka mo̱ o nin mbadi to̱ nine̱.​—Fil. 2:3, 4.

4-5. Ońola nje moto eno̱ ná e̱ne̱ne̱ biana a sibise̱ ńolo nde ke̱ e titi nika e?

⁴ Bato bō̱ ba me̱ne̱ne̱ biana ba sibise̱ ńolo, nde ke̱ e titi nika. Ye ná e be̱ ná be nde pī to̱ iso̱n. To̱ be ná ba lee̱le̱ muyao n’edube bupisane̱ wuma ba kokedino̱ na mbadi ba kokisabe̱no̱; nde oteten abu ba londa na kumba. Pomane̱ to̱  jindea ba malee̱le̱ nje beno̱ na mbale̱.​—Lukas 6:45.

⁵ O mune̱ mudi, seto̱ ońolana moto a malee̱le̱ ná e mbaki, na ná a makwala pe̱ nje a mo̱nge̱le̱no̱ nde eno̱ kumba. (Yohane 1:46, 47) Nde, ba bena be makwasi o to̱po̱, ba no̱nge jangame̱ye̱ ná ba si lakisane̱ babo̱me̱ne̱ jita. E be̱ ná je muńo̱ngo̱ to̱ makwasi o to̱po̱, biso̱ be̱se̱ jangame̱n we̱ ná di be̱ne̱ sibise̱ la ńolo.

6. Bupisane̱ 1 Korinto 15:10, nje jeno̱ ná jokwa n’eyembilan a ńamuloloma Paulo e?

⁶ Jombweye eyembilan a ńamuloloma Paulo. Yehova a bolane̱ mo̱ jita o bokise̱ myemba ma peńa, mundi mō̱ te̱ ombusa mune̱. E me̱ne̱n biana a boli jita o ebol’a dikalo buka bane̱ bamuloloma ba Yesu Kristo. Nde Paulo a s’o̱nge̱le̱ ná a ta mweńa buka bonasango ao. A kwali na sibise̱ la ńolo ná: “Mba nde ne nusadi buka bamuloloma be̱se̱, ńena nu si dongame̱n belabe̱ ńamuloloma, ebanja na ta na takise̱ mwemba ma Loba.” (1 Kor. 15:9) Paulo a ta so̱ a te̱nge̱ne̱ o kwala ná a do̱lisane̱ nde Yehova ońolana Yehova a lee̱le̱ mo̱ nded’ao a si boledino̱, nde seto̱ ońolana a ta tobotobo, to̱ ná a tongwe̱le̱ mambo jita. (Langa 1 Korinto 15:10.) E se̱ eyembilan a sibise̱ la ńolo ya bwam Paulo a lee̱le̱no̱ o leta a tiledino̱ bato ba Korinto​—sepo̱n ke̱ jo̱nge̱le̱ ná bato bō̱ o mwemba ba ta ba pula lee̱le̱ ná be bonde̱ne̱ buka mo̱ Paulo!​—2 Kor. 10:10.

7. Ne̱ni bonasango bō̱ bena ba ta ba be̱ne̱ beto̱ti bende̱ne̱ ba lee̱le̱no̱ sibise̱ la ńolo o nin pond’asu e? Bola eyembilan.

⁷ Myango ma longe̱ la munasango Karl F. Klein ńena nu ta elong’a Dibe̱le̱ di Madie̱le̱ membe̱ jita la baboledi ba Yehova. O myango mao ma longe̱, munasango Klein a ta mbale̱ na sibise̱ la ńolo o  langwa mabo̱bo̱ mō̱ a tano̱ a be̱ne̱, na mitakisan a kusino̱ o longe̱ lao. K’eyembilan, o mbu 1922, a ta a busa ka nged’a boso o dikalo la jo̱mbe̱ na jo̱mbe̱, na mo̱ e̱ne̱ ná le ndutu kańena, a ja mbu miba esibe̱ pe̱ mo̱ timba oten. Ombusa ponda, ke̱ e o bolea o Bete̱l, munasango mō̱ a ta a bola mo̱ malea, na mo̱ a lingane̱ mo̱ pond’a bwaba. A kusi diboa la mo̱nge̱le̱, na mo̱ a ja bwam. A ta pe̱ a kusa beto̱ti ba mweńa jita. Dutea te̱ sibise̱ la ńolo munasango ka mo̱ nu ta nu biane̱ jita a lee̱le̱no̱ o jemba mabo̱bo̱ mao! Bonasango na bonańango jita ba mabola mboṅ ná munasango Klein a ta nde moto ńe mbale̱. *

8. Ne̱ni 1 Petro 5:6 e mongwane̱no̱ biso̱ o je̱ne̱ ná sibise̱ la ńolo di mabwese̱ Yehova muńe̱nge̱ e?

⁸ Njo̱m ńe mweńa buka ye̱se̱ di be̱nno̱ o sa sibise̱ la ńolo ńe nde ná y’ede̱mo e mabwese̱ Yehova muńe̱nge̱. Ńamuloloma Petro a lango nika ná bwē. (Langa 1 Petro 5:6.) Kalati, “Viens suis-moi,” e makwalea ońola byala ba Petro ninka ná: “Kumba ńe nde ka po̱isin. Betune̱ bao be bobe bwambi. Ńe nde ede̱mo ye ná e timbise̱ moto ńena nu bi bole̱ mambo to̱ lambo oboso ba Loba. O diwengisan, sibise̱ la ńolo le ná di timbise̱ moto nu si bi ndongo, mweńa jita oboso ba Yehova. . . . [A] me̱nde̱ . . . bwa muńe̱nge̱ o bola wa bowe̱n ba sibise̱ lo̱ngo̱ la ńolo.” * Na mbale̱, lambo di buki me̱se̱ jeno̱ ná di bola le nde ná di bwese̱ mulema ma Yehova muńe̱nge̱!​—Min. 23:15.

9. Ne̱ni sibise̱ la ńolo di madutano̱ bato bape̱pe̱ o mbasanedi masu e?

⁹ O sumo te̱ bwese̱ la Yehova muńe̱nge̱, di makusa jita la minam ke̱ di sai sibise̱ la ńolo. Sibise̱ la ńolo di maduta bato bape̱pe̱ o mbasanedi masu. Ońola nje nika e? Dutea te̱ njika pat’a bato o to̱ndino̱ sisea be̱be̱. (Mat. 7:12) Di titi muńe̱nge̱ o be̱ na moto nu si makase̱ mo̱nge̱le̱ ma bane̱, nde nu mapule̱ ponda ye̱se̱ ná mambo ma be̱ nde kaponda jo̱nge̱le̱ lao. O diwengisan, je muńe̱nge̱ o be̱ na bonasango na bonańango asu ke̱ ba malee̱le̱ ‘ndedi, ba to̱ndo̱ne̱ ka bonasango, ba be̱ne̱ mulema ma bwam, na sibise̱ la ńolo.’ (1 Pet. 3:8) Di sisedi te̱ yin ńai a bato be̱be̱, babo̱ pe̱ ba me̱nde̱ sisea biso̱ be̱be̱​—etum te̱ di sibise̱no̱ ńolo.

10. Ne̱ni sibise̱ la ńolo di mabolano̱ ná longe̱ di si be̱ biso̱ bodilo e?

 ¹⁰ Sibise̱ la ńolo di mongwane̱ pe̱ ná longe̱ di si be̱ biso̱ bodilo. Ponda iwo̱ di me̱ne̱ mambo mō̱ mena ma si te̱nge̱n. Mot’a dibie̱ Kiṅe̱ Salomo embi ná: “Ne̱n bakom omo̱ń a wo̱si, banedi pe̱ ba dangwane̱ myende ka bakom.” (Mul. 10:7) Ba bena ba bi bole̱ mambo jita ba si makusa edube ponda ye̱se̱. Ba bena ba si bi ndongo ba makusa edube ponda iwo̱. Nde Salomo e̱n ná ye dibie̱ ná di no̱nge longe̱ ka ne̱ni te̱ leno̱, o mulopo ma linga ońola bete̱medi ba bobe be mapo̱ye̱ biso̱. (Mul. 6:9) Di be̱n te̱ sibise̱ la ńolo, e si me̱nde̱ be̱ biso̱ ndutu o jemea longe̱ kana leno̱​—seto̱ ka ne̱ni di mapulano̱ ná di be̱.

11. Nje jangame̱nno̱ bola ke̱ ba boli biso̱ malea e?

¹¹ Je ná di lee̱le̱ buńa te̱ o mbadi jita ná di be̱n sibise̱ la ńolo. Jombweye bete̱medi bō̱. Ponda ba mabolano̱ biso̱ malea. Di si dimbea ná moto a no̱ngi te̱ ponda o bola biso̱ malea, ke̱ ye nde ná yen ebe diwuse̱ lasu le bonde̱ne̱ buka nje di mo̱nge̱le̱no̱. O yi ńai a ponda jo̱nge̱le̱ laboso di mapo̱ye̱ biso̱ le nde ná di bange ma malea. Je ná di sa moto nu boli biso̱ malea to̱ mbadi a bolino̱ mo̱. Di be̱n te̱ sibise̱ la ńolo, di me̱nde̱ keka bupe̱ ma malea.

12. Bupisane̱ Minia 27:5, 6, ońola nje jangame̱nno̱ timbise̱le̱ moto nu mabole̱ biso̱ malea masoma e? Bola eyembilan.

¹² Moto nu sibise̱ ńolo a to̱ndi malea. K’eyembilan: Dutea ná we o ndongame̱n. Ombusa wa kwala na bonasango bō̱, na mō̱ ńabu a duta wa o mbasan o langwea wa ná da di batame̱ wa o masonga. Ye̱ke̱i te̱ o me̱nde̱ bwa iso̱n. Nde o si me̱nde̱ timbise̱le̱ mo̱ masoma ná a langwedi wa nika e? Ye̱ke̱i te̱ o wusa to̱ndo̱ ná moto nupe̱pe̱ a pomane̱ langwea wa nika! Mulemlem pe̱ nde jangame̱nno̱ sibise̱ ńolo o timbise̱le̱ munasango asu masoma nu lee̱le̱ ngiń’a mulema o bola biso̱ malea ni ponda di tano̱ di be̱ne̱ ńo̱ng’ao. Je̱ne̱ nu moto ka diko̱m lasu, seto̱ ka musinged’asu.​—Langa Minia 27:5, 6; Gal. 4:16.

13. Ne̱ni jeno̱ ná di lee̱le̱ sibise̱ la ńolo ke̱ bane̱ ba kusi beto̱ti e?

¹³ Ponda bape̱pe̱ ba makusano̱ beto̱ti. Mutudu mō̱ nu belabe̱ ná Jason a kwali ná: “Ne̱n te̱ ne̱ni bane̱ ba makusano̱ beto̱ti, na yo̱ki baise̱ na mbame̱ne̱ ońola nje ba si po̱sino̱ mba.” Mo̱ nika nde wa pe̱ o yo̱kino̱ kwala e? E titi bobe o ‘be̱ne̱  mpuli’ ma bata be̱ne̱ beto̱ti o mwemba. (1 Tim. 3:1) Nde di no̱nge jangame̱ye̱ na nje di mo̱nge̱le̱no̱. Yete̱na di si no̱ngi jangame̱ye̱ mulema masu mwe ná mu botea be̱ kumba. K’eyembilan, munasango e ná a botea jo̱nge̱le̱ ná mo̱ nde a dongame̱n buka be̱se̱ o be̱ne̱ eto̱ti ewo̱ te̱nge̱. To̱so̱ munańango e ná a kwala ná ‘Mom’am e ná a bola yen ebolo bwam buka seme̱ kakale̱!’ Nde di be̱n te̱ sibise̱ la ńolo na mbale̱, di si me̱nde̱ be̱ne̱ yi ńai a mo̱nge̱le̱.

14. Njika belēdi jeno̱ ná di busane̱ o mbadi Mose a die̱le̱no̱ mo̱me̱ne̱ ponda bape̱pe̱ ba kusino̱ beto̱ti e?

¹⁴ Je ná di busane̱ belēdi o mbadi Mose a die̱le̱no̱ mo̱me̱ne̱ ponda bape̱pe̱ ba kusino̱ beto̱ti. Mose a ta a bwane̱ eto̱t’ao ya mudied’a tumba la Israel muńe̱nge̱ jita. Ne̱ni Mose a die̱le̱no̱ mo̱me̱ne̱ ponda Yehova a po̱sino̱ bape̱pe̱ o bola ebolo mwemba na mo̱ e? A si bo ko̱di. (Mis. 11:24-29) A sibise̱ ńolo, ese̱le̱ ná bape̱pe̱ bongwane̱ mo̱ o kaise̱ tumba. (Bbu. 18:13-24) Nika e ta lambo la bwam ońola Bonaisrael a tano̱ a te̱se̱be̱ ka mukaisedi. Na nika, Mose a si we̱le̱ beto̱ti bao oboso ba bwam ba bane̱. E se̱ eyembilan a bwam ońol’asu e! Di si dimbea ná yete̱na di mapula ná Yehova a bolane̱ biso̱ na mbale̱ sibise̱ lasu la ńolo langame̱n petane̱ jita bia lasu la bola mambo. To̱ná ‘Yehova asamno̱, a mombwea moto nu sibi.’​—Mye. 138:6.

15. Ne̱ni bete̱medi ba bonasango na bonańango bō̱ be tukono̱ e?

¹⁵ Ponda jeno̱ o bete̱medi ba peńa. Mimbu mi tombi, jita la bonasango na bonańango bena ba boledi Yehova mimbu jita ba kusi beto̱ti bepe̱pe̱. K’eyembilan, o mbu 2014, bebokedi be bo̱le̱ eto̱t’a muboled’a bebondo. Ban bonasango na bito babu ba ta so̱ bangame̱n jemea pat’a ebol’a pond’a mususu epe̱pe̱. Botea o mu mbu me̱ne̱ nde e te̱se̱be̱no̱  ná baboledi b’ebondo bangame̱n jese̱le̱ ebol’abu ke̱ ba po̱i 70 ma mbu. Bonasango pe̱ bena ba mábe̱ne̱ 80 ma mbu to̱ buka ba si me̱nde̱ pe̱ bolea o mwemba ka mudie̱le̱ dibe̱le̱ la batudu. O mbat’a nika, min mimbu mi tombi, jita o Bete̱l ba lomabe̱ o mōnda ka paonia. Bape̱pe̱ pe̱ bembe̱ ebol’abu ya pond’a mususu ya tobotobo ońola si ja la bwam, m’bē̱ ma mbia, to̱ bete̱medi bepe̱pe̱ ba babo̱me̱ne̱.

16. Ne̱ni bonasango na bonańango asu ba lee̱le̱no̱ sibise̱ la ńolo o ko̱lo̱ngo̱ne̱ bete̱medi babu ba peńa e?

¹⁶ E si ta ban bonasango na bonańango lambo di bo̱bi o ko̱lo̱ngo̱ne̱ yi ńai a mawengisan. Ba ta ba máko̱lo̱ngo̱ne̱ eto̱t’abu ya kwaṅ yena ba tano̱ ba máto̱ndo̱ jita. Bō̱ babu ba bo “ndutu” o ko̱lo̱ngo̱ne̱ bete̱medi babu ba peńa. Nde na ponda ba timbi ko̱lo̱ngo̱ne̱ mo̱. Ońola nje e? Ońolana ba to̱ndi Yehova. Ba bi ná ba bake̱ nde longe̱ labu na mo̱ Loba​—seto̱ n’ebolo, n’eto̱ti, to̱ na m’bē̱. (Kol. 3:23) Be muńe̱nge̱ o benga bolea Yehova na sibise̱ la ńolo o to̱ njika mbadi. Ba ‘mabambe̱le̱ mo̱ mutaka [mabu] mwe̱se̱,’ ebanja ba bi ná a mombwea babo̱.​—1 Pet. 5:6, 7.

17. Ońola nje di matimbise̱le̱no̱ masoma ná Eyal’a Loba e membe̱ biso̱ o be̱ne̱ sibise̱ la ńolo e?

¹⁷ Di matimbise̱le̱ Loba jita la masoma ná Eyal’ao e membe̱ biso̱ o be̱ne̱ sibise̱ la ńolo. Di sai te̱ yen ede̱mo a mweńa, nika e mawanea biso̱me̱ne̱ na bane̱ tombwane̱. Di mabe̱ ńai ni dongame̱n o lembe̱ mitaka ma longe̱. Omo̱ń a me̱se̱, di mabata sisea Sango asu ńe o mo̱ń be̱be̱. E se̱ muńe̱nge̱ jeno̱ o bia ná to̱ná eno̱, “Ńasam” na “Bosangi,” a to̱ndi baboledi bao bena ba sibise̱ ńolo, be pe̱ mo̱ tiki!​—Yes. 57:15.