1. Nje muna mō̱ a kwalino̱ o lee̱ ná e mbaki ná bepumbwedi be me̱nde̱ be̱ e?

 MATTHEW a ta nde muna ńena nu ta nu boa jita, ba ta pe̱ ba mádoma mo̱ ngedi jita. Ke̱ a be̱n mbu samba, mo̱ na mbia mao ba ta bombwa JW Elimb’a bedinge̱dinge̱^® ńa mo̱di. Ke̱ e nala bo̱, be̱n musiki mu lati na bedinge̱dinge̱ mwena mu ta mu lee̱ ne̱ni bato beno̱ kasa bandolo babu bena ba pumbwabe̱le̱. b Ombusa nika, Matthew a sisedi bayedi bao be̱be̱, a kwe̱ babo̱ mā nde a kwala ná: “Papa na mama, bińo̱ le o je̱ne̱ e? To̱ na wo̱ nde, na me̱nde̱ pumbwabe̱le̱. Lo si bwa bo̱ngo̱, di me̱nde̱ pe̱te̱ je̱ne̱ne̱.” Mo̱ we ná o keka dutea ne̱ni ban bayedi ba bono̱ muńe̱nge̱ o bia ná bepumbwedi be mbale̱ o miso̱ ma mun’abu e?

2-3. Ońola nje yeno̱ bwam ná di duteye ońola dikaki la Bibe̱l ná bepumbwedi be me̱nde̱ be̱ e?

² Ye bwam ná mō̱ ńasu te̱ a duteye ońola dikaki la Bibe̱l ná bepumbwedi be me̱nde̱ be̱. (Yohane 5:28, 29) Ońola nje e? Ońolana di si bi njika ponda jeno̱ ná di be̱ne̱ diboa la ngińa to̱ jeno̱ ná di wese̱ moto di to̱ndino̱ o mbad’epańpań. (Mul. 9:11; Yak. 4:13, 14) Dipita di be̱nno̱ ná bepumbwedi be me̱nde̱ be̱ le ná longwane̱ biso̱ o lembe̱ mitakisan ka min. (1 Tes. 4:13) Betiledi be mabola biso̱ mbaki ná Sango asu ńe o mo̱ń a bi biso̱ bwam, a to̱ndi pe̱ biso̱ jita. (Lukas 12:7) Dutea nate̱na njika dikala Yehova Loba a bino̱ biso̱ bwam ná a timbane̱ biso̱ o longe̱ na bede̱mo di tano̱ di be̱ne̱, a bole pe̱ ná jo̱nge̱le̱ mambo ma tombi o longe̱ lasu. Yehova a to̱ndi biso̱ jita kańena a boli biso̱ dipita la be̱ longe̱ o bwindea, e ná na a pumbwe̱le̱ biso̱ yete̱na di wedi!

³ O din jokwa di me̱nde̱ se̱le̱ je̱ne̱ ońola nje jeno̱ mbaki ná bepumbwedi be me̱nde̱ be̱. Ombusa nika di me̱nde̱ kwalea ońola myango ma Bibe̱l mi mouse̱ dube̱, owe̱ni byala ba te̱xt ni masue̱le̱ din jokwa be busino̱, bena be nde ná: “Munańo̱ngo̱ a me̱nde̱ pumbwa.” (Yohane 11:23) O sukan, di me̱nde̱ je̱ne̱ nje jeno̱ ná di bola ná di bate jouse̱ dipita di be̱nno̱ ná bepumbwedi be me̱nde̱ be̱.

4. Ná di bube̱ dikaki diwo̱, na nje jangame̱nno̱ be̱ mbaki e? Bola eyembilan.

⁴ Ná di dube̱ dikaki di bolabe̱ biso̱, jangame̱n be̱ mbaki ná nu nu boli biso̱ mo̱ a be̱n ńo̱ngi na ngudi o londise̱ mo̱. Di no̱nge eyembilan ewo̱: Dutea te̱ ná mùdi mu bule̱le̱ bolongi bo̱ngo̱. Na diko̱m diwo̱ di po̱ je̱ne̱ wa nde di kakane̱ wa ná: ‘Na mongwane̱ wa o po̱ngulane̱ bolongi bo̱ngo̱.’ E iwiye̱, we pe̱ mbaki ná a mapula jongwane̱ wa. E te̱ mulonge̱ milongi ńena nu be̱n pe̱ belongisan be mapule̱, ke̱ o bi ná e pe̱ ná ongwane̱ wa. O madube̱ so̱ dikaki lao. Nje pe̱ so̱ kwala ońola dikaki la bepumbwedi Loba a bolino̱ biso̱ e? Mo̱ ye mbale̱ ná a be̱n ńo̱ngi na ngińa o londise̱ mo̱ e?

5-6. Ońola nje jeno̱ ná di be̱ mbaki ná Yehova a be̱n ńo̱ngi o pumbwe̱le̱ bawedi e?

⁵ Mo̱ Yehova a be̱n ńo̱ngi o pumbwe̱le̱ bawedi e? Penda to̱ po̱ e titi ná a be̱n ni ńo̱ngi. A tute̱le̱ batiledi ba Bibe̱l bō̱ o tila dikaki la bepumbwedi a bolino̱. (Yes. 26:19; Hos. 13:14; Bbī. 20:11-13) Ponda ye̱se̱ pe̱ Yehova a mabolano̱ dikaki, a malondise̱ mo̱. (Yos. 23:14) Na mbale̱, Yehova a be̱n ńo̱ngi ninde̱ne̱ o pumbwe̱le̱ bawedi. Ońola nje jeno̱ ná di kwala nika e?

⁶ O̱nge̱le̱ nje Hiob a kwalino̱. A ta mbaki ná to̱ a wo̱ nde, Yehova a me̱nde̱ be̱ne̱ ńo̱ngi o je̱ne̱ pe̱te̱ mo̱ longe̱. (Hiob 14:14, 15) Ni ńo̱ngi me̱ne̱ nde Yehova a be̱nno̱ ońola baboledi bao be̱se̱ bena ba wedi. A mapula timbane̱ babo̱ o longe̱, ná ba be̱ne̱ ja la bwam ba be̱ pe̱ bonam. Nje pe̱ so̱ Yehova a mo̱nge̱le̱no̱ ońola be̱se̱ bena ba wedi esibe̱ babo̱ be̱ne̱ epolo o bia mbale̱ jombwea mo̱ e? Loba lasu la ndolo a mapula pe̱ pumbwe̱le̱ babo̱. (Bebolo 24:15) A mapula bola babo̱ epolo ná ba timbe mako̱m mao, ba be̱ pe̱ longe̱ o bwindea o wase. (Yohane 3:16) Yehova a be̱n so̱ ńo̱ngi na mbale̱ o pumbwe̱le̱ bawedi.

7-8. Ońola nje jeno̱ ná di be̱ mbaki ná Yehova a be̱n ngińa o pumbwe̱le̱ bawedi e?

⁷ Mo̱ Yehova a be̱n pe̱ ngińa o pumbwe̱le̱ bawedi e? Bwambi! Mo̱ nde e “Ńangum.” (Bbī. 1:8) A be̱n so̱ ngińa ni dongame̱n o buka to̱ njika musingedi, name̱ne̱ pe̱ na kwedi. (1 Kor. 15:26) Bia la nika di membe̱ biso̱, di malo̱ko̱ pe̱ biso̱. Jombweye te̱ son myango ma munańango Emma Arnold. Mo̱ na mbia mao ba lembe̱ mitakisan ma ngińa mi we̱le̱ dube̱ labu o kekise̱ o pond’a bila be londe̱ beba ba wase ńe̱se̱. Ná a lo̱ke mun’ao ńa muto ombusa kwed’a bandolo babu o mandabo ma beboa ma Nasi, Emma a ta a kwala ná: “Bawedi ba titi te̱ ná ba timba o longe̱, ke̱ kwedi ńe ngińa buka Loba. Nde nik’e titi ná e be̱ mbale̱ bwa?” Na mbale̱, to̱ lambo di titi ngińa buka Yehova! Loba la Ngum ńena nu weki longe̱, a dongame̱n pe̱ o timbane̱ ba bena ba wedi o longe̱.

⁸ Lambo dipe̱pe̱ di mabole̱ biso̱ mbaki ná Loba e ná a pumbwe̱le̱ bawedi le nde ná dime̱ne̱ la mambo eno̱ ná o̱nge̱le̱ di si be̱n moyo. A mabele̱ ngengeti te̱ na dina lao. (Yes. 40:26) A dia pe̱ a mo̱nge̱le̱ ba bena ba wedi. (Hiob 14:13; Lukas 20:37, 38) E ná o̱nge̱le̱ nje ye̱se̱ e mombweye̱ ba bena a  me̱nde̱no̱ pumbwe̱le̱, ka je̱ne̱ne̱ labu, bede̱mo babu, na mambo mena ma bolane̱ o longe̱ labu obiana ba mawo̱.

9. Ońola nje o dube̱no̱ dikaki Yehova bolino̱ ná a me̱nde̱ pumbwe̱le̱ bawedi e?

⁹ Na mbale̱, je ná di dube̱ dikaki Yehova a bolino̱ ná a me̱nde̱ pumbwe̱le̱ bawedi ońolana di bi ná a be̱n ńo̱ngi na ngińa o londise̱ mo̱. Je pe̱ ná di dube̱ di dikaki ońolana Yehova a pumbwe̱le̱ bato o mińa mi tombi. O pond’a kwaṅ, a boli bato ba jemea bō̱, name̱ne̱ pe̱ na Yesu, ngińa o pumbwe̱le̱ bawedi. Jombweye so̱ myango ma bepumbwedi ba moto mō̱ ńa ba bena Yesu a pumbwe̱le̱no̱, mena mi maso̱be̱ o Yohane bepasi 11.

10. Nje e tombi ke̱ Yesu e o te̱ dikalo o mune̱ mudi ma Yordan o epolo e te̱nge̱n na Betańa e, nje pe̱ a bolino̱ e? (Yohane 11:1-3)

¹⁰ Langa Yohane 11:1-3. Keka te̱ jene̱ nje ye o tombe̱ o Betańa walea la su la mbu 32 P.A. Yesu a be̱n mako̱m ma batabata o mu mundi, nika ńe nde Lasaro na bonańango ao ba bito baba Maria na Marta. (Lukas 10:38-42) Nde Lasaro e o boa, nika ńe pe̱ takise̱ bonańango ao jita. Na babo̱ ba lomea Yesu mwe̱ndi, ke̱ e o mune̱ mudi ma Yordan, nika ńe nde lambo ka mińa miba ma lo̱ndo̱ o po̱ o Betańa. (Yohane 10:40) Nde be̱be̱ na ponda mwe̱ndi mweno̱ po̱ye̱ Yesu, na Lasaro a wo̱. To̱ná Yesu a bino̱ ná diko̱m lao di máwo̱, a maja pe̱te̱ owe̱ni eno̱ mińa miba obiana a mate̱me̱ o wala o Betańa. Ponda Yesu a matunge̱no̱ so̱ o Betańa, Lasaro a máwo̱ botea mińa mine̱i. Yesu a mala bola lambo la bwam ońola mako̱m mao, lena di me̱nde̱ pe̱ bole̱ ná bato ba sese Loba.—Yohane 11:4, 6, 11, 17.

11. Njika belēdi di mabusane̱no̱ o min myango jombwea mako̱m e?

¹¹ Di mabusane̱ belēdi o min myango jombwea mako̱m. Dutea te̱ ná, ponda Maria na Marta ba lomedino̱ Yesu mwe̱ndi, ba si langwedi mo̱ ná a ye o Betańa. Ba langwedi nde mo̱ buka te̱ ná diko̱m lao lena a to̱ndino̱ di maboa. (Yohane 11:3) Lasaro a wedino̱, Yesu a wusa pumbwe̱le̱ mo̱ la we̱ni a tano̱. Nde Yesu a te̱m nde na mo̱ alo o Betańa ná a be̱ na mako̱m mao Maria na Marta. Mo̱ o be̱n diko̱m lena le be̱be̱ o wanea wa jongwane̱ esibe̱ ná o se̱le̱ baise̱ mo̱ e? Ke̱ o bi so̱ ná we ná o lakisane̱ ná a me̱nde̱ wanea wa jongwane̱ o pond’a “ndutu.” (Min. 17:17) Di be̱ so̱ ni ńai a diko̱m ońola bane̱, ka nje te̱ Yesu a tano̱ mo̱! Di timbe o mi myango nde je̱ne̱ nje e tombi ombusa nika.

12. Nje Yesu a kakane̱no̱ Marta e, ońola nje pe̱ a wusano̱ dube̱ di dikaki e? (Yohane 11:23-26)

¹² Langa Yohane 11:23-26. Marta a sengino̱ ná Yesu ā be̱be̱ na Betańa, a pomane̱ nde wala dongame̱ne̱ mo̱ nde a langwea mo̱ ná: “A Sango, o be̱ te̱ wan, ke̱ munańango am a si wedi.” (Yohane 11:21) Mbale̱ ni, Yesu a be̱ te̱ wa, a wusa bo̱le̱ diboa la Lasaro. Nde a ta a pula bola lambo le bonde̱ne̱ buka nika. Na mo̱ a kakane̱ Marta ná: “Munańo̱ngo̱ a me̱nde̱ pumbwa.” Nde a langwea pe̱ mo̱ lambo di mabole̱ ná a  dube̱ di dikaki, mo̱ ná: “Mba nde ne bepumbwedi na longe̱.” Na mbale̱, Yesu a kusane̱ Loba ngińa o pumbwe̱le̱ bawedi. A ta a mápumbwe̱le̱ ngo̱ndedi po̱ ńena ni si ta ni májinde̱ wo̱ na eso̱mb’a moto ewo̱, yen ebe bo buńa me̱ne̱ e wedino̱. (Lukas 7:11-15; 8:49-55) Nde e pe̱ so̱ ná a pumbwe̱le̱ moto ńena nu máwo̱ botea mińa mine̱i na ńena ńolo e máboteano̱ o bo̱ e?

13. Bupisane̱ Yohane 11:32-35, nje Yesu a bolino̱ ponda e̱nno̱ Maria na bape̱pe̱ ba meya e? (Ombwa pe̱ duta.)

¹³ Langa Yohane 11:32-35. Keka te̱ je̱ne̱ nje e bolane̱ ombusa nika. Maria, nune̱ munańango a Lasaro pe̱ a te̱m na mo̱ ala dongame̱ne̱ Yesu. Na mo̱ pe̱ a timbise̱le̱ ben byala ba munańango ao: “A Sango, o be̱ te̱ wan, ke̱ munańango am a si wedi.” Mo̱ na bape̱pe̱ ba ńo̱sedi na ndutu. Nde Yesu e̱nno̱ mo̱ na ba bena ba ta na mo̱ ba meya, na nik’e pungwa mo̱ jita. A bwedi mako̱m mao ndedi jita, na mo̱ a koma miso̱di. A maso̱ṅtane̱ ndutu bato ba be̱nno̱ ke̱ ba wese̱ ńandolo. Ye̱ke̱i te̱ a be̱n ńo̱ng’a bola lambo ná ba s’eya pe̱ mbembe!

14. Njika belēdi jeno̱ ná di busane̱ jombwea Yehova o nje Yesu a bolino̱ ponda e̱nno̱ Maria a meya e?

¹⁴ Nje Yesu a bolino̱ ponda e̱nno̱ Maria a meya e mokwe̱le̱ biso̱ ná Yehova e nde Loba la ndedi. Ońola nje jeno̱ ná di kwala nika e? Ońolana ka nje te̱ je̱nno̱ o jokwa di se̱le̱, Yesu a membilane̱ mo̱nge̱le̱ na besengedi ba Sango ao o mbadi ńe ná ke̱nge̱nge̱. (Yohane 12:45) Di malanga so̱ te̱ ná Yesu a bwedi mako̱m mao mena ma ta ma bwa ndutu ndedi o dikala eino̱ mbembe, nik’e malee̱ biso̱ ná Yehova pe̱ a mabwa ndutu jita ke̱ a me̱ne̱ biso̱ di makoma miso̱di. (Mye. 56:9) Mo̱ nik’e si mabola wa ńo̱ngi o sisea be̱be̱ na Loba lasu la ndedi e?

15. Bupisane̱ Yohane 11:41-44, nje e bolane̱ o so̱ngo̱ a Lasaro e? (Ombwa pe̱ duta.)

¹⁵ Langa Yohane 11:41-44. Yesu a mátunge̱ so̱ o so̱ngo̱ a Lasaro, mo̱ ná ba sumwe dale di kudumane̱ mo̱. Marta a puli banga, mo̱ ná mu mbimba mu nibotea numba. Na Yesu a timbise̱le̱ mo̱ ná: “Na si kwalan wa ná o dube̱ te̱, o me̱nde̱ je̱ne̱ edub’a Loba e?” (Yohane 11:39, 40) Na Yesu a mama miso̱ omo̱ń, nde a kane̱ oboso ba bato be̱se̱. A mapula ná Yehova nde a kuse  edube ye̱se̱ ońola nje e male̱ tombe̱. Na Yesu a bele̱ na doi la mo̱ń ná: “A Lasaro, busa!” Na Lasaro a busa o so̱ngo̱! Yesu e nde wa bola lambo lena bō̱ ba wusano̱ jo̱nge̱le̱ ná di titi ná di bolane̱.—Ombwa maki ma jokwa ma Yohane 11:17 o La Bible. Traduction du monde nouveau.

16. Ne̱ni myango mi maso̱be̱ o Yohane bepasi 11 mi mouse̱no̱ dube̱ lasu ná bepumbwedi be me̱nde̱ be̱ e?

¹⁶ Myango mi maso̱be̱ o Yohane bepasi 11 mi mouse̱ dube̱ lasu ná bepumbwedi be me̱nde̱ be̱. Ne̱ni nika e? O̱nge̱le̱ nje Yesu a kakane̱no̱ Marta ná: “Munańo̱ngo̱ a me̱nde̱ pumbwa.” (Yohane 11:23) Kapo̱ ka Sango ao, Yesu a be̱n ńo̱ngi na ngińa o londise̱ di dikaki. Miso̱di mao mi lee̱ ná a be̱n ńo̱ngi ninde̱ne̱ o bo̱le̱ kwedi, na ndutu e mawanano̱. O sumo te̱ nika, ponda Lasaro a busino̱ o so̱ngo̱, Yesu a bati nde lee̱ ná a be̱n ngińa o pumbwe̱le̱ bawedi. O̱nge̱le̱ pe̱ ben byala Yesu a langwedino̱ Marta ná: “Na si kwalan wa ná o dube̱ te̱, o me̱nde̱ je̱ne̱ edub’a Loba e?” (Yohane 11:40) Di be̱n njo̱m a bwam o dube̱ ná Loba a me̱nde̱ londise̱ dikaki a bolino̱ ná a me̱nde̱ pumbwe̱le̱ bawedi. Nde nje jeno̱ ná di bola ná dipita la bepumbwedi di bate be̱ mbale̱ o miso̱ masu e?

17. Nje jangame̱nno̱ jo̱nge̱le̱ ke̱ di malanga myango ma bepumbwedi mi maso̱be̱ o Bibe̱l e?

¹⁷ Langa myango ma bepumbwedi ba mińa mi tombi o duteye pe̱ ońol’ao. O Bibe̱l, di be̱n myango ma bato lo̱mbi bena ba pumbwabe̱le̱ o be̱ longe̱ o wase. c Mo̱ we ná o no̱ngo̱ ponda o jokwa myango mō̱ te̱ ombusa mine̱ e? Niponda weno̱ bola nika, o̱nge̱le̱ ná ba bato ba ta nde bome, bito na bana bena ba ta longe̱ na mbale̱. Wasa belēdi weno̱ ná o busane̱ oten. Wasa je̱ne̱ ne̱ni myango te̱ mi malee̱no̱ ńo̱ngi na  ngińa Loba a be̱nno̱ o pumbwe̱le̱ bawedi. Dutea ońola myango ma bepumbwedi ba Yesu tobotobo, ońolana mo̱ nde be bepumbwedi be mweńa buka be̱se̱. O si dimbea ná bebwea ba bato be̱n mo̱ ombusa bepumbwedi bao, na ná bepumbwedi bao be mabola biso̱ njo̱m a bwam o dube̱ ná bawedi ba me̱nde̱ pumbwabe̱le̱.—1 Kor. 15:3-6, 20-22.

18. Ne̱ni weno̱ ná o bolane̱ myenge mi makwaleye̱ ońola dipita la bepumbwedi o mbad’a bwam e? (Ombwa pe̱ maki.)

¹⁸ Senga, lo̱ngo̱, o duteye pe̱ ońola myenge mi makwaleye̱ ońola dipita la bepumbwedi. d (Efe. 5:19) Mi myenge mi mabola ná dipita la bepumbwedi di bate be̱ mbale̱ o miso̱ masu, mi mouse̱ pe̱ dube̱ lasu ońola di dipita la tiki. Senga mo̱, okwa o lo̱ngo̱ mo̱, kwalea pe̱ ońola belēdi be mabuse̱ o byala be longi mi myenge o pond’a jowe̱ lo̱ngo̱ la ndabo a mbia. Ne̱nge̱ byala bao o bo̱ngo̱ na o mulema. Nik’e me̱nde̱ bola ná yete̱na o so̱be̱ o bete̱medi ba ndutu to̱ yete̱na o bo̱lo̱ne̱ ńandolo, mudī ma Yehova mu me̱nde̱ jongwane̱ wa o jo̱nge̱le̱ mi myenge, na wa o kusa lo̱ko̱mea na ngińa.

19. Nje jeno̱ ná di keka je̱ne̱ o mo̱nge̱le̱ jombwea bepumbwedi e? (Ombwa edinge̱le̱ “ Nje o me̱nde̱no̱ baise̱ babo̱ e?”)

¹⁹ Bolane̱ dutea lo̱ngo̱. Yehova a weki biso̱ ńai jeno̱ ná je̱ne̱ biso̱me̱ne̱ o was’a peńa. Munańango mō̱ a kwali ná: “Na tombise̱ ponda jita o keka je̱ne̱ mbame̱ne̱ o was’a peńa, kańena e ta nde biana na nisenga nde enumb’a mbonji o paradisi.” E̱ne̱ wame̱ne̱ mwemba na bome na bito ba jemea Bibe̱l e makwaleano̱. Nja weno̱ musunga o je̱ne̱ e? Njika myuedi o me̱nde̱no̱ baise̱ nu moto e? Keka pe̱ je̱ne̱ ponda weno̱ kasa bandolo bo̱ngo̱ bena ba timbi o longe̱. Dutea byala baboso o me̱nde̱no̱ langwea babo̱, ne̱ni o me̱nde̱no̱ sokane̱ babo̱ na muńe̱nge̱ mwe̱se̱, na ne̱ni o me̱nde̱no̱ be̱ bonam o je̱ne̱ babo̱.

20. Nje jangame̱nno̱ benga bola e?

²⁰ Di matimbise̱le̱ Yehova masoma jita ná a boli biso̱ dikaki la bepumbwedi! Je ná di be̱ mbaki ná di dikaki di me̱nde̱ londa ebanja Yehova a be̱n ńo̱ngi na ngińa o londise̱ mo̱. Di benge so̱ jouse̱ dube̱ lasu ońola di dipita la tiki. Di boli te̱ nika, di me̱nde̱ bata sisea be̱be̱ na Loba, ńena nu kakane̱ mō̱ ńasu te̱ ná: ‘Bandolo bo̱ngo̱ ba me̱nde̱ pumbwa!’