1. Ońola nje bato jita ba si lakisane̱no̱ Bibe̱l nin we̱nge̱ e?

 BATO jita nin we̱nge̱ ba si bi nja beno̱ ná ba lakisane̱. Ba si bi nga bato bena ba mabolabe̱ edube, k’eyembilan, bato ba politik, bato ba mabie̱ na bato ba ńunga, ba mombwea ńo̱ng’abu na mbale̱. To̱ badiedi ba bebasi bena ba makwale̱ ná be kriste̱n pe̱, ba si lakisane̱. E titi so̱ mańaka yete̱na ba si lakisane̱ Bibe̱l, kalati ba badiedi ba makwalano̱ ná ba masengane̱.

2. Bupisane̱ Myenge 119:160, njika mbaki di be̱nno̱ e?

² Biso̱ baboledi ba Yehova, je mbaki ná e nde “Loba la mbale̱,” na ná a mapulea biso̱ bwam ponda ye̱se̱. (Mye. 31:6; Yes. 48:17) Di bi ná je ná di lakisane̱ nje di malangano̱ o Bibe̱l ná ‘mutonga ma lambo m’eyal’a [Loba] mwe nde mbale̱.’ b (Langa Myenge 119:160.) Je jo̱nge̱le̱ diwo̱ na ńadibie̱ mō̱ ńa Bibe̱l nu kwali ná: “Nje ye̱se̱ Loba a kwalino̱ ye mbale̱, e si me̱nde̱ pe̱ to̱ ko̱ to̱ buńa. Baboledi ba Loba be ná ba lakisane̱ byala bao, ebanja ba lakisane̱ Loba di to̱pi mo̱.”

3. Nje di me̱nde̱no̱ kwalea o din jokwa e?

³ Ne̱ni jeno̱ ná jongwane̱ bato bape̱pe̱ o lakisane̱ Eyal’a Loba kapo̱ ka biso̱ e? Jombweye njo̱m ilalo i mabole̱ ná di lakisane̱ Bibe̱l. Di me̱nde̱ jombwea ka ńe te̱ite̱i ńa nje e tilabe̱ oten, belondisedi ba bedinge̱ ba Bibe̱l, na ngińa Bibe̱l e be̱nno̱ o tukwa longe̱ la bato.

4. Ońola nje bato bō̱ ba mo̱nge̱le̱no̱ ná nje e tilabe̱ o Bibe̱l e titi te̱ite̱i e?

⁴ Yehova Loba a bolane̱ lambo ka 40 ma bato ba jemea o tila kalati yena i longi Bibe̱l. Nde m’bo̱m ma kalati mabosoboso mena mi tilabe̱ na dia la ban batiledi mi titi pe̱ o nin we̱nge̱. c Nje ye̱se̱ di be̱nno̱ ye nde nje e sukan o tombabe̱le̱. Nika e matute̱le̱ so̱ bato bō̱ o baise̱ nga nje di malangano̱ o Bibe̱l nin we̱nge̱ ye nde ná te̱ite̱i nje e ta e tilabe̱ o bebotedi. Mo̱ o mábaise̱ wame̱ne̱ ońola nje jeno̱ ná di be̱ mbaki ná nje e tilabe̱ o Bibe̱l ye te̱ite̱i e?

5. Njik’ebolo e bolabe̱ o tombe̱le̱ kalat’a Betiledi ba Bonahebe̱r e? (Ombwa duta la dipapa laboso.)

⁵ Ná mwe̱ndi mao mwena mu tutabe̱le̱ na mudī musangi mu we̱le̱ kombabe̱, Yehova a ta anea baboledi bao ná ba tombe̱le̱ mo̱ o kalati. A ta anea kiṅ’a Israel ná i tombe̱le̱ Mbenda o kalati ońola bolane̱ la babo̱me̱ne̱, a te̱se̱ pe̱ Bonalevi ná ba lee̱ tumba ni Mbenda. (Ndim. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7) Ponda Bonayuda ba no̱ngo̱be̱no̱ mikoma o Babilon, dibo̱to̱ diwo̱ la batombe̱le̱ kalati bande̱ne̱, ba botedi tombe̱le̱ jita la kalat’a Betiledi ba Bonahebe̱r. (Esra 7:6) Ban bato ba ta bwanganga jita. Na ponda, ban batombe̱le̱ kalati ba botedi o so̱nge̱le̱ seto̱ buka te̱ byala nde na litera mo̱me̱ne̱ pe̱, ná ba be̱ mbaki ná ba tombe̱le̱ mambo me̱se̱ ná te̱ite̱i. To̱ na nika, kana bato ba benama ba titino̱ ke̱nge̱nge̱, ngusu ngus’a mawuse̱ mō̱ ma so̱li o kalati iwo̱ ba tombe̱le̱no̱. Nde kana bato jita bape̱pe̱ ba tombe̱le̱no̱ mi milemlem ma kalati, nika ńongwane̱ o so̱ ma mawuse̱ ombusa ponda. Ne̱ni e?

6. Ne̱ni ba we̱lino̱ so̱ mawuse̱ ma ta o kalat’a Bibe̱l ba tombe̱le̱no̱ e?

⁶ Bamabie̱ bō̱ ba nin we̱nge̱ ba be̱n mbad’a bwam ńa so̱ mawuse̱ mena ba bena ba tombe̱le̱ kalat’a Bibe̱l ba po̱ngino̱. Ná di so̱ṅtane̱: Dutea te̱ ná ba boli 100 bato ebol’a tombe̱le̱ la matila ma dipapa diwo̱ na dia. Na mō̱ ńabu a po̱ngo̱ son a diwuse̱. Mbadi po̱ ńa so̱ di diwuse̱ ńe nde ná di kobisane̱ dipapa a tombe̱le̱no̱ na mane̱ mapapa. Mulemlem pe̱ nde bamabie̱ ba bolino̱; ba kobisane̱ m’bo̱m ma kalat’a Bibe̱l jita i tombabe̱le̱ na dia ná ba we̱le̱ so̱ mawuse̱ to̱ mambo mō̱ mena mutombe̱le̱ kalati mō̱ a dimbedino̱.

7. Nate̱na o njika dime̱ne̱ batombe̱le̱ Bibe̱l jita ba tano̱ te̱ite̱i e?

⁷ Ba bena ba tombe̱le̱ m’bo̱m ma kalat’a Bibe̱l na dia, ba no̱ngi ponda na ndutu o tombe̱le̱ mo̱ ná te̱ite̱i. Jombweye eyembilan ewo̱ e mabamse̱ nika. Kalat’a bosoboso ńa Betiledi ba Bonahebe̱r o mususu mao mwe̱se̱, e bo̱le̱ nde tilabe̱ o 1008 to̱ o 1009 P.A. E mabelabe̱ ná Leningrad Codex. Nde o min mińa mi tombi, ba so̱i m’bo̱m ma kalat’a Bibe̱l mipe̱pe̱ jita mena mi tilabe̱ na dia, na mongo ma Bibe̱l mō̱ mape̱pe̱, bena be bodun ba lambo ka 1 000 mbu buka Leningrad Codex. Moto e ná o̱nge̱le̱ ná ombusa bato tombe̱le̱ yi kalati na dia ngedi na ngedi jita o pambo a ponda ńa 1 000 a mbu, nje e tilabe̱ o Leningrad Codex ye diwengisan jita na nje e tilabe̱ o m’bo̱m ma kalat’a kwaṅ. Nde seto̱ nika nde yeno̱. Bamabie̱ bena ba kobisane̱ mi m’bo̱m ma kalat’a bosoboso na mi mena mi tombabe̱le̱ ombusa ponda ba so̱i ná, to̱ná ngusu ngus’a mawengisan ma byala meno̱, mwe̱ndi ma Bibe̱l mu kombabe̱ ná te̱ite̱i o mususu mao mwe̱se̱.

8. Njika diwengisan le oteten a kalat’a Betiledi ba Grikia ba tombe̱le̱no̱ na dia na yine̱ kalat’a kwaṅ ba tombe̱le̱no̱ e?

 ⁸ Kriste̱n a bosoboso pe̱ i tombe̱le̱ Betiledi. I tombe̱le̱ na ne̱te̱ ńe̱se̱ 27 ma kalati ya Betiledi ba Grikia, yena ba tano̱ ba bolane̱ o ndongame̱n abu na o dikalo. Ńadibie̱ mō nu kobisane̱ m’bo̱m ma kalat’a Betiledi ba Grikia mena mi so̱be̱, na kalati ipe̱pe̱ yena i tilabe̱ o mu mulemlem ma pambo a ponda me̱ne̱ mo̱ ná: “O nin we̱nge̱, m’bo̱m ma kalat’a Betiledi ba Grikia mi tombabe̱le̱ me jita buka yine̱ kalati, . . . me pe̱ mususu.” Kalati Anatomy of the New Testament mo̱ ná: “Je ná di be̱ mbaki ná nje di malangano̱ o Betiledi ba Grikia o Bibe̱l yena i tukwabe̱ nin we̱nge̱ jeno̱ ná di lakisane̱, ye nde mulemlem ma mwe̱ndi mwena batiledi babosoboso ba tilino̱.”

9. Bupisane̱ Yesaya 40:8, nje ye mbale̱ jombwea mwe̱ndi ma Bibe̱l e?

⁹ O pambo a ponda ńa bebwea ba mimbu, batombe̱le̱ Bibe̱l jita ba po̱ngi miwe̱n minde̱ne̱ o tombe̱le̱ mo̱. Ońola nika nde di be̱nno̱ Bibe̱l ńe te̱ite̱i nin we̱nge̱ jeno̱ ná di langa na jokwa pe̱. d Penda to̱ po̱ e titi ná Yehova nde a boli ná mwe̱ndi mao ońola mbel’a moto mu tombabe̱le̱ ná te̱ite̱i, mu kombabe̱ pe̱ nate̱na nin we̱nge̱. (Langa Yesaya 40:8.) Nde bato bō̱ be ná ba kwala ná seto̱ ońolana mwe̱ndi ma Bibe̱l mu si tuko, nde nika e mapulano̱ kwala ná mu wu nde na mudī ma Loba. Jombweye so̱ mambo mō̱ ma mabole̱ biso̱ mbaki ná Bibe̱l e wu nde na Loba.

10. Bola eyembilan a edinge̱ yena e londi e mabamse̱ mbal’a byala ba 2 Petro 1:21. (Ombwa maduta.)

¹⁰ Bibe̱l e be̱n bedinge̱ jita bena be málonde̱, bō̱ be londi nde bebwea ba mimbu ombusa bīsabe̱ labu. Myango mi mabamse̱ ná be bedinge̱ be londi na mbale̱. Nika e si mańakisane̱ biso̱ ebanja di bi ná, Yehova nde e Mubīse̱ bedinge̱ ba Bibe̱l. (Langa 2 Petro 1:21.) O̱nge̱le̱  te̱ bedinge̱ bena be bīse̱ ko̱ la mundi ma kwaṅ ma Babilon. O pambo a ponda ńa mbu 778 nate̱na 732 B.P.A, muto̱ped’a mudī Yesaya a ta a tutabe̱le̱ na mudī ma Loba o bīse̱ ná mundi ma ngińa ma Babilon mu me̱nde̱ bukabe̱. A ta na mo̱me̱ne̱ a bīse̱ oboso ba ponda dina la mubuked’ao, Kores, a langwa pe̱ ná te̱ite̱i ne̱ni mundi mu me̱nde̱no̱ no̱ngo̱be̱. (Yes. 44:27–45:2) Yesaya a ta pe̱ a bīse̱ ná Babilon e me̱nde̱ bulabe̱le̱, e si me̱nde̱ pe̱ jabe̱ ná bambam. (Yes. 13:19, 20) Nika pe̱ nde e tombino̱. Babilon e kwedi o mā ma bato ba Media na Persia o mbu 539 B.P.A., mu mundi ma ngińa ma kwaṅ mwā nde ebule̱le̱ nin we̱nge̱, mu si majabe̱ pe̱.—Ombwa sinima Bibe̱l e ta e bīse̱ ko̱ la Babilon o kalati Be̱ne̱ longe̱ le bonam o bwindea! ńe o musinga, jokwa 03 to̱ti 5.

11. Teleye̱ ne̱ni eding’a Daniel 2:41-43 yeno̱ londa we̱nge̱.

¹¹ Seto̱ buka te̱ o mińa ma kwaṅ nde bedinge̱ ba Bibe̱l be londino̱, di me̱ne̱ pe̱ belondisedi ba bedinge̱ o nin we̱nge̱. Di kwaleye k’eyembilan ońola belondisedi ba betańsedi ba eding’a Daniel jombwea Janea la ngińa la Inglisi na Amerika. (Langa Daniel 2:41-43.) Y’edinge̱ e bīse̱ ná te̱ite̱i ná di janea la ngińa di me̱nde̱ be̱ “epasi ngińa” k’eye̱i, “epasi pe̱ bo̱bo̱” ka weya. O nin we̱nge̱ di me̱ne̱ ná be byala be mbale̱. Inglisi na Amerika ba lee̱le̱ ná be ngińa k’eye̱i o pond’a bila ba wase ńe̱se̱ bebane̱, ba dia pe̱ ba be̱n bewesan ba bila ba ngińa ninde̱ne̱. Nde ba bena be owas’a byanedi babu ba mabo̱bise̱ ngiń’abu; ebanja ba mate̱me̱ ponda te̱ o lingea wonj’abu na te̱nge̱ne̱ pe̱ manea mabu. Ńadibie̱ mō̱ ńa politik a kwali min mińa mi tombi ná: “O si be̱n ekombo to̱ ewo̱ o nin wase we̱nge̱ yena yababe̱ o politik buka Amerika.” Inglisi pe̱, dine̱ dongo la di janea la ngińa, ńababe̱ tobotobo min mimbu mi tombi na ńai na ńai a mo̱nge̱le̱ ońola mulatako bangame̱nno̱ be̱ne̱ na bene̱ bekombo ba Europa. Di diwanje̱ di mabola ná e be̱ di Janea la ngińa la Inglisi na Amerika ndutu o die̱le̱ ka pula labu.

12. Njika mbaki bedinge̱ ba Bibe̱l be mabolano̱ biso̱ e?

¹² Bedinge̱ ba Bibe̱l be̱se̱ bena be mákuse̱ belondisedi be mabola nde biso̱ mbaki ná je ná di lakisane̱ makaki ma Loba ońola kie̱le̱ ni maye̱. Biso̱ pe̱ di makwala nde ka mulo̱ngedi nu kane̱ Yehova ná: “Ńo̱ng’a jongise̱ lo̱ngo̱ ńaledi mudī mam, na pite̱ n’eyal’ango̱.” (Mye. 119:81) O Bibe̱l, Yehova a boli biso̱ “mbaki ońola mińa mi maye̱” na “dipita.” (Yer. 29:11) Dipita lasu la kie̱le̱ ni maye̱ di si se̱medi o miwe̱n ma bato, nde o makaki ma Yehova. Di benge so̱ lakisane̱ Eyal’a Loba, di be̱ bokwe̱ bedinge̱ ba Bibe̱l ba iwiye̱.

13. Bupisane̱ Myenge 119:66, 138, ońola njika njo̱m nipe̱pe̱ jeno̱ ná di lakisane̱ Bibe̱l e?

¹³ Njo̱m nipe̱pe̱ ońola nje jeno̱ ná di lakisane̱ Bibe̱l ńe nde tombwane̱ bato ba makusano̱ ke̱ ba bupe̱ malea mao. (Langa Myenge 119:66, 138.) K’eyembilan, babaedi bō̱ bena ba ta be̱be̱ o bwa diba labu be bonam nin we̱nge̱. Bana babu be muńe̱nge̱ o kokisabe̱ na bayedi be kriste̱n bena ba mombweye̱ babo̱ na ba to̱ndi pe̱ babo̱.—Efe. 5:22-29.

14. Langwa eyembilan e malee̱ ne̱ni we̱le̱ la mbal’a Bibe̱l o ebolo di matukwano̱ bato o mbad’a bwam.

¹⁴ We̱le̱ la malea ma Bibe̱l o ebolo longwane̱ nate̱na mo̱me̱ne̱ bato b’ebwan  bande̱ne̱ o wana mawengisan o longe̱ labu. Jombweye te̱ ne̱ni malea mao mongwane̱no̱ mot’a beboa mō̱ nu belabe̱ ná Jack. e A ta nde mot’ebwan ńa njo ninde̱ne̱, a be̱ pe̱ o muso̱ngi ma bato ba beboa ba kusi mbako a kwedi. Nde buńa bō̱, Jack ukedi o jokwa la Bibe̱l diwo̱. Muyao ma bonasango bena ba ta ba tombise̱ di jokwa mu tapi mo̱ jita, na mo̱ pe̱ a botea jokwa. Ponda a botedino̱ we̱le̱ mbal’a Bibe̱l o ebolo o longe̱ lao, bedangwedi bao na bede̱mo bao ba botedi tukwa. Na ponda, Jack a botedi te̱ dikalo, na mo̱ a dubisabe̱. A te̱ye̱ bane̱ bato ba ndabo a beboa dikalo na ko̱di, a langwea babo̱ ońola Janea la Loba, ongwane̱ bane̱i babu o jokwa mbale̱. Buńa ba bwabe̱ lao bo po̱ino̱, Jack a si ta pe̱ mulemlem ma moto. Lo̱ya lao diwo̱ di kwali ná: “Jack a titi pe̱ mulemlem ma moto na tano̱ na bia ye we̱nge̱ 20 ma mbu. Belēdi ba Mboṅ a Yehova be tuko longe̱ lao.” To̱ná Jack a timbino̱ bwabe̱ bupisane̱ mbako a kwedi a kusino̱, eyembilan ao e malee̱ ná je ná di lakisane̱ Eyal’a Loba, na ná Bibe̱l e be̱n pe̱ ngińa o tukwa bato o mbad’a bwam.—Yes. 11:6-9.

15. Ne̱ni we̱le̱ la mbale̱ ńe o Bibe̱l o ebolo di we̱le̱no̱ tumba la Yehova diwengisan nin we̱nge̱ e? (Ombwa duta.)

¹⁵ Tumba la Yehova di lati nde ońolana di mawe̱le̱ mbale̱ ńe o Bibe̱l o ebolo. (Yohane 13:35; 1 Kor. 1:10) Musango na jalatane̱ be oteten asu be tobotobo ke̱ jombo ne̱ni politik, ndando a muso̱no̱ m’eyobo na mambo mape̱pe̱ ba mawe̱le̱no̱ diwanje̱ oteten a bato o wase. Jalatane̱ eso̱mb’a moto ewo̱ e belabe̱ ná Jean e̱nno̱ oteten a baboledi ba Yehova di tapi mo̱ jita. A kokedi nde o ekombo a Afrika ewo̱. Ponda bila be botedino̱ o ekombo ao, a so̱li o mulo̱ṅ ma sonj’a bila, nde ombusa ponda a ńa mīla o ekombo e ta o mbasan. Owo nde a dongame̱nno̱ Mboṅ a Yehova. Jean mo̱ ná: “Noko ná bembon  ba jowe̱ la mbale̱ be si mano̱ngo̱ dongo o politik, to̱ diwanje̱ pe̱ di titi oteten abu. Nde be to̱ndo̱ne̱ mō̱ na nune̱.” Na mo̱ a bata pe̱ ná: “Na ta nde na bolane̱ longe̱ lam o lingea ekombo am. Nde ponda nokono̱ Bibe̱l, na no̱ngi bedomsedi ba bolane̱ longe̱ lam o bolea Yehova.” Jean a tuko ná bambam. O mulopo ma janane̱ bato bena be diwengisan na mo̱, tatan a nilangwa nde mbale̱ ńe o Bibe̱l ni malate̱ bato. Ni mbale̱ e mongwane̱ pat’a bato ye̱se̱, nje e mabamse̱ ná je ná di lakisane̱ Eyal’a Loba.

16. Ońola nje yeno̱ mweńa ná di bate lakisane̱ Eyal’a Loba e?

¹⁶ Nika nin wase e mabatano̱ nde be̱ bobe, e me̱nde̱ pe̱ bata be̱ ndutu jita o lakisane̱ Eyal’a Loba. Bato ba me̱nde̱ keka we̱le̱ biso̱ penda o mulema, ná di boteye dutea nga Bibe̱l ńe mbale̱ to̱ ke̱m, nga Yehova a te̱se̱ mūt’a jemea na jangwa na mbale̱ o die̱le̱ biso̱. Nde di lakisane̱ te̱ ná Eyal’a Yehova ye mbale̱ ponda ye̱se̱, dube̱ lasu di si me̱nde̱ ponga. Di me̱nde̱ ‘bola mulema o ne̱nge̱ myeka [ma Yehova] ponda ye̱se̱ nate̱na o su.’ (Mye. 119:112) Di si me̱nde̱ ‘bwa iso̱n’ o langwea bape̱pe̱ mbale̱ na jembe̱ pe̱ babo̱ o dangwa o mbale̱. (Mye. 119:46) Di me̱nde̱ pe̱ we̱le̱ lembe̱ bete̱medi ba ngińa, na mitakisan na “titimbe̱ ńe̱se̱ na we̱lisane̱.”—Kol. 1:11; Mye. 119:143, 157.

17. Text asu ńa mbu e mo̱nge̱le̱ nde biso̱ nje e?

¹⁷ Di matimbise̱le̱ Yehova jita la masoma ná a bīse̱ biso̱ mbale̱. Ni mbale̱ e mabola biso̱ pī na lakisane̱, e lee̱ pe̱ biso̱ ne̱ni die̱le̱ longe̱ lasu o wase ni mabenge̱ nde be̱ bobe. E mabola biso̱ dipita la kie̱le̱ ni maye̱ ńa bwam owas’a byanedi ba Janea la Loba. Di masome̱le̱ so̱ ná text asu ńa mbu má 2023 ńongwane̱ biso̱ o bama o mbaki di be̱nno̱ ná Eyal’a Loba ye mbale̱ o mususu mao mwe̱se̱!—Mye. 119:160.