1-2. (a) Ne̱ni jeno̱ ná di senga ke̱ di dutedi ońola mambo Yesu a bolino̱ o longe̱ lao na o ebol’ao ya dikalo e? (b) Nje di me̱nde̱no̱ je̱ne̱ o din jokwa e?

 JE NÁ di taka jita ke̱ di bo̱lo̱ne̱ ńandolo, ońolana di si me̱ne̱ pe̱ mo̱. O bebotedi, je ná di bwa ndutu ke̱ di dutedi mińa misukan ma longe̱ lao, tobotobo yete̱na a taki obiana a mawo̱. Nde na ponda, je pe̱te̱ ná di botea bwa muńe̱nge̱ sepo̱n ke̱ jo̱nge̱le̱ lambo diwo̱ okwe̱le̱no̱ biso̱, to̱ mo̱me̱ne̱ nje a tano̱ a kwala o jembe̱ biso̱ to̱ o yo̱ise̱ biso̱.

² Mulemlem pe̱ nde di mabwano̱ ndutu ke̱ di langi myango ma mitakisan ma Yesu na ma kwed’ao. O pond’a Jo̱nge̱le̱ la kwed’a Yesu, di madutea tobotobo ońola jabea la tiki a bolino̱ ońol’asu. (1 Kor. 11:24, 25) Nde di mabwa pe̱ muńe̱nge̱ ke̱ jo̱nge̱le̱ mambo me̱se̱ Yesu a kwalino̱ na mena a bolino̱ ke̱ e o wase. Di dutedi pe̱ te̱ ońola mambo eno̱ bola o nin we̱nge̱, na nje a me̱nde̱no̱ bola o kie̱le̱ ni maye̱, nik’e membe̱ biso̱. Dutea ońola man mambo na ndolo a lee̱le̱no̱ biso̱ be ná ba tute̱le̱ biso̱ o lee̱le̱ masoma o mbadi iwo̱ te̱nge̱, ka nje te̱ di malano̱ je̱ne̱ o din jokwa.

3. Njika njo̱m di be̱nno̱ ya timbise̱le̱ masoma ońola diko̱ti e?

³ Mulema mu matute̱le̱ biso̱ o timbise̱le̱ masoma ke̱ jo̱nge̱le̱ nje Yesu a bolino̱ o longe̱ lao, na ke̱ jo̱nge̱le̱ kwed’ao. Ponda a tano̱ o wase, Yesu a lee̱ bato mambo ma bwam mena Janea la Loba di me̱nde̱no̱ wana. Nje Bibe̱l e makwalano̱ jombwea Janea la Loba, na nje pe̱ di Janea di me̱nde̱no̱ bola ba mabwese̱ biso̱ muńe̱nge̱ jita. Jabea la diko̱ti di malonde̱ biso̱ ná muńe̱nge̱ ebanja di mabola biso̱ epolo ná di we̱le̱ be̱ne̱ mulatako ma  bo̱ibo̱i na Yehova na Yesu. Ba bena ba malee̱le̱ dube̱ ba be̱nedino̱ Yesu ba be̱n pe̱ dipita la be̱ longe̱ o bwindea, na je̱ne̱ pe̱te̱ bandolo babu ba wedi. (Yohane 5:28, 29; Rom. 6:23) Di si boledi mi minam; di titi pe̱ to̱ ná di sawea Yehova na Yesu nje ba boledino̱ biso̱. (Rom. 5:8, 20, 21) Nde di be̱n te̱ nde mambo mō̱ jeno̱ ná di bola o lee̱le̱ masoma.

4. Ne̱ni Maria ńa Magdala a lee̱le̱no̱ masoma ońola nje Yesu a boledino̱ mo̱ e? (Ombwa duta.)

⁴ Jombweye te̱ eyembilan a ngo̱n a Bajū po̱ ni ta ni belabe̱ ná Maria ńa Magdala. A ta a taka jita, ońolana midī ma bobe samba mi ta mo̱ o ńolo. A wusa jo̱nge̱le̱ ná to̱ moto a titi pe̱ ná ongwane̱ mo̱. Keka so̱ te̱ je̱ne̱ muńe̱nge̱ munde̱ne̱ a bono̱ ponda Yesu a te̱se̱no̱ mo̱ wonja na mi midī ma bobe! Ńo̱ng’a timbise̱le̱ masoma e tute̱le̱ mo̱ o bupe̱ Yesu, na bolane̱ pe̱ pond’ao, ngud’ao na mabe̱ne̱ mao o sue̱le̱ mo̱ o ebol’ao ya dikalo. (Lukas 8:1-3) To̱ná Maria a tano̱ muńe̱nge̱ jita ońola nje Yesu a boledino̱ mo̱, a si ta a bia ná jabea lena Yesu a tano̱ angame̱n bola ombusa ponda di wusa be̱ bonde̱ne̱ jita. Yesu a ta angame̱n bola longe̱ lao ońola mbel’a moto, ná “to̱ nja nu dube̱ mo̱” a be̱ne̱ muńe̱nge̱ ma be̱ longe̱ o bwindea. (Yohane 3:16) To̱ na nika, Maria a lee̱le̱ Yesu jemea. Ke̱ Yesu e o taka o ebongo a konjo, Maria a ta a te̱me̱ be̱be̱ o bwam ba sue̱le̱ mo̱ na jembe̱ pe̱ bape̱pe̱ bena ba ta wa. (Yohane 19:25) Yehova a namse̱ Maria jita ońola jemea a lee̱le̱no̱ Yesu. A bo muńe̱nge̱ munde̱ne̱ o je̱ne̱ na kwala na Yesu ombusa bepumbwedi bao—edube ende̱ne̱ yena jita la bokwedi ba Yesu ba si kusino̱.—Yohane 20:11-18.

5. Ne̱ni jeno̱ ná di lee̱le̱ masoma ońola nje ye̱se̱ Yehova na Yesu ba boledino̱ biso̱ e?

⁵ Biso̱ pe̱ je ná di lee̱le̱ masoma ońola nje ye̱se̱ Yehova na Yesu ba boledino̱ biso̱ ke̱ di bolane̱ pond’asu, ngud’asu, na mo̱ni masu o sue̱le̱ ebol’a Janea.  Je ná k’eyembilan, di wana jongwane̱ o longa na sabangane̱ bepolo ońola jowe̱ la bosangi.

6. Ońola nje jeno̱ ná di kwala ná diko̱ti le nde jabea di bolabe̱ ońola mō̱ ńasu te̱ e?

⁶ Di dutedi te̱ nate̱na njika dikala Yehova na Yesu ba to̱ndino̱ biso̱, nik’e matute̱le̱ biso̱ o to̱ndo̱ babo̱. (1 Yohane 4:10, 19) Di mabata pe̱te̱ to̱ndo̱ babo̱ ke̱ di so̱ṅtane̱ ná Yesu a wedi ońola mō̱ ńasu te̱ tobotobo. Ńamuloloma Paulo embi nika, a bonde̱ pe̱ mo̱ tongwea na nje a langwedino̱ bato ba Galatia, mo̱ ná: “Mun’a Loba . . . ńena nu to̱ndi mba, nu boli pe̱ mo̱me̱ne̱ ońol’am.” (Gal. 2:20) Kana Yesu a wedino̱ ońol’asu, Yehova a duti wa ná o be̱ne̱ epolo o be̱ diko̱m lao. (Yohane 6:44) Mo̱ nik’e si makwangwe̱le̱ wa mulema o bia ná Yehova a so̱ne̱ wa lambo la bwam, na ná a sawo̱ mususedi munde̱ne̱ ná o we̱le̱ be̱ne̱ epolo o be̱ diko̱m lao e? Mo̱ nik’e si mabola wa ńo̱ngi o bata to̱ndo̱ Yehova na Yesu e? Di baise̱ so̱ na biso̱me̱ne̱ ná: ‘Ne̱ni ni ndolo ńepe̱no̱ mba e?’

7. Ka nje te̱ duta di malee̱no̱, ne̱ni biso̱ be̱se̱ jeno̱ ná di lee̱le̱ ndol’asu ońola Yehova na Yesu e? (2 Korinto 5:14, 15; 6:1, 2)

⁷ Ndol’asu ońola Yehova na Yesu e matute̱le̱ biso̱ o to̱ndo̱ bato bape̱pe̱. (Langa 2 Korinto 5:14, 15; 6:1, 2.) Mbadi po̱ ńa lee̱le̱ ndol’asu ńe nde ná di te̱ dikalo na ko̱di. Di makwalisane̱ ba be̱se̱ di madongame̱nno̱. Di mate̱ye̱ bato be̱se̱ dikalo esibe̱ jombwea muso̱no̱ mabu m’eyobo, to̱ tumba labu. Di makwalisane̱ pe̱ be̱se̱ esibe̱ jombwa nga moto e m’bwaṅ to̱ tue, oko kalati to̱ ke̱m. Na nika, je nde bola ebolo bupisane̱ jo̱nge̱le̱ la Yehova le nde ná “bato be̱se̱ bongisabe̱, ba we̱le̱ pe so̱ṅtane̱ mbale̱.”—1 Tim. 2:4.

8. Ne̱ni jeno̱ ná di lee̱le̱ ndol’asu ońola bonasango na bonańango e?

 ⁸ Ndolo di be̱nedino̱ bonasango na bonańango asu pe̱ e malee̱ ná di to̱ndi Yehova na Yesu. (1 Yohane 4:21) Di malee̱le̱ babo̱ ndolo tobotobo ke̱ ba be̱n mitakisan. Di malo̱ko̱ babo̱ ke̱ ba bo̱lo̱ne̱ ńandolo, di mape̱pe̱le̱ babo̱ ke̱ ba maboa, di mabola pe̱ me̱se̱ o jembe̱ babo̱ ke̱ ba bo̱bi. (2 Kor. 1:3-7; 1 Tes. 5:11, 14) Di mabenga kane̱ ońol’abu, ebanja di bi ná “beso̱so̱medi ba iwiye̱ ba nute̱m na sim be matombwane̱ jita.”—Yak. 5:16.

9. O njika mbadi nipe̱pe̱ di malee̱no̱ ndolo di be̱nedino̱ bonasango na bonańango asu e?

⁹ Di malee̱le̱ pe̱ ndolo di be̱nedino̱ bonasango na bonańango asu ke̱ di boli me̱se̱ ná musango mu benge be̱ oteten a biso̱ na babo̱. Di mawe̱ o jembilane̱ mbadi Yehova a malakise̱no̱. Yehova a ta be̱be̱ o jese̱le̱ ná Mun’ao a wo̱ ońol’asu. Biso̱ pe̱ jangame̱n so̱ be̱ be̱be̱ o lakise̱ bonasango na bonańango asu ke̱ ba wusane̱ biso̱. Di titi ka mukom a bobe ńa munia ma Yesu. To̱ná sango ń’ebolo a lakise̱no̱ ewu ende̱ne̱ a tano̱ a be̱ne̱ye̱ mo̱, nu mukom mo̱ a bangi o lakise̱ mwenj’ao ń’ebolo nu ta ńuwe̱ mo̱ ewu esadi. (Mat. 18:23-35) Siso̱ṅtane̱le̱ di so̱li te̱ oteten a wa na moto nupe̱pe̱ o mwemba, we ná o po̱ngo̱ tanga laboso o koma musango obiana Jo̱nge̱le̱ la kwed’a Yesu di mabolisabe̱ e? (Mat. 5:23, 24) O boli te̱ nika, ke̱ we nde lee̱ ná o to̱ndi Yehova na Yesu.

10-11. Ne̱ni batudu beno̱ ná ba lee̱ ná ba to̱ndi Yehova na Yesu e? (1 Petro 5:1, 2)

¹⁰ Ne̱ni batudu beno̱ ná ba lee̱ ná ba to̱ndi Yehova na Yesu e? Mbadi po̱ ńa mweńa ńe nde ke̱ ba mano̱ngo̱ ponda o jombwea mido̱ngi ma Yesu. (Langa 1 Petro 5:1, 2.) Yesu a bonde̱ di to̱ti ná bwē oboso ba Petro. Ombusa mo̱ to̱bo̱ Yesu ngedi ilalo, Petro a ta a be̱ne̱ ńo̱ngi ninde̱ne̱ ńa lee̱ ná a dia a to̱ndi Yesu. Yesu a pumbono̱, a baise̱ Petro ná: “A Simon, mun’a Yona, o to̱ndi mba e?” Je ná di be̱ mbaki ná Petro a ta be̱be̱ o bola me̱se̱ o lee̱ Sango ná a to̱ndi mo̱. Na Yesu a kwalane̱ mo̱ ná: “Dese̱ mido̱ngi mam.” (Yohane 21:15-17) Ombusa nika, longe̱ la Petro le̱se̱ di lee̱ ná ombwedi mido̱ngi ma Sango na ndolo ńe̱se̱, nje e bamse̱ ná a ta a to̱ndo̱ Yesu.

¹¹ A batudu, ne̱ni bińo̱ leno̱ ná lo lee̱le̱ o pond’a Jo̱nge̱le̱ la kwed’a Yesu ná lo mano̱ngo̱ nje a langwedino̱ Petro mweńa e? Le ná lo lee̱le̱ ná lo to̱ndi Yehova na Yesu jita ke̱ lo mapo̱ngo̱ mape̱pe̱le̱ ma mudī ponda ye̱se̱, na ke̱ lo bati po̱ngo̱ miwe̱n o jongwane̱ bonasango na bonańango ba temam o timba na Yehova. (Hes. 34:11, 12) Bińo̱ le pe̱ ná lo no̱ngo̱ ponda o jombwea bokwe̱ Bibe̱l na bato bena ba mukeye̱ o Jo̱nge̱le̱ la kwed’a Yesu ońola nged’a boso. Di mapula ná ba be̱ muńe̱nge̱ o jukea na biso̱, ebanja di pite̱ ná babo̱ pe̱ ba me̱nde̱ timba bokwedi ba Yesu.

12. Ońola nje di me̱nde̱no̱ be̱ne̱ ngiń’a mulema ke̱ di dutedi byala bena Yesu a langwedino bokwedi bao bulu bo se̱le̱ na kwed’ao e? (Yohane 16:32, 33)

¹² O bulu bo se̱le̱ na kwed’ao, Yesu a langwedi bokwedi bao ná: “O wase lo mabe̱ne̱ ndutu; nde embe̱ milema, mba na mábuka wase.” (Langa Yohane 16:32, 33.) Nje yongwane̱ Yesu o lee̱le̱ ngiń’a mulema oboso ba basingedi bao  na be̱ pe̱ jemea nate̱n’o kwedi e? A ta a lakisane̱ Yehova. Kana a tano̱ a bia ná bokwedi bao ba me̱nde̱ be̱ne̱ milemlem ma mitakisan, Yesu a baise̱ Yehova ná a tate babo̱. (Yohane 17:11) Ońola nje nik’e mabolano̱ biso̱ ngiń’a mulema e? Ońolana Yehova e ngińa buka to̱ njika musinged’asu. (1 Yohane 4:4) Yehova a bi nje ye̱se̱ e matombe̱. Je mbaki ná di lakisane̱ te̱ mo̱, a me̱nde̱ jongwane̱ biso̱ o buka bo̱ngo̱ basu na lee̱le̱ pe̱ ngiń’a mulema.

13. Ne̱ni Yose̱f ńa Arimatia a lee̱le̱no̱ ngiń’a mulema e?

¹³ Jombweye te̱ eyembilan a Yose̱f ńa Arimatia. A ta nde mot’edube oteten a Bajū. A ta pe̱ elong’a mwemba ma bakaisedi bande̱ne̱. Nde o pond’ebol’a dikalo la Yesu, Yose̱f a si ta a be̱ne̱ ngiń’a mulema to̱ son ninka. Yohane a tili ná a ta “mokwed’a Yesu, nde o diwuta ońola bo̱ngo̱ ba Bonayuda.” (Yohane 19:38) To̱ná a tano̱ a to̱ndo̱ senga mwe̱ndi ma Janea, a wutane̱ bane̱ ná a ta a dube̱ Yesu. Penda to̱ po̱ e titi ná a ta a bwa bo̱ngo̱ o bo̱lo̱ne̱ bedube bao. Nde e be̱ to̱ ne̱, Bibe̱l e malangwea biso̱ ná Yose̱f a timbi “kaka mulema, ala omboa Pilato, a so̱so̱me̱ye̱ mo̱ ońola mbimba ma Yesu.” (Marko 15:42, 43) Yose̱f a si ta pe̱ a bwa bo̱ngo̱ o lee̱ ná e nde mokwed’a Yesu.

14. Nje wangame̱nno̱ bola yete̱na we o janane̱ bo̱ngo̱ ba bato e?

¹⁴ E mápo̱ye̱ pe̱ wa ná o bwe bato bo̱ngo̱ ka Yose̱f e? Mo̱ o yo̱ki bwa bo̱ngo̱ o langwea bape̱pe̱ o esukulu ná we Mboṅ a Yehova e? Nje bane̱ beno̱ ná bo̱nge̱le̱ e mabola ná o bwe bo̱ngo̱ o botea te̱ dikalo to̱ o dubisabe̱ e? O s’ese̱le̱ ná ma mo̱nge̱le̱ meke wa o bola nje e te̱nge̱n. Kane̱ Yehova na iwiye̱. Baise̱ mo̱ ná a bole wa ngiń’a mulema ni mapule̱ ná o bole jemea lao. Etum te̱ o me̱nde̱no̱ je̱ne̱ ne̱ni Yehova eno̱ jalabe̱ mika mo̱ngo̱, o me̱nde̱ be̱ ngińa o be̱ne̱ pe̱ ngiń’a mulema.—Yes. 41:10, 13.

15. Nje muńe̱nge̱ ma bokwedi mu tute̱le̱no̱ babo̱ o bola ombusa Yesu busea babo̱ e? (Lukas 24:52, 53)

¹⁵ Bokwedi ba ta ba bwa ndutu jita ponda Yesu a wedino̱. We̱le̱ te̱ wame̱ne̱ o epol’abu. Ba ta nde ba wa bo̱lo̱ne̱ diko̱m labu la ndolo, to̱ dipita pe̱, ba si ta pe̱ ba be̱ne̱. (Lukas 24:17-21) Nde ponda Yesu a busedino̱ babo̱, ongwane̱ babo̱ ná ba so̱ṅtane̱ ne̱ni nika e londise̱no̱ bedinge̱  ba Bibe̱l. A bake̱ pe̱ babo̱ ebol’a mweńa. (Lukas 24:26, 27, 45-48) A timbino̱ o mo̱ń ombusa 40 ma mińa, ndutu ńena bokwedi ba tano̱ ba be̱ne̱ e timbi nde muńe̱nge̱ munde̱ne̱. Ba ta bonam na mbale̱ ebanja ba ta bia ná Yesu e longe̱, na ná a me̱nde̱ pe̱ jongwane̱ babo̱ o londise̱ ebolo yena mo̱me̱ne̱ a bake̱no̱ babo̱. Muńe̱nge̱ mabu mu tute̱le̱ babo̱ o sesa Yehova esibe̱ wo̱lo̱.—Langa Lukas 24:52, 53; Bebolo 5:42.

16. Ne̱ni jeno̱ ná jembilane̱ bokwedi ba Yesu e?

¹⁶ Ne̱ni jeno̱ ná jembilane̱ bokwedi ba Yesu e? Je ná di be̱ne̱ muńe̱nge̱ ma bolea Yehova seto̱ buka te̱ o pond’a Jo̱nge̱le̱ la kwed’a Yesu, nde mbu mwe̱se̱ pe̱. Nik’e mabaise̱ ná di we̱le̱ Janea la Loba o epol’a boso o longe̱ lasu. K’eyembilan, jita ba mapo̱ngulane̱ mudango mabu m’ebol’a musawedi ńai nik’e matindeano̱ babo̱ epolo o te̱ dikalo, o jukea o ndongame̱n, na o no̱ngo̱ dongo o jowe̱ labu la ndabo a mbia ponda ye̱se̱. Bape̱pe̱ ba no̱ngi bedomsedi ba jese̱le̱ mambo mena bō̱ ba me̱ne̱no̱ mweńa, ná ba bate jongwane̱ o mwemba to̱ ná bale we̱ni ńo̱ng’a bate̱ dikalo ńeno̱ bonde̱ne̱. E mapula ná di be̱ titimbe̱ ná di benge bolea Yehova, a kakane̱ ná a me̱nde̱ namse̱ biso̱ njoasoa yete̱na di we̱le̱ myam ma Janea o epol’a boso.—Min. 10:22; Mat. 6:32, 33.

17. Nje o me̱nde̱no̱ bola o pond’a Jo̱nge̱le̱ la kwed’a Yesu e? (Ombwa duta.)

¹⁷ Je musunga o bolise̱ Jo̱nge̱le̱ la kwed’a Yesu o buńa bo londe̱ 4 ma Dibaba. Nde di si menge̱le̱ ni ponda obiana di madutea ońola mambo mena Yesu a bolino̱ o longe̱ lao, na ndolo ńena mo̱ na Yehova ba lee̱le̱no̱ biso̱. Dutea ońola ma mambo etum te̱ epolo ye̱ne̱ne̱no̱, obiana buńa ba bolise̱ la Jo̱nge̱le̱ la kwed’a Yesu bo mapo̱ na ombusa nika. K’eyembilan, no̱ngo̱ ponda o langa na dutea myango ma longe̱ la Yesu mena mi maso̱be̱ o Kalat’a longe̱ la kriste̱n n’ebol’a dikalo ńa mo̱di ma Dibaba 2019. Niponda weno̱ langa nje Yesu a bolino̱, maka tobotobo o Bibe̱l mambo mena ma matute̱le̱ wa o bata timbise̱le̱ masoma, ma mańakise̱ ndol’ango, na mena ma mabole̱ wa ńgiń’a mulema na muńe̱nge̱. Keka pe̱ dutea mbadi iwo̱ tobotobo weno̱ ná o lee̱le̱ masoma mo̱ngo̱. Be̱ mbaki ná Yesu a me̱nde̱ namse̱ nje ye̱se̱ o mabolano̱ o bwam ba jo̱nge̱le̱ mo̱ o pond’a Jo̱nge̱le̱ la kwed’ao.—Bbī. 2:19.