1-2. Njika bedomsedi ba mweńa Bonayuda bena ba ta ba ja o Babilon ba tano̱ bangame̱n no̱ngo̱ e? (Esra 1:2-4)

 KIṄE̱ e busise̱ eyala! Bonayuda bena ba ta mikoma o Babilon e ta yā lambo ka 70 ma mbu, ba ta wonja o timba ombo’abu Israel. (Langa Esra 1:2-4.) Yehova mo̱me̱ne̱ mō̱ nde a wusa bole̱ nika. Ońola nje jeno̱ ná di kwala nika e? Babilon e si ta e be̱ne̱ ko̱lo̱ngo̱ne̱ la jese̱le̱ mikoma mao. (Yes. 14:4, 17) Nde Babilon e ta e bukabe̱ na janea dipe̱pe̱, mwaned’a peńa a ta pe̱ a langwea Bonayuda ná be wonja o jasumwe̱ o ekombo. Mot’a Bonayuda te̱, tobotobo basango ba mbia, a ta so̱ angame̱n no̱ngo̱ bedomsedi: jasumwe̱ o Babilon to̱ ja oten. Be bedomsedi be si ta bu o no̱ngo̱. Ońola nje e?

² Jita ba ta ba máduna ńai e tano̱ babo̱ ndutu o po̱ngo̱ di lo̱ndo̱ la bwaba. Kana jita la Bonayuda pe̱ ba tano̱ nde ba yabe̱ o Babilon, mu mundi buka te̱ nde ba tano̱ ba bia. Ońol’abu, Israel e ta nde ekombo a bambambe̱ babu. E me̱ne̱n pe̱ ná Bonayuda bō̱ ba ta ba máko̱ m’bwaṅ o Babilon; e wusa so̱ be̱ babo̱ ndutu o dia mandabo mabu ma m’bwe̱nje̱ na ńung’abu o wala ja o ekombo ba si tano̱ ba bia.

3. Njika bonam bo ta benge̱le̱ Bonayuda ba jemea ba wusa timbe̱ o Israel e?

³ Bonayuda ba jemea ba ta ba bia ná minam ba wusano̱ kusa ke̱ ba timbi o Israel mi me̱nde̱ petane̱ nate̱n’o ’yidi miwe̱n me̱se̱ name̱ne̱ pe̱ na mambo me̱se̱ ba wusano̱ dia. Bonam bo buki me̱se̱ bo ta nde bombwea jowe̱ labu. O Babilon o ta o be̱ne̱ buka 50 ma tempe̱l a basibi, nde tempe̱l a Yehova e si ta o mu mundi. O si ta o be̱ne̱ diyo̱ to̱ diwo̱  owe̱ni Bonaisrael ba wusano̱ bola mabea mbend’a Mose e tano̱ e baise̱ ná ba bole; o si ta pe̱ to̱ o be̱ne̱ prisi i te̱se̱be̱ o bola ma mabea. Omo̱ń a nika, muso̱ngi ma baboledi ba Yehova mu ta bosadi jita kobisan na ma basibi, bena ba si ta ba bola Yehova to̱ bete̱sedi bao edube. Ońola nika, lokoli la Bonayuda bena ba ta ba to̱ndo̱ Yehova ba ta musunga o timba o ekombo abu, wuma ba wusano̱ pe̱te̱ te̱se̱ jowe̱ la bosangi.

4. Njika jongwane̱ Yehova a tano̱ a kakane̱ Bonayuda ońola timba labu o Israel e?

⁴ Lo̱ndo̱ jasumwe̱ o Babilon po̱ o Israel di ta ndutu di ta pe̱ langame̱n no̱ngo̱ lambo ka myo̱di mine̱i, nde Yehova a ta a kakane̱ ná mambo me̱se̱ ma wusa jeke̱ betimbedi ba tumba lao ma me̱nde̱ sumwabe̱. Yesaya a tili ná: “Domea Yehova ngea o eyaṅ, po̱ngea Loba lasu ngea ni nangedi o sanj’a ngońa. . . . nje e pengam e te̱se̱be̱ na sim, wuma i bondam i ne̱nge̱be̱le̱ na dasidasi.” (Yes. 40:3, 4) Keka te̱ je̱ne̱ ngea ńena ńe o eyaṅ, wuma i ne̱nge̱be̱le̱ na dasidasi. E se̱ muńe̱nge̱ yeno̱ o wala o lo̱ndo̱ o ngea ka nin e! Lo̱ndo̱ o ngea ni te̱m ná sim di wam buka jondea na siba o midongo na o mikondoki to̱ o m’beṅsan. Di si mano̱ngo̱ pe̱ to̱ ponda jita.

5. Njika dina di ta di bolabe̱ ngea o mbad’edinge̱dinge̱ ńa jasumwe̱ o Babilon wala o Israel e?

⁵ O nin we̱nge̱, mangea jita ma be̱n mina to̱ no̱mba ba mabole̱ ná bembe mo̱. Ni ngea, ni ta nde o mbad’edinge̱dinge̱, ńena Yesaya a kwaledino̱ pe̱ e be̱n dina. Di malanga o Bibe̱l ninka ná: “Wum’a betombedi i me̱nde̱ be̱ oten, ngea ni mabelabe̱ ná ńabosangi; ńambindo to̱ mō̱ a si me̱nde̱ tongwea oten.” (Yes. 35:8) Nje di kakane̱ di tano̱ di pula kwala ońola Bonaisrael ombusa timba labu e? Nje pe̱ di mapulano̱ kwala ońol’asu o nin we̱nge̱ e?

6. Ońola nje ni ngea e belabe̱no̱ ná ńabosangi e?

⁶ “Ngea ni mabelabe̱ ná ńabosangi,” e se̱ dina mpesa e! Ońola nje ni ngea e belabe̱no̱ ná ńabosangi e? “Ńambindo to̱ mō̱,” nika ńe nde mot’a Bonayuda ńena nu ta nu po̱so̱ o bola myobe ka musonje, jowe̱ la losango to̱ myobe minde̱ne̱ mipe̱pe̱, a si ta a be̱ne̱ bwam o ja o Israel ombusa timba labu. Bonayuda bena ba timbi o ekombo abu ba ta nde bangame̱n be̱ “tumba di sangisabe̱le̱” Loba labu. (Ndi. 7:6) Nde nik’e si mapula kwala ná ba bena basumwe̱ o Babilon ba si ta bangame̱n wana mawengisan ná ba we̱le̱ do̱lisane̱ Yehova.

7. Njika mawengisan Bonayuda bō̱ ba tano̱ bangame̱n wana e? Bola eyembilan.

⁷ Ka nje te̱ di kwalino̱ omo̱ń, jita la Bonayuda di ta nde di yabe̱ o Babilon, e me̱ne̱n pe̱ ná jita labu di ta di máko̱lo̱ngo̱ne̱ bede̱mo ba bato ba Babilon na mbad’abu ńa je̱ne̱ mambo. Mimbu jita ombusa Bonayuda baboso timba o Israel, ba ta ba langwea Esra ná Bonayuda bō̱ ba ta ba ba bito ba matumba. (Bbu. 34:15, 16; Esra 9:1, 2) Ombusa ponda, go̱bina Nehemia pe̱ a ta a ńaka jita o je̱ne̱ ná bana bena ba yabe̱ o Israel ba si ta to̱ ba bia to̱po̱ bwambo ba Bonayuda. (Ndi. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24) Ne̱ni ba bana ba wusano̱ jokwa o to̱ndo̱ na jowe̱ Yehova yete̱na ba si maso̱ṅtane̱ bwambo ba Bonahebe̱r bwena na mo̱ nde dongo dinde̱ne̱ l’Eyal’a Loba di tano̱ di tilabe̱ e? (Esra 10:3, 44) Bonayuda ba ta so̱ bangame̱n wana mawengisan mande̱ne̱, nde e wusa be̱ babo̱ lambo di bo̱bi o bola nika o Israel, owe̱ni jowe̱ la bosangi di tano̱ di mábotea te̱se̱be̱ peńa son na son.—Neh. 8:8, 9.

8. Ońola nje mambo mena ma tombi ye we̱nge̱ etum a mimbu ma mombweano̱ biso̱ o nin we̱nge̱ e? (Ombwa duta la dipapa laboso.)

 ⁸ Bato bō̱ be ná ba kwala ná: ‘Ye bwam o bia ma mambo me̱se̱; nde nje e po̱yedi Bonayuda ye we̱nge̱ etum a mimbu, e mombwea nde biso̱ na nje o nin we̱nge̱ e?’ E mombwea biso̱ na ninka ná o mbadi po̱ te̱nge̱, biso̱ pe̱ je nde dangwa o “ngea ni mabelabe̱ ná ńabosangi.” E be̱ ná je o muso̱ngi ma bo̱kisabe̱ to̱ ma “mido̱ngi mipe̱pe̱,” jangame̱n ja o “ngea ni mabelabe̱ ná ńabosangi” ńena ni mongwane̱ biso̱ o benga bolea Yehova we̱nge̱, ni me̱nde̱ pe̱ bole̱ ná di kuse minam ma Janea o kie̱le̱ ni maye̱. b (Yohane 10:16) Botea o mbu 1919 P.A., lodun la bome, bito na bana ba busi o Babilon ninde̱ne̱, ńena ńe nde bebokedi ba bebasi be kwedi, na babo̱ ba botea dangwa o ni ngea ńena ńe nde o mbad’edinge̱dinge̱. Ye̱ke̱i te̱ wa pe̱ we nde mō̱ ńabu. Bato ba botedi nde dangwa o ni ngea ye we̱nge̱ lambo ka 100 mbu, nde bape̱pe̱ ba boli ebolo o boṅsane̱ ni ngea mimbu jita oboso ba ponda.

9. Bupisane̱ Yesaya 57:14, njik’ebol’a m’boṅsan e bolabe̱ o “ngea ni mabelabe̱ ná ńabosangi” e?

⁹ Ońola Bonayuda bena basumwe̱ o Babilon, Yehova a boli ná mambo me̱se̱ ma ta ka mikidi ma sumwabe̱. (Langa Yesaya 57:14.) Nje pe̱ so̱ a bolino̱ ońola “ngea ni mabelabe̱ ná ńabosangi” o nin we̱nge̱ e? Bebwea ba mimbu oboso ba 1919, Yehova a bolane̱ bato ba benama bena ba ta ba be̱ne̱ bo̱ngo̱ bao, o sangise̱ ngea ná bape̱pe̱ ba we̱le̱ busa o Babilon ninde̱ne̱. (Ombwa Yesaya 40:3.) Ba boli ebolo yena e ta e pula o ni ngea ná ombusa ponda bamilema ma mbale̱ ba we̱le̱ busa o Babilon ninde̱ne̱ o bwam ba jowe̱ Yehova mwemba na baboledi bao. “Y’ebolo” e ta nde nje e? Jombweye mambo mō̱ ba bolino̱ o boṅsane̱ ngea.

10-11. Ne̱ni ebol’a busise̱ la kalati na ya betukwedi bongwane̱no̱ bato jita o so̱ṅtane̱ Bibe̱l e? (Ombwa pe̱ duta.)

¹⁰ Busise̱ la kalati. Nate̱na o mbu 1450, ebol’a tombe̱le̱ la Bibe̱l o mapapa e ta nde e bolabe̱ na dia. Y’ebolo e ta e no̱ngo̱ ponda jita, Bibe̱l i ta pe̱ pasa na diye̱ bwambi. Nde ponda masin ma druk ma busino̱, e ta lambo di wam o busise̱ Bibe̱l jita na bola pe̱ mo̱ bato.

¹¹ Ebol’a betukwedi. Bebwea ba mimbu jita, Bibe̱l e ta nde e so̱be̱ tobotobo na eyem’a Latania, yena e ta nde e biane̱ na bato bena balo o besukulu bende̱ne̱. Ponda bato ba batino̱ so̱lo̱ o ebol’a busise̱ la kalati, bato bena ba ta ba be̱ne̱ bo̱ngo̱ ba Loba ba boli ebolo na ngińa ńe̱se̱ o tukwa Bibe̱l o leme̱ lena lo ta lo biane̱ na bato jita. Balange̱ Bibe̱l ba ta so̱ ba be̱ne̱ epolo o kobisane̱ nje badiedi ba bebasi ba tano̱ bokwe̱le̱ na nje Bibe̱l e malee̱no̱ na mbale̱.

12-13. Bola eyembilan ewo̱ ya ne̱ni o mimbu ma 1800, bato bena ba ta bokwa Bibe̱l na iwiye̱ ba botedino̱ sambwe̱le̱ belēdi ba mpoṅ ba bebasi.

¹² Kalati ońola jokwa la Bibe̱l. Bato bena ba ta bokwa Bibe̱l na iwiye̱ ba so̱i mambo ma mweńa o bolanga babu b’Eyal’a Loba. Nde ba si kombe̱ pe̱ to̱ mambo mena ba so̱ino̱ ońola babo̱me̱ne̱, to̱ná nik’e tano̱ e lingise̱ badiedi ba bebasi. K’eyembilan botea o mbu 1835, bato bena ba ta ba be̱ne̱ bo̱ngo̱ ba Loba ba botedi o camane̱ trakt yena i masambwe̱le̱ belēdi ba mpoṅ ba bebasi.

¹³ O lambo ka mbu 1835 Henry Grew, moto mō̱ ńena nu ta nu be̱ne̱ bo̱ngo̱ ba Loba, a busise̱ trakt ńena ni ta ni kwalea  ońola ebe̱yed’a bawedi. A ta a lee̱ o ni trakt ná bupisane̱ Betiledi ńai ni si mawo̱ ńe nde jabea di mawe̱ na Loba, seto̱ ebe̱yedi biso̱ be̱se̱ di mayabane̱no̱, ka nje te̱ bebasi jita be malee̱no̱. O mbu 1837 mot’ebasi mō̱ ńena nu ta nu belabe̱ ná George Storrs a so̱i ni trakt o masin ma ndiyo ke̱ e o wala o lo̱ndo̱. A langino̱ mo̱, a ta mbaki ná e o wa so̱ mbale̱ po̱ ńe mweńa jita. A no̱ngi so̱ bedomsedi ba langwea bato bape̱pe̱ nje a so̱ino̱. O mbu 1842 a boli bekwali bena be ta be be̱ne̱ tema ná “Mo̱ babobe ba be̱n mudī mu si mawo̱ e?” Mambo mena George Storrs a tilino̱ ombusa ponda ma tapi eso̱mb’a moto ewo̱ yena e ta e belabe̱ ná Charles Taze Russell jita.

14. O njika mbadi ebolo e bolabe̱ oboso ba ponda o boṅsane̱ ngea o mbad’a mudī yongwane̱no̱ munasango Russell na mako̱m mao e? (Ombwa pe̱ duta.)

¹⁴ O njika mbadi ebolo e bolabe̱ oboso ba ponda o boṅsane̱ ngea o mbad’a mudī yongwane̱no̱ munasango Russell na mako̱m mao e? O jokwa labu, ba we̱li bolane̱ kalati ya ńai na ńai na betukwedi ba Bibe̱l bena ba ta ba busisabe̱ oboso ba ponda. Ba bolane̱ pe̱ mambo mena Henry Grew, George Storrs na bape̱pe̱ ba tano̱ ba so̱ o jokwa labu la Bibe̱l. Munasango Russell na mako̱m mao pe̱ bongwane̱ o boṅsane̱ ni ngea o mbad’a mudī na ninka ná babo̱me̱ne̱ pe̱ ba busise̱ jita la kalati na trakt bena ba ta ba kwalea ońola belēdi ba Bibe̱l.

15. Njika mambo ma mweńa ma bolane̱ o mbu 1919 e?

¹⁵ O mbu 1919, Babilon ninde̱ne̱ e bo̱lo̱ne̱ ngiń’ao omo̱ń a baboledi ba Loba. O mu mbu, “mūt’a jemea na jangwa” a te̱se̱be̱ o bwam ba jongwane̱ bamilema ma mbale̱ o botea dangwa o “ngea ni mabelabe̱ ná ńabosangi.” (Mat. 24:45-47) Ebol’a boṅsane̱ ni ngea yena e bolabe̱ oboso ba ponda yongwane̱ ná bato bena ba ta ba botea dangwa oten bokwe mambo jita jombwea Yehova na mwano mao. (Min. 4:18) Ba wusa pe̱ die̱le̱ longe̱ labu bupisane̱ bete̱sedi ba Yehova. Yehova a si ta engane̱ baboledi bao ná ba wane mawengisan me̱se̱ musó  mō̱. O diwengisan, a sangise̱ nde tumba lao son na son. (Ombwa edinge̱le̱ “ Yehova a masangise̱ tumba lao son na son.”) E se̱ muńe̱nge̱ biso̱ be̱se̱ di me̱nde̱no̱ be̱ ponda di me̱nde̱no̱ we̱le̱ do̱lisane̱ Loba lasu o mambo me̱se̱ e!—Kol. 1:10.

16. Ombusa mbu 1919, njik’ebolo e bolabe̱ o sabangane̱ “ngea ni mabelabe̱ ná ńabosangi” e? (Yesaya 48:17; 60:17)

¹⁶ Ngea na ngea te̱ e mabaise̱ ná ba sabangane̱ mo̱ ponda ye̱se̱. Ombusa mbu 1919, ebolo o “ngea ni mabelabe̱ ná ńabosangi” yalo oboso, ná bato jita ba we̱le̱ busa o Babilon ninde̱ne̱. Mūt’a jemea na jangwa ńena nu ta nu wa o te̱se̱be̱ a we̱le̱ mo̱me̱ne̱ o ebolo, na mo̱ a busise̱ o mbu 1921 kalati po̱ ná ńongwane̱ bato bena ba ta ba wa botea jokwa Bibe̱l o so̱ṅtane̱ mbale̱ i maso̱be̱ o Eyal’a Loba. Ni kalati e ta nde e belabe̱ ná La Harpe de Dieu, muso̱ngi ma busisabe̱ lao mu ta pe̱ lambo ka lodun mutoba o 36 ma leme̱; ńongwane̱ pe̱ bato jita o jokwa mbale̱. Nik’e si bedi jinda di kusino̱ pe̱ kalat’a bwam ońola mokwa ma Bibe̱l, ni mabelabe̱ ná Be̱ne̱ longe̱ le bonam o bwindea! O min mińa misukan, Yehova a bolane̱ bebokedi bao o bola njoaso’a da la mudī lena di mongwane̱ biso̱ be̱se̱ o benga dangwa o “ngea ni mabelabe̱ ná ńabosangi.”—Langa Yesaya 48:17; 60:17.

17-18. Owe̱ni “ngea ni mabelabe̱ ná ńabosangi” e me̱nde̱no̱ walane̱ biso̱ e?

¹⁷ Je ná di kwala ná botea na ponda moto a memeano̱ o jokwa Bibe̱l, a be̱n epolo o botea dangwa o “ngea ni mabelabe̱ ná ńabosangi.” Bato bō̱ ba mapo̱ngo̱ nde matanga to̱ maninga na babo̱ ba busa o ni ngea. Bape̱pe̱ ba no̱ngi bedomsedi ba dangwa oten natē̱ ba tunge̱ o su la ni ngea. Owe̱ni ba me̱nde̱no̱ tunge̱ e?

¹⁸ Ońola ba bena ba be̱n dipita la be̱ longe̱ o mo̱ń, “ngea ni mabelabe̱ ná ńabosangi” e malane̱ nde babo̱ o “paradis a Loba” o mo̱ń. (Bbī. 2:7) Ońola ba bena ba be̱n dipita la be̱ longe̱ o wase, ni ngea e me̱nde̱ nde walane̱ babo̱ o su la janea la 1 000 mbu la Kristo ponda bato be̱se̱ ba me̱nde̱no̱ be̱ ke̱nge̱nge̱. Yete̱na we o dangwa o ni ngea we̱nge̱, o s’ombwa ombusa. O s’asumwe̱ pe̱ to̱ oten natē̱ o tunge̱ o was’a peńa! Di masome̱le̱ wa “lo̱ndo̱ la bwam.”