Na yabe̱ nde 19 ma Emiase̱le̱ o mbu 1940, o mundi ma Amioûn o Lebanon. Ombusa mimbu to̱ mininga, na mbia masu mwala ja o Tripoli owe̱ni na kokedino̱; mbia mam mu ta ndolo na bonam, mu ta mu bia Yehova Loba mu to̱ndo̱ pe̱ mo̱. Mba nde na ta ngok’a bana batanu, bito balalo na bome baba. Ońola bayedi bam, muwaso ma mo̱ni mu si ta lambo le mweńa buka me̱se̱. Ońol’asu, nje e ta e be̱ne̱ epol’a boso e ta nde jokwa la Bibe̱l, mako̱to̱ne̱, na dikalo.

Di ta di be̱ne̱ jita la kriste̱n yo̱kisabe̱ o mwemba masu. Michel Aboud a ta nde mō̱ ńabu; mo̱ nde a ta mudie̱le̱ ndongame̱n ni ta ni belabe̱ ná jokwa la kalati. Oko nde mbale̱ o Ńu Yo̱rk nde a botea te̱ dikalo o Lebanon o mbu 1921. Na dia na mo̱nge̱le̱ ne̱ni a lee̱le̱no̱ bonańango Anne na Gwen Beavor edube, bena ba busi o Esukul’a Gilead, na ne̱ni ongwane̱no̱ babo̱. Ba bonańango baba ba timbi mako̱m masu ma bwam. Ombusa mimbu jita, na ta muńe̱nge̱ o je̱ne̱ Anne o Amerika. Ponda to̱ ininga ombusa nika pe̱, ne̱ne̱ Gwen, nu ta nu mábabe̱ na munasango Wilfred Gooch, a bolea pe̱ o Bete̱l o mukanjo m’ebolo o London, o Inglisi.

Mboṅ a Yehova i si ta jita o Lebanon ponda na tano̱ eso̱mbe̱. Nde na ko̱di, di ta di langwea bape̱pe̱ nje jokono̱ o Bibe̱l. Di ta di bola nika to̱ná badiedi ba bebasi ba tano̱ ba te̱nge̱ne̱ biso̱. Na dia na mo̱nge̱le̱ mambo mō̱ di kusino̱.

Buńa bō̱, biso̱ na munańango am Sana di ta o dikalo o bolongi ba nde̱ki bō̱. Na pata po̱ e po̱ bomane̱ biso̱ we̱ni di tano̱ di kwala na bato. Na mo̱nge̱le̱ ná moto nde a ta a bele̱ mo̱. Na ni pata e botea loa munańango am. E dipa mo̱, e nime̱le̱ mo̱ o makala, e sengise̱ mo̱ sese. Moto mō̱ a bele̱ sonja. Na sonja i po̱, i bola ná bombweye Sana na muyao, nde yalane̱ ni pata o ndabo a sonja. Ba tunge̱no̱ owo, na i sonja i so̱ ná ni pata e be̱n ngadi. Na mwaned’a Sonja a baise̱ ni pata ná: “Wa we nde nja mo̱ e? We nde moto nu mokwe̱le̱ bato o bia Loba nga nu mokwe̱le̱ babo̱ o be̱ njo e?”

Mudio mupe̱pe̱ na diano̱ na mo̱nge̱le̱ mwe nde buńa mwemba masu mu tano̱ mu re̱nti mutoa ma ndio munde̱ne̱ ná mwalane̱ biso̱ o te̱ dikalo o etika ewo̱. Mambo me̱se̱ ma ta ma tomba bwam natē̱ ponda ńena pata ńa mu mundi e sengino̱ ná je o te̱ dikalo, na mo̱ e ko̱te̱le̱ dimuti la bato ná di ye o ko̱ye̱ biso̱. Ba lou biso̱, bangwa biso̱ madale, na sango am a ke̱ye̱ ebango. Na dia na mo̱nge̱le̱ ne̱ni boso bao bo tano̱ bo londa na maya. A timbi o mutoa na ńango am, na biso̱ di bupe̱ babo̱ na bo̱ngo̱. Nde, na si me̱nde̱ dimbea nje ńango am a kwalino̱ ke̱ e o tuta sango am, ná: “A Yehova, son lakise̱ babo̱. Ba si bi nje beno̱ o bola.”

O mudio mupe̱pe̱, di ta jala pe̱pe̱le̱ mbia masu. Di bomane̱ pata ninde̱ne̱ po̱ omboa sango am ńa mbambe̱. Ni pata ninde̱ne̱ e ta e bia ná bayedi bam be nde Mboṅ a Yehova. E busane̱ mbame̱ne̱ mō̱ o eboko to̱ná na tano̱ nde na be̱ne̱ mbu mutoba, o baise̱ mba ná: “Ońola nje o si dubisabe̱no̱ e?” Na mba nalabe̱ mo̱ ná na dia nde muna, nangame̱n bata bia mambo jombwea Bibe̱l, nangame̱n pe̱ be̱ne̱ dube̱ lou obiana na madubisabe̱. Jalabe̱ lam di si bwese̱ mo̱ muńe̱nge̱, na mo̱ ala langwea sango am ńa mbambe̱ ná na si lee̱le̱ mo̱ edube.

Nde di si kusi mitakisan jita. Bato ba Lebanon be muyao, ba to̱ndi pe̱ kasa be̱n. Di ta so̱ di be̱ne̱ bekwali ba bwam be se̱medi o Bibe̱l na bato jita, nde di die̱le̱ pe̱ mokwa ma Bibe̱l jita.

Ke̱ na dia na mala o esukulu, eso̱mb’a munasango ewo̱ e wu o Venesuela e ta e po̱ pe̱pe̱le̱ Lebanon. A ta nde ukea o ndongame̱n o mwemba masu, na mo̱ a timba ko̱lo̱ngo̱ne̱ munańango am ńa muto Wafa. Na ponda, ba bane̱, bala ja o Venesuela. Wafa a ta nde a tute̱le̱ sango am o maleta mao ná a ye ja na mbia mwe̱se̱ o Venesuela, ońolana mulema mao mwe̱se̱ mu ta nde na biso̱. O sukan,  di sengan mo̱, jasumwe̱ o Lebanon na biso̱ jala o ekombo epe̱pe̱!

Di tunge̱ nde o Venesuela o mbu 1953, di boka o Karakas, be̱be̱ na bolongi ba sango a ekombo. Nika na tano̱ nde son a mun’a mome, na ta na to̱ndo̱ je̱ne̱ sango a ekombo a matomba na mutoa mao ma mpesa. Nde e si ta bayedi bam bu o ko̱lo̱ngo̱ne̱ y’ekombo a peńa, eyem’a bwambo, bose̱di, da na ngo̱. Ponda ba botedino̱ ko̱lo̱ngo̱ne̱ longe̱ labu la peńa o y’ekombo nde lambo la mańaka di bolanno̱.

Sango am a botedi o boa. Di ta mańaka jita, ebanja a ta nde moto ńe ngińa na nu ta nu be̱ne̱ ja la bwam. Di si mo̱nge̱le̱ ná a ta a máboa buńa bō̱. Ba so̱i ná a be̱n diboa la kanse̱r ńa pankrea, nde ba doma mo̱. Ombusa woki po̱, na mo̱ a wo̱.

Na si be̱n byala o teleye̱ ne̱ni ni ndutu e ńo̱sino̱ biso̱. Na ta nde na be̱ne̱ 13 la mbu. Di ta di bukea, je̱ne̱ pe̱ nde biana me̱se̱ ma dom ońol’asu. Ńango am a jai ponda bwaba a si we̱lino̱ o dube̱ ná mom’ao a titi pe̱. Nde di timbi je̱ne̱ ná longe̱ langame̱n wala oboso, Yehova pe̱ ongwane̱ biso̱ o lembe̱. Ponda na busino̱ baccalaureat, ke̱ ne bodun ba 16 la mbu, ńo̱ng’am ninde̱ne̱ e ta nde ná na sue̱le̱ mbia mam.

Munańango am ńa muto Sana a ta a mábabe̱ na Rubén Araujo, nu timbi o Venesuela ombusa mo̱ busa o Esukul’a Gilead. Na babo̱ ba po̱so̱ wala ja o Ńu Yo̱rk. Mbia mam mu domse̱no̱ ná na so̱le o universite, nalo nde ja ombo’abu o bwam ná nalane̱ esukulu oboso. Munańango am na moy’am bongwane̱ mba jita o sisea be̱be̱ na Loba. O sumo te̱ nika, o mwemba masu ma eyem’a Pańa o Brooklyn, di ta di be̱ne̱ bonasango jita bena bou. Baba babu na tano̱ na bia bwam, na tano̱ pe̱ na to̱ndo̱, ba ta nde Milton Henschel na Frederick Franz; babo̱ babane̱ ba ta nde ba bolea o Bete̱l a Brooklyn.

Ke̱ su la mbu mam maboso o universite o Ńu York di nisisea, na botedi o dutea ońola nje na me̱nde̱no̱ bola o longe̱ lam. Na ta na málanga tema iwo̱ o Njongo a Betatedi i mato̱peye̱ ońola kriste̱n yena i te̱se̱ o bolea Yehova pond’a mususu, na dutea pe̱ jita oten. Na ta pe̱ ne̱ne̱ ne̱ni bonasango ba mwemba masu be paonia na ba be o Bete̱l beno̱ bonam, na mba na pula be̱ ka babo̱. Nde, na si ta na mádubisabe̱. Na mba na so̱ṅtane̱ mweńa ma bake̱ Yehova longe̱ lam. Na boli so̱ nika, nde na dubisabe̱ o 30 ma So̱ṅe̱ o mbu 1957.

Na dubisabe̱no̱, na botedi nde o dutea ońola tanga dipe̱pe̱ na tano̱ na pula po̱ngo̱, le nde ebol’a dikalo ya pond’a mususu. Na ta na be̱ne̱ ńo̱ngi jita o be̱ poania ńa pond’a mususu, nde e ta mba ndutu o no̱ngo̱ be bedomsedi. Ne̱ni o mulemlem a ponda na wusano̱ be̱ paonia ńa pond’a mususu nde n’ala pe̱ o universite e? Biso̱ na ńango am na bońango am di tilisane̱le̱ maleta jita  jombwea bedomsedi na no̱ngino̱ o jembe̱ universite ná na timbe o Venesuela o be̱ paonia.

Na timbi nde o Karakas o Emiase̱le̱ o mbu 1957. Nde ne̱ne̱ ná bete̱medi ba mbia be si ta bwam to̱ son. E ta e pula moto nupe̱pe̱ nu masombweye̱ mbia. Ne̱ni na wusano̱ jongwane̱ e? Na mba na kusa ebolo o bank, nde na ta na pula be̱ paonia ye̱ke̱i te̱. Nika nde e ta njo̱m a timba lam. Na domse̱ so̱ ná na mabola be bebolo bebane̱. Na boli ebolo o bank na be̱ pe̱ paonia ńa pond’a mususu mimbu jita. Na ta na walame̱ne̱ jita nde na ta pe̱ bonam!

Muńe̱nge̱ mam mu bati kola ponda na baino̱ Sylvia, mudo̱led’a munańango mō̱ ńa Jaman nu ta nu to̱ndo̱ Yehova na mulema mwe̱se̱. A ta a po̱ o Venesuela na bayedi bao. Di yai bana baba, ńa mome Michel (Mike), na ńa muto Samira. Mba pe̱ nde na ta na be̱ne̱ mboṅ a bongwa ńango am nu ta nu po̱ ja na biso̱. To̱ná e tano̱ e pula ná nembe̱ ebol’am ya paonia ná nombweye mbia mam, na jane̱ edī a paonia. Biso̱ na Sylvia di ta be̱ di no̱ngo̱ ebol’a paonia ń’epas’a ponda ngedi te̱ di we̱lino̱ o pond’a mawumse̱.

Bana basu ba ta ba dia ba mala o esukulu ponda na kusino̱ nje na langono̱ o bebotedi. Na memba ná na ta na be̱ne̱ longe̱ la m’bwe̱nje̱, bane baboledi ba bank pe̱ ba ta ba bola mba edube. Nde, na ta nde na pula ná bato be̱ne̱ mba ka muboled’a Yehova. Na mba na kumwa so̱ dutea nje neno̱ ná na bola ná be̱ne̱ mba nika. Wa nde biso̱ na munj’am di kwaledino̱ ońola bekusedi basu. N’ese̱le̱ te̱ ebol’am ya bank, na wuka kusa eyek’a mo̱ni ma munangan. Kana di si tano̱ di be̱ne̱ eto̱m to̱ ewo̱, je̱n ná di wamse̱ te̱ longe̱ lasu, di mabe̱ne̱ eyek’a mo̱ni o bongwa biso̱me̱ne̱ ońola pond’a bwaba.

E si ta bu o no̱ngo̱ be bedomsedi, nde munj’am ńa ndolo na ńango am ba sue̱le̱ mo̱. Na wusa so̱ pe̱te̱ be̱ paonia ńa pond’a mususu. Na ta muńe̱nge̱ kańena! Na ta nā be̱be̱ o botea ebol’a paonia, wa nde di kusino̱ mwe̱ndi di si tano̱ jenge̱le̱.

Buńa bō̱ do̱kita lasu di bamse̱ biso̱ ná Sylvia e deme̱. Na biso̱ babane̱ di ńaka! Nik’e ta nde muńe̱nge̱ munde̱ne̱; nde na ta te̱ nde no̱nge̱le̱ bedomsedi na tano̱ na no̱ngo̱ o be̱ paonia. Mo̱ na wusa pe̱te̱ be̱ mo̱ e? Di pomane̱ nde po̱ngulane̱ mo̱nge̱le̱ na mulema masu, na biso̱ di botea boṅsane̱ ná mbia  masu mu mabata kola. Nde na ta te̱ nde na baise̱ mbame̱ne̱ ne̱ni e malano̱ be̱ ońola ebol’am ya paonia.

Di Kwaledino̱ ońola mambo di tano̱ di te̱se̱ o bola, di domse̱ ná na mabe̱ te̱ nde paonia. Mun’asu Gabriel a yabe̱ nde o Dibaba 1985. To̱ na nika, n’ese̱le̱ ebol’a bank, na botea pe̱te̱ ebol’a paonia ńa pond’a mususu o Eso̱pe̱so̱pe̱ 1985. Ombusa ponda, na kusi edube ende̱ne̱ o bola ebolo mwemba na Dibe̱le̱ la mukanjo m’ebolo. Nde kana mu mukanjo mu si tano̱ o Karakas, e ta so̱ e pula ná nale o lo̱ndo̱ la etum a lambo ka 80 km, mińa miba to̱ milalo woki te̱.

Mukanjo m’ebolo mu ta nde o mundi ma La Victoria, na biso̱ di domse̱ ná mbia mwe̱se̱ mwale ja o La Victoria o be̱ be̱be̱ na Bete̱l. Nik’e ta nde biso̱ diwengisan dinde̱ne̱. Na masesa mbia mam jita, na matimbise̱le̱ pe̱ babo̱ masoma. Edī ba lee̱le̱no̱ yongwane̱ mba jita. Munańango am Baha a ta a no̱ngo̱ ngaban o bongwa ńango asu. Mike a ta a mába, nde Samira na Gabriel ba ta ba dia na biso̱. Ońol’abu so̱, wala o La Victoria nik’e ta nde e pula kwala ná ba madia mako̱m mabu o Karakas. Munj’am Sylvia pe̱ a ta angame̱n ko̱lo̱ngo̱ne̱ mundi musadi. Biso̱ be̱se̱ pe̱ di ta jangame̱n ko̱lo̱ngo̱ne̱ ja o bolongo bo salo. E, bedomsedi ba jasumwe̱ o Karakas wala o La Victoria be ta nde bedomsedi bende̱ne̱.

Nde, mambo ma tuko pe̱te̱. Gabriel a bai, Samira pe̱ ala ja na mo̱me̱ne̱. Ombusa nika, biso̱ na Sylvia di belabe̱ o wala ja o Bete̱l o mbu 2007, oten pe̱ nde di diano̱ nate̱na we̱nge̱. Mike, mun’asu ńa mutudu ńa mome e mutudu o mwemba mao, e pe̱ paonia mwemba na munj’ao, Monica. Gabriel pe̱ e nde mutudu, a mabolea nde o Italia mwemba na munj’ao, Ambra. O sumwo te̱ ebol’ao ya paonia, Samira a mabolea pe̱ o Bete̱l ponda iwo̱.

E, na no̱ngi bedomsedi bende̱ne̱ o longe̱ lam. Nde, na si mombwe̱. E puli te̱ pe̱te̱ ná na bole nika, na me̱nde̱ nde no̱ngo̱ milemlem ma bedomsedi. Ne muńe̱nge̱ jita ońola mambo me̱se̱ na we̱lino̱ bola o ebol’a Yehova. Ombusa mi mimbu me̱se̱, na timbi je̱ne̱ mweńa ma be̱ne̱ mulatako ma bo̱ibo̱i na Yehova. E be̱ ná bedomsedi di be̱nno̱ ná di no̱nge be nde besadi to̱ bende̱ne̱, e ná a bola biso̱ musango mwena “mu buki dibie̱ le̱se̱.” (Fil. 4:6, 7) Biso̱ na Sylvia di to̱ndi ebol’asu o Bete̱l, je̱n pe̱ ná Yehova a namse̱ bedomsedi di no̱ngino̱ ebanja mo̱ nde di wele̱no̱ o epol’a boso o longe̱ lasu.