1. Ońola nje yeno̱ ná e be̱ biso̱ ndutu o sengane̱ e?

 MO̱ PONDA iwo̱, ye wa ndutu o be̱ sengane̱ e? Nika pe̱ nde e tano̱ na kiṅe̱ David, nde a kane̱ Loba ná: ‘Embe̱ mba na mudī ma jemea.’ (Mye. 51:14) David a ta a to̱ndo̱ Yehova. Nde ponda iwo̱ e ta mo̱ ndutu o be̱ sengane̱, ka nje te̱ yeno̱ pe̱ na biso̱. Ońola nje e? Ońolana ka laboso, di sango edi a si be̱ la sengane̱. Di londe̱ maba, Satan a makeka o tute̱le̱ biso̱ ponda ye̱se̱ ná di kwe̱me̱ Yehova, ka ne̱ni mo̱ a bolino̱. (2 Kor. 11:3) Di londe̱ malalo, di dingabe̱le̱ na edi a pamo ya nin wase, yena Bibe̱l e mabele̱no̱ ná “mudī mwena mu mabole̱ nate̱na tatan oteten a bana ba pamo.” (Efe. 2:2) Jangame̱n so̱ po̱ngo̱ miwe̱n minde̱ne̱ o janane̱ si be̱ lasu la ke̱nge̱nge̱, Diabolo na nin wase, ná di sengane̱ Yehova na ba bena a bolino̱ doi la byanedi diwo̱ te̱nge̱.

2. “Le̱le̱me̱ o sengane̱,” nje nik’e mapulano̱ kwala e? (Yakobo 3:17)

² Langa Yakobo 3:17. Yakobo a tili ná bato bena be dibie̱ ba “le̱le̱me̱ o sengane̱, nwt-F.” Nje nik’e mapulano̱ kwala e? Jangame̱n be̱ne̱ ńo̱ngi na be̱ be̱be̱ o sengane̱ ba bena Yehova a bolino̱ doi la byanedi diwo̱ te̱nge̱. Nde nik’e si mapula kwala ná Yehova a mengane̱ biso̱ ná di sengane̱ moto nu mabaise̱ biso̱ ná di kwe̱me̱ mbend’ao.—Bebolo 4:18-20.

3. Ońola nje Yehova a mapulano̱ ná di sengane̱ ba bena ba be̱n doi omo̱ń asu e?

³ Ye ná e be̱ biso̱ lambo di bo̱bi o sengane̱ Yehova buka bato ba benama. Nik’e te̱nge̱n pe̱, ońolana ponda ye̱se̱ Yehova a mabola nde bediedi be ná ke̱nge̱nge̱. (Mye. 19:8) Nde bato ba benama bena ba be̱n doi la byanedi, babo̱ ba titi ke̱nge̱nge̱. To̱ na nika, Sango asu ńe o mo̱ń a boli bayedi, banedi na batudu, doi la byanedi diwo̱ te̱nge̱. (Min. 6: 20; 1 Tes. 5:12; 1 Pet. 2:13, 14) Di sengane̱ te̱ babo̱, ke̱ Yehova nde jeno̱ sengane̱ na mbale̱. Jombweye ne̱ni jeno̱ ná di sengane̱ bato ba benama bena Yehova a bolino̱ doi la byanedi, to̱ e be̱ nde ná ponda iwo̱ ye biso̱ ndutu o kasa na o bupe̱ bediedi babu.

4. Ońola nje bana jita ba si masengane̱no̱ bayedi babu e?

⁴ Beso̱mbe̱ ba bato be dingabe̱le̱ o nin we̱nge̱ na beso̱mbe̱ bepe̱pe̱ bena be “bapamwe̱ basango na bańango.” (2 Tim. 3:1, 2) Ońola nje jita labu ba si masengane̱no̱ bayedi babu e? Ońolana nje bayedi bō̱ ba mabolano̱ ye diwengisan jita na nje ba malangweano̱ bana babu ná ba bole; bana pe̱ ma mo̱nge̱le̱ ná nik’e si te̱nge̱n. Beso̱mbe̱ bepe̱pe̱ be mo̱nge̱le̱ ná kana wase e mátukwano̱ jita, bediedi bayedi babu ba mabolano̱ babo̱ be mátomba ponda, to̱ ná be ndutu jita o bupe̱. We te̱ eso̱mb’a moto, nika nde wa pe̱ o mo̱nge̱le̱no̱ e? Jita ba mo̱nge̱le̱ ná ye ndutu o bupe̱ ben byanedi ba Yehova ná: “Sengane̱ basango na bańango bańu o Sango; ebanja nik’e te̱nge̱n.” (Efe. 6:1) Nje ye ná yongwane̱ wa o bola nika e?

5. Ońola nje Yesu eno̱ eyembilan e peti ya eso̱mbe̱ e sengane̱ bayedi bao e? (Lukas 2:46-52)

⁵ We ná wokwa sengane̱ n’eyembilan e peti ya sengane̱, yena ye nde Yesu. (1 Pet. 2:21-24) A ta nde moto ńe ke̱nge̱nge̱ ńena nu ta nu be̱ne̱ bayedi ba titi ke̱nge̱nge̱. Nde Yesu a ta a bola bayedi bao edube, to̱ná ba po̱ngino̱ mawuse̱, ba si tano̱ pe̱ to̱ ba so̱ṅtane̱ mo̱ ponda iwo̱. (Bbu. 20:12) Jombweye nje e tombi ponda Yesu a tano̱ a be̱ne̱ 12 la mbu. (Langa Lukas 2:46-52.) O wa labu o Yerusalem, bayedi bao ba si pomane̱ maka ná Yesu a titi na babo̱. Yose̱f na Maria ba ta bangame̱n bakise̱ ná bana babu be̱se̱ be na babo̱ niponda ba tano̱ basumwe̱ o Yerusalem, o timba ombo’abu. Ponda Yose̱f na Maria ba so̱ino̱ Yesu ombusa ponda, Maria a sai nde mo̱ ná a bwese̱ babo̱ ndutu! Yesu a wusa timbise̱le̱ mo̱ ná nik’e si te̱nge̱n to̱ son ninka. Nde, alabe̱ nde bayedi bao n’edube. Yose̱f na Maria mo̱ “ba si ta ba so̱ṅtane̱ y’eyala a kwalanno̱ babo̱.” To̱ na nika, Yesu a bengi “sibise̱ mo̱me̱ne̱ owas’abu.”

6-7. Nje ye ná yongwane̱ beso̱mbe̱ o sengane̱ bayedi babu e?

⁶ A beso̱mbe̱, mo̱ ye bińo̱ ndutu o sengane̱ bayedi bańu ke̱ ba po̱ngi mawuse̱ to̱ ke̱ ba si maso̱ṅtane̱ bińo̱ e? Nje ye ná yongwane̱ bińo̱ e? Ka laboso, dutea ne̱ni Yehova a masengano̱. Bibe̱l e makwala ná o sengane̱ te̱ bayedi bo̱ngo̱, “nika ńe lambo di do̱lisan Sango.” (Kol. 3:20) Yehova a bi ná ponda iwo̱ bayedi bo̱ngo̱ ba si maso̱ṅtane̱ wa, na ná ponda iwo̱ ba mabola bediedi bena be ndutu o bupe̱. Nde to̱ na nika, o po̱si te̱ o sengane̱ babo̱, o mabwese̱ mo̱ muńe̱nge̱.

⁷ Di londe̱ maba, dutea ne̱ni bayedi bo̱ngo̱ ba masengano̱. O masengane̱ te̱ bayedi bo̱ngo̱, o mabwese̱ babo̱ muńe̱nge̱, ba mabata pe̱ lakisane̱ wa. (Min. 23:22-25) Ye̱ke̱i te̱ nik’e me̱nde̱ bola ná wa pe̱ o bate sisea be̱be̱ na babo̱. Eso̱mb’a munasango e malabe̱ ná Alexandre e maje̱ o Be̱ljik e kwali ná: “Ponda na botedino̱ bola nje bayedi bam ba tano̱ ba baise̱ ná na bole, di timbi be̱ batabata, di bata pe̱ be̱ bonam.” b Di londe̱ malalo, dutea ne̱ni be̱ lo̱ngo̱ la sengane̱ tatan di me̱nde̱no̱  jongwane̱ wa ombusa ponda. Paulo nu maje̱ o Bresil mo̱ ná: “Kana nokono̱ o sengane̱ bayedi bam, nika ńongwane̱ mba o sengane̱ Yehova na bato ba be̱n doi la byanedi.” Eyal’a Loba e mabola wa njo̱m a mweńa ńa sengane̱ bayedi bo̱ngo̱. E makwala ná o me̱nde̱ “be̱ mutam, mińa mo̱ngo̱ pe̱ mi be̱ bwaba o wase.”—Efe. 6:2, 3.

8. Ońola nje beso̱mbe̱ jita be po̱sino̱ o sengane̱ bayedi babu e?

⁸ Beso̱mbe̱ jita be̱n ne̱ni mambo ma tombino̱ bwam ońol’abu ponda be senganno̱ bayedi babu. Luiza nu maje̱ o Bresil a si ta a we̱le̱ so̱ṅtane̱ ońola nje bayedi bao ba si tano̱ bemea ná a be̱ne̱ telefon o ponda po̱ te̱nge̱, nde ke̱ jita la beso̱mbe̱ ba ta ba mábe̱ne̱ mo̱. Nde ombusa ponda, a so̱ṅtane̱ ná bayedi bao ba ta nde ba pula tata mo̱. We̱nge̱ a makwala ná a si me̱ne̱ sengane̱ la bayedi bao ka lambo di mepe̱ mo̱, nde ka betatedi. Elizabeth, eso̱mb’a munańango ya Matumba malati ma Amerika, a me̱ne̱ sengane̱ la bayedi bao ndutu ponda iwo̱. A matele̱ye̱ ná: “Ponda na si maso̱ṅtane̱no̱ ońola nje bayedi bam ba bolino̱ bediedi bō̱ te̱nge̱, na mo̱nge̱le̱ nde ne̱ni bediedi babu be tatino̱ mba kwaṅ.” Monika nu maje̱ o Armenia mo̱ ná ponda te̱ a tano̱ a sengane̱ bayedi bao, mambo ma ta ma tomba bwam buka ponda a si tano̱ a sengane̱ babo̱.

9. Nje bato bō̱ ba mo̱nge̱le̱no̱ jombwea sengane̱ la mambenda e?

⁹ Bibe̱l e mabele̱ manea ma bato ná “manea ma be̱n ngińa.” (Rom. 13:1) Bato jita ba memba ná di be̱n ńo̱ng’a manea, na ná jangame̱n sengane̱ mambenda mō̱ ma manea ma mabolano̱ biso̱. Nde ye ná e be̱ babo̱ ndutu o sengane̱ mambenda ba si do̱lisanno̱ to̱ mena ba mo̱nge̱le̱no̱ ná ma si te̱nge̱n. Jombweye k’eyembilan sawa la tax. O ekombo ewo̱ ya Europa, bato jita ba mo̱nge̱le̱ ná moto a titi eto̱m o sawa tax yete̱na a mo̱nge̱le̱ ná i si te̱nge̱n. Ońola nika nde o y’ekombo, bato ba si masawano̱ tax ye̱se̱ go̱bina e mabaise̱no̱ ná ba sawe.

10. Ońola nje di masengane̱no̱ mambenda to̱ e be̱ nde ná ma si do̱lisan biso̱ e?

¹⁰ Bibe̱l e memba ná manea ma bato ma mawana take, ma madiabe̱le̱ nde na Satan, na ná son a ponda ma me̱nde̱ ńamsabe̱ ná bambam. (Mye. 110:5, 6; Mul. 8:9; Lukas 4:5, 6) Nde e malangwea pe̱ biso̱ ná “to̱ nja nu yaṅ janea a yaṅ nde bete̱sedi ba Loba.” Oteten a ponda, Yehova ese̱le̱ ná manea ma be̱ o bwam ná o̱da e be̱, a mapula pe̱ ná di sibise̱ biso̱me̱ne̱ owas’a ma manea. Ońola nika, jangame̱n “bola . . . moto te̱ nje angame̱nno̱ kusa,” nika ńe nde tax, edube na sengane̱. (Rom. 13:1-7) Ye ná e po̱ ná je̱ne̱ biana mbenda po̱ e matakisane̱, e si te̱nge̱n, to̱ ná ye ndutu  o sengane̱ mo̱. Nde di masengane̱ ma manea ońolana Yehova a mabaise̱ biso̱ ná di bole nika, etum te̱ ma manea ma si mabaise̱no̱ biso̱ ná di bule mambenda mao.—Bebolo 5:29.

11-12. Nje Yose̱f na Maria ba bolino̱ ná ba sengane̱ mbenda po̱ e, nje pe̱ nik’e wanno̱ e? (Lukas 2:1-6) (Ombwa pe̱ maduta.)

¹¹ Je ná jokwa na byembilan ba Yose̱f na Maria bena ba ta ba le̱le̱me̱ o sengane̱ manea, to̱ ponda nik’e tano̱ ndutu o bola. (Langa Lukas 2:1-6.) Ke̱ Maria e deme̱ la lambo ka myo̱di dibua, janea di baise̱ ná ba bole lambo lena di ta ndutu jita. Kaisa Augusto ńena nu ta ńanea janea la Roma, a ta a te̱se̱ mbenda ná bato be̱se̱ bale no̱ngo̱be̱ muso̱ngi, moto te̱ o mao mundi. Yose̱f na Maria ba ta bangame̱n wala o Betlehem, nik’e ta nde lo̱ndo̱ la buka 150 kilometa owe̱ni ba tano̱ bangame̱n jondea na siba midongo. Di lo̱ndo̱ di wusa be̱ ndutu, sepo̱n ońola Maria. Yose̱f na Maria ba wusa jo̱nge̱le̱ ná di lo̱ndo̱ le ná di wana mbeu a ńolo ońola Maria to̱ muna nu ta mo̱ o dibum. Mo̱ e wusa nde be̱ ne̱ni yete̱na ses’a yadi ńaledi mo̱ o ngea e? Ba wusa taka oteten jombwea nje ye ná e po̱ye̱ nu muna, ńena nu ta ńangame̱n timbe̱ Mesia. Mo̱ nika ńe̱se̱ e boli so̱ ná ba si sengane̱ ni mbenda e?

¹² Yose̱f na Maria ba ta ba be̱ne̱ njo̱m a bwam i wusa bole̱ ná ba si sengane̱ ni mbenda, nde ba po̱si o sengane̱ mo̱. Yehova a bwane̱ sengane̱ labu muńe̱nge̱, a tati pe̱ babo̱. Maria a tunge̱ o Betlehem esibe̱ kusa sese to̱ po̱, a yai muna ńena nu ta nu be̱ne̱ ja la bwam, ongwane̱ pe̱ na mo̱me̱ne̱ o londise̱ eding’a Bibe̱l ewo̱!—Mik. 5:1.

13. Ne̱ni sengane̱ lasu leno̱ ná di wanea bonasango asu tombwane̱ e?

¹³ Ponda di masengane̱no̱ manea ma be̱n ngińa, nik’e mawanea biso̱me̱ne̱ na bape̱pe̱ tombwane̱. Njika mo̱ e? Di masamba beko̱kisedi be mako̱ye̱ ba bena ba si masengane̱ mbenda. (Rom. 13:4) Di sengane̱ te̱ manea, ma me̱nde̱ je̱ne̱ ná Mboṅ a Yehova ye nde bato bena be sengane̱. K’eyembilan mimbu jita we̱nge̱ o Nijeria,  sonja yingedi o ndabo a Janea ke̱ ndongame̱n ńe o tomba, o wasa bato bena ba si ta ba pula sawa tax. Nde mwaned’a yi sonja a langwedi babo̱ ná ba buse, na mo̱ a kwala ná: “Mboṅ a Yehova ye nde bato ba masawe̱ tax.” Ponda te̱ o masengane̱no̱ mbenda, o mongwane̱ o bola ná Mboṅ a Yehova i tike be̱ne̱ dina la bwam; nika ńe pe̱ ná e tata bonasango to̱ bonańango ango̱ buńa bō̱.—Mat. 5:16.

14. Nje yongwane̱ munańango mō̱ o timba be̱ ńai ni “le̱le̱me̱ o sengane̱” manea e?

¹⁴ To̱ na nika, je ná di si be̱ne̱ ńo̱ng’a sengane̱ manea ma be̱n ngińa ponda ye̱se̱. Munańango Joanna nu maje̱ o Matumba malati ma Amerika embi ná: “E ta mba ndutu jita o sengane̱ manea, ebanja belongi bam ba mbia bō̱ be takisabe̱ esibe̱ njo̱m na manea.” Nde Joanna a po̱ngi miwe̱n minde̱ne̱ ná a tukwe mo̱nge̱le̱ mao jombwea manea. Ka laboso, embe̱ o langa mibia mena mi ta mi kwala mambo ma bobe te̱nge̱ne̱ manea. (Min. 20:3) Di londe̱ maba, a kane̱ Yehova ná ongwane̱ mo̱ o lakisane̱ mo̱ Yehova, o mulopo ma pite̱ ná manea ma bato ma tukwe. (Mye. 9:10, 11) Di londe̱ malalo, a langi nje kalat’asu i makwalano̱ jombwea banga la no̱ngo̱ dongo na wase. (Yohane 17:16) Joanna mo̱ ná tatan a mabolano̱ manea edube, a masengane̱no̱ pe̱ mo̱, a be̱n musango ma teten, e pe̱ bonam.

15. Ońola nje yeno̱ ná e be̱ biso̱ ndutu ponda iwo̱ o sengane̱ bediedi bena bebokedi ba Yehova be mabolano̱ biso̱ e?

¹⁵ Yehova a mabaise̱ biso̱ ná di “sengane̱” ba bena ba madie̱le̱ o mwemba. (Bon. 13:17) Yesu ńena ńe Mudied’asu e ke̱nge̱nge̱, nde bonasango a mabolane̱no̱ o die̱le̱ biso̱ o wase ba titi ke̱nge̱nge̱. Ye ná e be̱ biso̱ ndutu o sengane̱ babo̱, sepo̱n yete̱na ba baise̱ biso̱ ná di bole lambo di si mapulano̱ bola. Ńamuloloma Petro a ta a kusa bediedi bō̱ bena a se̱le̱no̱ banga o bupe̱. Ponda ange̱l e baise̱no̱ mo̱ ná a de ńama i si sangi kaponda Mbend’a Mose, Petro a bangi, nate̱na ngedi ilalo! (Bebolo 10:9-16) Ońola nje a bangino̱ e? Ońolana o miso̱ mao, be bediedi ba peńa be si ta be te̱nge̱ne̱. Be bediedi be ta diwengisan jita na nje a tano̱ a ko̱lo̱ngo̱ne̱. Yete̱na e ta Petro ndutu o sengane̱ bediedi be bolabe̱ mo̱ na ange̱l ńe ke̱nge̱nge̱, ke̱ e titi so̱ mańaka ná ponda iwo̱ e be̱ pe̱ biso̱ ndutu o sengane̱ bediedi be mabolabe̱ biso̱ na bato ba benama bena ba titi ke̱nge̱nge̱.

16. To̱ná ńamuloloma Paulo a wusano̱ je̱ne̱ biana bediedi a kusino̱ be si te̱nge̱n, nje a bolino̱ e? (Bebolo 21:23, 24, 26)

¹⁶ Ńamuloloma Paulo a ta a “le̱le̱me̱ o sengane̱,” to̱ ponda a kusino̱ bediedi bena be wusa je̱ne̱ne̱ biana be si te̱nge̱n. Kriste̱n ya Bonayuda i ta i senga ná e malangwabe̱ ná Paulo a malee̱ bato ná “bese̱le̱ Mose,” nika ńe nde ná ba si bupe̱ pe̱ Mbend’a Mose. (Bebolo 21:21) Batudu ba mwemba o Yerusalem ba ta ba baise̱ mo̱ ná alane̱ bato bane̱i o tempe̱l, a sangise̱ pe̱ mo̱me̱ne̱ mwemba na babo̱, o lee̱ ná a mabupe̱ Mbend’a Mose. Nde Paulo a ta a bia ná kriste̱n i titi pe̱ owas’a Mbenda. A si ta pe̱ to̱ a bola to̱ lambo la bobe. To̱ na nika, Paulo a sengane̱ babo̱ dibokime̱ne̱. Na mo̱ “a no̱ngo̱ ba bato, a sangise̱ mo̱me̱ne̱ mwemba na babo̱ o bone̱ bo bupe̱.” (Langa Bebolo 21:23, 24, 26.) Sengane̱ Paulo a lee̱le̱no̱ longwane̱ ná jalatane̱ di tike be̱ o mwemba.—Rom. 14:19, 21.

17. Njika belēdi o mabusane̱no̱ o myango ma Stephanie e?

 ¹⁷ E ta munańango Stephanie ndutu o kasa bedomsedi bō̱ bena be ta be no̱ngo̱be̱ na bonasango ba madie̱le̱ ebolo o ekombo ao. Mo̱ na mom’ao ba ta muńe̱nge̱ o bolea o dibo̱to̱ la mwe̱n eyeme̱. Ombusa ponda, mukanjo m’ebolo mu no̱ngi bedomsedi ná di dibo̱to̱ di si mabe̱ pe̱, nde ba timbise̱le̱ babo̱ o mwemba m’eyem’abu ba tano̱ kwaṅ. Stephanie mo̱ ná: “Na si ta muńe̱nge̱ to̱ son ninka; na si ta no̱nge̱le̱ ná ńo̱ngi e ta bonde̱ne̱ o myemba ma eyem’asu.” To̱ na nika, emedi o bupe̱ be bediedi ba peńa. Mo̱ ná: “Na ponda, na timbi so̱ṅtane̱ ońola nje be bedomsedi ba bonasango be tano̱ dibie̱. Di timbi ka bayedi ońola jita la bonasango na bonańango ba mwemba masu bena ba maboleye̱ nde Yehova na babo̱me̱ne̱. Ne o jokwa Bibe̱l na munańango mō̱ ńena nu ta nu temame̱. Tatan, na be̱n pe̱ ponda jita ońola jokwa la mbame̱ne̱.” A bati ná: “Na be̱n doi la mulema di sangi, ebanja na bi ná na boli nje ye̱se̱ ye o ngud’am o be̱ sengane̱.”

18. Njika tombwane̱ di be̱nno̱ yete̱na je sengane̱ e?

¹⁸ Je ná jokwa o sengane̱. Yesu “a ta okwa sengane̱,” seto̱ o bete̱medi ba bwam, nde “o nje a takino̱.” (Bon. 5:8) Kapo̱ ka Yesu, o bete̱medi ba ndutu nde di mokwano̱ sengane̱ ponda iwo̱. K’eyembilan, o bebotedi ba diboa la Corona, ponda bediedi be bolabe̱no̱ ná di s’ala pe̱ o ndongame̱n o mandabo ma Janea to̱ o dikalo la jo̱mbe̱ na jo̱mbe̱, mo̱ e ta wa ndutu o sengane̱ mo̱ e? Nde sengane̱ lo̱ngo̱ di tati wa, longwane̱ ná jalatane̱ di be̱ o mwemba, di bwese̱ pe̱ Yehova muńe̱nge̱. O nin we̱nge̱, bebokedi be máboṅsane̱ biso̱ be̱se̱ o sengane̱ bediedi di me̱nde̱no̱ kusa o pond’a ndenge̱ ninde̱ne̱. Sengane̱ la be bediedi nde di me̱nde̱ sunge̱ longe̱ lasu!—Hiob 36:11.

19. Ońola nje o mapulano̱ o be̱ sengane̱ e?

¹⁹ Joko ná sengane̱ di mawana minam jita. Nde njo̱m a boso ni matute̱le̱ biso̱ o sengane̱ Yehova ńe nde ná di to̱ndi mo̱, di mapula pe̱ bwese̱ mo̱ muńe̱nge̱. (1 Yohane 5:3) Di titi ná di timbise̱le̱ Yehova nje ye̱se̱ a boledino̱ biso̱. (Mye. 116:12) Nde je ná di sengane̱ mo̱, na ba bena ba be̱n doi omo̱ń asu. Je te̱ sengane̱, di malee̱ ná je dibie̱. Ba pe̱ be dibie̱, ba mabwese̱ mulema ma Yehova muńe̱nge̱.—Min. 27:11.