1. Ne̱ni bonańango ba masue̱le̱no̱ bebokedi e, nde njika mitakisan bō̱ babu ba be̱nno̱ e? (Ombwa duta la dipapa laboso.)

E SE̱ muńe̱nge̱ jeno̱ o be̱ne̱ bonańango jita ba mabole̱ ebolo na ngińa o mwemba e! K’eyembilan, ba mabola malabe̱ o ndongame̱n, ba mano̱ngo̱ pe̱ dongo o ebol’a dikalo. Bō̱ babu ba mongwane̱ o sabangane̱ Ndabo a Janea, ba malee̱le̱ pe̱ ná ba be̱n ponda ońola bonasango na bonańango abu. Ye mbale̱ ná bō̱ babu ba be̱n mitakisan. Bō̱ ba mombwea bayedi babu bena ba mákokwe̱ mimbu. Bane̱ ba malembe̱ mitakisan ma belongi babu ba mbia. Ba pe̱ bena ba mabongwe̱ bana babu na babo̱me̱ne̱ ba mawe̱ na ngińa ná ba sombweye babo̱.

2. Ońola nje jangame̱nno̱ po̱ngo̱ miwe̱n o sue̱le̱ bonańango e?

² Ońola nje jangame̱nno̱ sue̱le̱ bonańango asu e? Ońolana o ponda ye̱se̱ wase e si mabola bito edube bangame̱nno̱ kusa. Mbata na nika, Bibe̱l e mome̱le̱ biso̱ ná di sue̱le̱ babo̱. K’eyembilan, ńamuloloma Paulo a langwedi mwemba ma Roma ná mu kase Febe, ‘mongwane̱ pe̱ mo̱ o mambo me̱se̱ mena a mapulano̱ jongwane̱ labu.’ (Rom. 16:1, 2) Niponda Paulo a tano̱ mot’a Farisai, a ta nde mō̱ ńa ba bena ba ta bo̱nge̱le̱ ná bito bangame̱n ye̱usabe̱, nika pe̱ nde ba tano̱ ba bolane̱ babo̱. Nde ponda a timbino̱ kriste̱n embilane̱ Yesu, a kumwa bola bito edube na lee̱le̱ pe̱ babo̱ muyao.​—1 Kor. 11:1.

3. Ne̱ni Yesu a tano̱ e̱ne̱ bito e, ne̱ni pe̱ a tano̱ e̱ne̱ bito ba ta ba bola jemea la Loba e?

³ Yesu a ta a bola bito edube. (Yohane 4:27) A si ta e̱ne̱ bito ka nje te̱ badiedi b’ebas’a Bonayuda ba mińa mao ba tano̱ be̱ne̱ babo̱. Kalati po̱ ni mato̱peye̱ ońola Bibe̱l e mabamse̱ ná: “Yesu a si bolane̱ byala be maye̱use̱ bito to̱ yaṅa babo̱ to̱ buńa.” O diwengisan, Yesu a ta a bola bito bena ba ta ba bola jemea la Tet’ao edube ende̱ne̱. A ta nde e̱ne̱ babo̱ ka bonańango, a we̱le̱ pe̱ babo̱ o muso̱ngi ma bome bena a tano̱ a langa ka belongi ba mbia mao ma mudī.​—Mat. 12:50.

4. Nje di me̱nde̱no̱ kwalea o din jokwa e?

 ⁴ O ponda ye̱se̱ Yesu a ta be̱be̱ o jongwane̱ bito ba maboleye̱ Loba. A lee̱le̱ babo̱ ná ba ta mo̱ mweńa, a lingea pe̱ babo̱. Jombweye ne̱ni jeno̱ ná di bupe̱ eyembilan a Yesu o mbasanedi ma bonańango asu.

5. Ońola nje yeno̱ bonańango bō̱ ndutu o be̱ne̱ mundenge ma bwam e?

⁵ E be̱ ná je munasango to̱ munańango, biso̱ be̱se̱ di be̱n ńo̱ng’a mundenge ma bwam. Nde ponda iwo̱ ye bonańango bō̱ ndutu o be̱ne̱ mundenge ma bwam. Ońola nje e? Di senge te̱ nje bonańango bō̱ ba kwalino̱. Munańango mō̱ nu belabe̱ ná Yordan * mo̱ ná: “Kana neno̱ mulamba, ponda iwo̱ na me̱ne̱ nde ná na titi mweńa, ná na si be̱n epolo o mwemba.” Munańango Kristen ńe paonia ńalo o lańse̱ ebol’ao ya dikalo mo̱ ná: “We te̱ po̱ peńa o mwemba o me̱ne̱ nde ná we muso̱lo̱ki.” Bonasango bō̱ pe̱ be ná be̱ne̱ nika. Ye ná e be̱ moto nu maje̱ na belongi bao ba mbia be titi Mboṅ a Yehova ndutu o sisea mbia mao be̱be̱, nde o mulemlem ma ponda pe̱ e̱ne̱ ná e muso̱lo̱ki oteten a mbia mao ma mudī. Ba bena bā nde o ndabo ońola diboa, be ná be̱ne̱ ná be muso̱lo̱ki, name̱ne̱ pe̱ na ba bena be o jombweye̱ belongi babu ba mbia be nde baboedi. Annette mo̱ ná: “Na si wusa pe̱ busa o tombise̱ ponda na bonasango na bonańango ońolana mba nde na ta na be̱ne̱ mboṅ a dibongo la ńango am.”

6. Bupisane̱ kalat’a Lukas 10:38-42, ne̱ni Yesu ongwane̱no̱ Marta na Maria e?

⁶ Yesu a ta a tombise̱ ponda na bito ba maboleye̱ Loba, a ta pe̱ nde babo̱ diko̱m la mbale̱. Jombweye mulatako mao ma diko̱m na Maria na Marta, bito bena yen ebe ba ta nde milamba. (Langa Lukas 10:38-42.) E be̱ o byala to̱ o bebolo, Yesu a boli ná be̱ne̱ ná be mweńa. Maria a si bo bo̱ngo̱ o po̱ ja o myende mao ka mokwedi. * Marta pe̱ niponda a sengino̱ bobe ná Maria a titi o jongwane̱ mo̱, a si bo bo̱ngo̱ o langwea Yesu nje a tano̱ o̱nge̱le̱. Nde niponda ba tano̱ ba kwala, Yesu ongwane̱ ba bito babane̱ o jokwa belēdi ba mweńa. A ta a lee̱le̱ ná a mombwea ban bito na ndom’abu Lasaro, a pe̱pe̱le̱ babo̱ ngedi ipe̱pe̱. (Yohane 12:1-3) Ońola nika nde ponda Lasaro a kwedino̱ diboa la ngińa, Maria na Marta ba ta ba bia ná be ná ba se̱me̱ye̱ na Yesu o kusa jongwane̱.​—Yohane 11:3, 5.

7. O njika mbadi po̱ jeno̱ ná jembe̱ bonańango e?

⁷ Ndongame̱n nde i mabole̱ bonańango bō̱ epolo o be̱ na mwemba. Ba po̱i so̱ te̱, di kase babo̱, di kwale na babo̱, di bole pe̱ ná ba so̱ṅtane̱ ná di mombwea babo̱. Munańango Yordan di kwaledino̱ omo̱ń mo̱ ná: “Bonasango ba masesa te̱ mba ońola malabe̱ na mabolano̱ o ndongame̱n, ba te̱ dikalo na mba, ba lee̱le̱ pe̱ ná ba mombwea mba, nika e membe̱ mba jita.” Di bole ná bonańango asu ba so̱ṅtane̱ ná be biso̱ mweńa. Munańango Kia mo̱ ná: “Na ton te̱ ndongame̱n bonasango ba malomea mba mwe̱ndi o bia ne̱ni na jaino̱. Nika e malee̱ mba ná bonasango na bonańango ba mombwea mba.”

8. O njika mbadi ipe̱pe̱ jeno̱ ná jembilane̱ Yesu e?

⁸ Kapo̱ ka Yesu di we̱ ná di tombise̱ ponda na bonańango. Je ná di bele̱ babo̱ o da to̱ o longe̱le̱ ńolo na biso̱. Di boli  so̱ te̱ nika, di we̱ ná di be̱ne̱ ekwali e malongisane̱. (Rom. 1:11, 12) Batudu bangame̱n we̱ ná ba bupe̱ eyembilan a Yesu. A ta a bia ná ebe̱yed’a mulamba e me̱nde̱ be̱ bō̱ ndutu, nde a lango pe̱ ná bwē ná diba to̱ yadi ba titi idubwan a bonam ba po̱ko̱po̱ko̱. (Lukas 11:27, 28) O diwengisan, di me̱nde̱ nde be̱ne̱ bonam ba po̱ko̱po̱ko̱ yete̱na di we̱le̱ ebol’a Yehova oboso o longe̱ lasu.​—Mat. 19:12.

9. Nje batudu beno̱ ná ba bola o jongwane̱ bonańango e?

⁹ Batudu tobotobo bangame̱n jombwea bonańango o mwemba ka baari na ka bańango babu. (1 Tim. 5:1, 2) Batudu bangame̱n o wasa ponda, oboso ná ndongame̱n e mabotea na o su lao, ná ba kwale na bonańango. Munańango Kristen mo̱ ná: “Mutudu mō̱ a ta a maka ná na walame̱n jita, na mo̱ a wasa so̱ṅtane̱ ońola nje na walame̱nno̱ nika. Na bo muńe̱nge̱ jita ná a no̱ngi ponda o jombwea mba.” Batudu ba mawasa te̱ o kwalisane̱ bonańango ponda na ponda te̱ nika e malee̱ ná ba mombwea babo̱. * Annette di se̱le̱no̱ kwalea a mateleye̱ ońola nje yeno̱ bwam o kwalisane̱ batudu ponda ye̱se̱. Mo̱ ná: “Nika e mongwane̱ ná ba bie mba bwam,  mba pe̱ na bie babo̱. Na be̱n te̱ mitakisan ne so̱ ná na sisea babo̱ o mbasan na bo̱bise̱ la ńolo.”

10. Nje ye ná yongwane̱ bonańango asu o be̱ muńe̱nge̱ e?

¹⁰ E be̱ ná je mome to̱ muto, biso̱ be̱se̱ je muńe̱nge̱ yete̱na bane̱ ba memba ebolo di mabolano̱, ba sesa pe̱ biso̱ ońola nika. Nde di si masesabe̱ te̱ ońola ebolo di mabolano̱, nika ńe ná e bo̱bise̱ biso̱. Abigail paonia po̱ ńe mulamba mo̱ ná a me̱ne̱ nde ná ponda iwo̱ bane̱ ba si be̱n ponda ońol’ao. Mo̱ ná: “Ba bi nde mba ka munańango a seme̱ kakale̱ na mun’a seme̱ kakale̱. Ponda iwo̱ na me̱ne̱ nde ná ba si bi to̱ nga ne wa.” Di senge te̱ nje munańango Pam a kwalino̱. Niponda a tano̱ ngo̱ndedi a boledi mimbu jita ka ńamuloloma. Ombusa ponda na mo̱ a timba o ekombo ao o bongwa bayedi bao. We̱nge̱, Pam ā 70 ma mbu, a dia o ebol’a paonia, a dia pe̱ nde mulamba. Pam mo̱ ná: “Nje e mongwane̱ mba nate̱na bon ba we̱nge̱ ye nde ke̱ bane̱ ba masesa mba ońola nje na mabolano̱.”

11. Ne̱ni Yesu a lee̱le̱no̱ ná bito bena ba wanedi mo̱ jongwane̱ o ebol’ao ya dikalo ba ta mo̱ mweńa e?

¹¹ Yesu a bo muńe̱nge̱ o kusane̱ bito bena ba ta ba bwa Loba bo̱ngo̱ jongwane̱, bena ba ta “bongwane̱ mo̱ na bema babu.” (Lukas 8:1-3) A si boli babo̱ edub’a jongwane̱ mo̱ buka te̱, nde okwe̱le̱ pe̱ babo̱ mbal’a mweńa jombwea jemea la Loba. K’eyembilan, a langwedi babo̱ ná a me̱nde̱ wo̱ nde ombusa ponda a pumbwa. (Lukas 24:5-8) A boṅsane̱ ban bito ka nje te̱ a boṅsane̱no̱ pe̱ bamuloloma ońola mitakisan mi ta menge̱le̱ babo̱. (Marko 9:30-32; 10:32-34) Ye mweńa o maka ná to̱ná bamuloloma ba ńino̱ mīla ponda Yesu a damabe̱le̱no̱, bito bō̱ bena ba ta ba sue̱le̱ mo̱ ba tiki be̱ mo̱ o mbasan ke̱ e o wo̱ o ebongo a konjo.​—Mat. 26:56; Marko 15:40, 41.

12. Njik’ebolo Yesu a tano̱ a bake̱ bito e?

¹² Yesu a ta a bake̱ bito ebol’a mweńa. K’eyembilan, bito ba mabwe̱ Loba bo̱ngo̱ nde ba ta bato baboso o je̱ne̱ mo̱ ombusa bepumbwedi bao. A ta anea ba bito ná ba langweye bamuloloma ná a pumbo. (Mat. 28:5, 9, 10) O buńa ba Mwatanu pe̱ ba 33 P.A., e me̱ne̱n biana bito ba ta bukea ponda mudī musangi mu komabe̱no̱. Ye te̱ nika, ke̱ ban bito bo̱kisabe̱ pe̱ ba kusi jabea la betańsedi la to̱po̱ be̱n ba leme̱, na babo̱ ba langwea bape̱pe̱ “bebolo bende̱ne̱ ba Loba.”​—Bebolo 1:14; 2:2-4, 11.

13. Nje bonańango ba mabolano̱ we̱nge̱ e, ne̱ni pe̱ jeno̱ ná di sesa babo̱ ońola nje ba mabolano̱ e?

¹³ Bonańango asu bangame̱n sesabe̱ ońola nje ye̱se̱ ba mabolano̱ o ebol’a Yehova. Y’ebolo e bambe̱ longa na sabangane̱ la milongi ma bebokedi, sue̱le̱ la mabo̱to̱ ma be̱n ba leme̱, na te̱ la mpuli o bola ebolo o milongi ma Bete̱l. Ba mongwane̱ o pond’a mbeu a ńolo, o tukwa kalat’asu, ba mabolea pe̱ ka paonia na ka bamuloloma. Kapo̱ ka bonasango, bonańango pe̱ ba mukea o esukul’a paonia, Esukul’a Bate̱ Dikalo la Janea, Esukul’a Gilead. Mbata na nika, bonańango ba mongwane̱ bome babu o londe̱ m’bē̱ mabu me̱se̱ o mwemba na o bebokedi. Ban bonasango be nde “mabea” ma bato, ba mabola pe̱ mambo jita o jongwane̱ bane̱. Nde ba titi ná ba bola man me̱se̱ esibe̱ jongwane̱ la bito babu. (Efe. 4:8) Mo̱ we ná o wasa ne̱ni weno̱ ná o sue̱le̱ ban bonańango o ebol’abu e?

14. Bupisane̱ Myenge 68:12, nje batudu ba malee̱le̱ ná be dibie̱ ba mabolano̱ e?

¹⁴ Batudu ba malee̱le̱ ná be dibie̱ yete̱na ba memba ná bonańango be nde  “ebimb’a” baboledi ba Loba. O ponda ye̱se̱ pe̱ be o muso̱ngi ma ba bena ba mate̱ dikalo la myango ma bwam na iwiye̱. (Langa Myenge 68:12.) Batudu ba makeka so̱ ná ba tombwane̱ so̱ṅtane̱ bonańango ba be̱nno̱. Abigail di kwaledino̱ omo̱ń e muńe̱nge̱ ke̱ bonasango ba baise̱ mo̱ njika mbadi a so̱ino̱ o botea ekwali na bato o mōnda. Mo̱ ná: “Nika e mongwane̱ mba o je̱ne̱ ná na be̱n epolo o bebokedi ba Yehova.” Omo̱ń a nika batudu ba memba ná bonańango be jemea bena bou ba mongwane̱ beso̱mbe̱ ba bonańango o lembe̱ mitakisan. (Tito 2:3-5) Na mbale̱, bonańango asu bangame̱n to̱ndo̱be̱ na sesabe̱!

15. O njika ponda bonańango beno̱ ná ba be̱ne̱ ńo̱ng’a moto nu mongwane̱ babo̱ e?

¹⁵ Ponda iwo̱, bonańango be ná ba be̱ne̱ ńo̱ng’a moto nu mongwane̱ babo̱ ke̱ ba be̱n mitakisan ma tobotobo. (Yes. 1:17) K’eyembilan, munańango ńe mukusa to̱ nu bo diba e ná a be̱ne̱ ńo̱ng’a moto nu malingeye̱ mo̱ to̱ nu mongwane̱ mo̱ o jombwea mambo mō̱ mena mom’ao a tano̱ a bola. Munańango nu mákokwe̱ mimbu e ná a be̱ne̱ ńo̱ng’a moto nu mongwane̱ mo̱ o kwalisane̱ do̱kita. To̱so̱ munańango ńe paonia nu masue̱le̱ bene̱ bebolo ba bebokedi e ná a be̱ne̱ ńo̱ng’a moto nu malingeye̱ mo̱ ke̱ ba masa mo̱ ná a si mabusa o dikalo ponda ye̱se̱ ka yine̱ paonia. O njika mbadi nipe̱pe̱ jeno̱ ná jongwane̱ bonańango asu e? Jombweye pe̱te̱ eyembilan a Yesu.

16. Bupisane̱ Marko 14:3-9, ne̱ni Yesu ongwane̱no̱ Maria e?

¹⁶ Yesu a ta makwasi o lingea bito ba maboleye̱ Loba ke̱ bane̱ ba si so̱ṅtane̱ babo̱. K’eyembilan, a lingedi Maria ponda Marta a saino̱ mo̱. (Lukas 10:38-42) A lingedi pe̱te̱ Maria ngedi ni londe̱ iba, ponda bato bō̱ ba saino̱ mo̱ ná a no̱ngi bedomsedi ba bobe. (Langa Marko 14:3-9.) Yesu a so̱ṅtane̱ jo̱nge̱le̱ la Maria a sesa pe̱ mo̱, a kwala ná: “A boledi nde mba ebol’a bwam. . . . A boli nje a we̱lino̱.” A to̱pi na mo̱me̱ne̱ edinge̱ ná eboled’ao ya bwam e me̱nde̱ langwabe̱ “wuma na wuma min myango ma bwam mi me̱nde̱no̱ langwabe̱ o wase,” ka nje te̱ meno̱ o langwabe̱ tatan o mun mulopo ma jokwa. E se̱ muńe̱nge̱ yeno̱ o bia ná Yesu a kwali ná myango ma bwam mi me̱nde̱ langwabe̱ o wase ńe̱se̱ ke̱ a masesa Maria ońola eboled’ao ya bwam e! Ye̱ke̱i te̱ be byala be boli Maria mbaki, to̱ná ba saino̱ mo̱!

17. Langwa o njika ponda, k’eyembilan yeno̱ ná e pula ná di lingeye munańango.

¹⁷ Mo̱ o yo̱ki kaye̱ bonańango ke̱ nika e mapula e? Di kwaleye te̱ ońola yen eyembilan. Bate̱ dikalo bō̱ ba maki ná munańango mō̱ ńena mom’ao a titi Mboṅ a Yehova a ko̱lo̱ngo̱ne̱ sukane̱ po̱ o ndongame̱n, a pomane̱ pe̱ wala o su lao. Ba maki pe̱ ná a si mawana bana ponda ye̱se̱. Ba masa so̱ mo̱ ná a titi o baise̱ mom’ao ná ese̱le̱ mo̱ ná a wane bana o ndongame̱n ponda ye̱se̱. Nde nje ba si bino̱ ye nde ná nu munańango e o we̱ na ngud’ao ńe̱se̱. Seto̱ mo̱ nde a maneye̱ pond’ao, a si be̱n pe̱ to̱ eyala esukan omo̱ń a bana bao. Nje so̱ weno̱ ná o bola yete̱na o sengi bane̱ ba masa nu munańango e? O sesi te̱ nu munańango ońola miwe̱n mao me̱se̱, o langwea pe̱ bane̱ nje ya bwam a mabolano̱, we ná weka mi misan.

18. O njika mbadi nipe̱pe̱ jeno̱ ná jongwane̱ bonańango asu e?

¹⁸ Je ná di wanea bonańango asu jongwane̱ o lee̱le̱ babo̱ nate̱na o njika  dime̱ne̱ di mombweano̱ babo̱. (1 Yohane 3:18) Annette, nu munańango nu mombweye̱ ńango ńe nde muboedi mo̱ ná: “Ponda iwo̱ bonasango na bonańango ba yo̱ki po̱ jongwane̱ mba dibongo la ńango am ná mba pe̱ na we̱le̱ bola lambo dipe̱pe̱, to̱ wanea mba da. Nika e mabola ná na so̱ṅtane̱ ná na to̱ndo̱be̱, na be̱n pe̱ epolo o mwemba.” Yordan pe̱ a kusi jongwane̱. Munasango mō̱ a lee̱ mo̱ ne̱ni eno̱ ná a bongwa mutoa mao. Mo̱ ná: “Nika ńe bwam o bia ná bonasango na bonańango ba mombwea betatedi bam.”

19. O njika mbadi ipe̱pe̱ batudu beno̱ ná bongwane̱ bonańango e?

¹⁹ Batudu ba mawe̱ pe̱ ná bombweye ńo̱ng’a bonańango. Ba bi ná Yehova a mapula ná bonańango ba bongwabe̱ bwam. (Yak. 1:27) Batudu ba membilane̱ so̱ muyao ma Yesu. Mbadi po̱ ba mabolano̱ nika ńe nde ná ba si mate̱se̱ myeka o ponda ńena yeno̱ bwam o lee̱le̱ muyao na so̱ṅtane̱ pe̱. (Mat. 15:22-28) Batudu ba we̱ te̱ o wana jongwane̱, nika e mongwane̱ bonańango o je̱ne̱ ná Yehova na bebokedi bao ba to̱ndi babo̱. Ponda mombwed’a dibo̱to̱ la dikalo la munańango Kia a so̱ṅtane̱no̱ ná e o jasumwe̱ wuma a tano̱ wala o bolongi ba peńa, a wanedi mo̱ jongwane̱ dibokime̱ne̱. Kia mo̱ ná: “Mulema mu sibi mba. Tongwea na byala babu be membe̱ na jongwane̱ labu, batudu ba lee̱le̱ mba ná na be̱n epol’a mweńa o mwemba, na ná be o wa o jongwane̱ mba ke̱ ne o bete̱medi ba ndutu.”

20-21. Ne̱ni jeno̱ ná di lee̱le̱ ná bonańango asu be̱se̱ be biso̱ tiki e?

²⁰ Jombo te̱ o myemba masu we̱nge̱ di me̱ne̱ bonańango jita ba mabole̱ ebolo na ngińa, be nde byembilan ba bwam, na bena jangame̱nno̱ jongwane̱. Ka nje te̱ jokono̱ n’eyembilan a Yesu, je ná di tombise̱ ponda na babo̱ na wasa pe̱ bia babo̱ bwam ná jongwane̱ babo̱. Je ná di sesa babo̱ ońola nje ba mabolano̱ o ebol’a Loba. Di lingea pe̱ babo̱ yete̱na nika e mapula.

²¹ O su la leta lao a tiledino̱ bato ba Roma, ńamuloloma Paulo a to̱pedi tobotobo ońola bonańango dibua. (Rom. 16:1, 3, 6, 12, 13, 15) Ye̱ke̱i te̱ masoma ma Paulo na musesako mao bembe̱ ba bito jita. Biso̱ pe̱ jongwane̱ so̱ bonańango asu be̱se̱ o mwemba. Tongwea na nika nde di malee̱no̱ ná be biso̱ tiki, be pe̱ nde belongi ba mbia masu ma mudī.