1, 2. (a) Njika jabea la tiki Yehova a bolino̱ biso̱ e? (b) Nje Yehova a bolino̱ biso̱ ná di be̱ne̱ mbad’a longe̱ ńe bwam buka ye̱se̱ e?

YEHOVA a boli mō̱ ńasu te̱ jabea la tiki, longe̱. (Bebotedi 1:27) A mapula ná di be̱ne̱ mbad’a longe̱ ńe bwam buka ye̱se̱. A boli so̱ biso̱ bete̱sedi bena be malee̱ ne̱ni jeno̱ ná di no̱ngo̱ bedomsedi ba bwam. Jangame̱n bolane̱ be bete̱sedi ná di we̱le̱ “jemba bwam na bobe.” (Bonahebe̱r 5:14) Di mabola te̱ nika, di mese̱le̱ nde ná Yehova okwe̱le̱ biso̱ ne̱ni dutea bwam. Ná bete̱sedi ba Loba be madie̱le̱no̱ longe̱ lasu, je̱ne̱ pe̱ ne̱ni be matukwano̱ mo̱, di maso̱ṅtane̱ ná be muse̱ṅ na mbale̱.

² Longe̱ le ná di be̱ ndutu jita. Ponda iwo̱, ye ná e be̱ ná mbend’a Bibe̱l to̱ po̱ e si makwala ná bwē nje bola. K’eyembilan, je ná di pula no̱ngo̱ bedomsedi ońola bolane̱ la maya o do̱kita. Ne̱ni jeno̱ ná di no̱ngo̱ bedomsedi be do̱lisan Yehova e? Bibe̱l e be̱n bete̱sedi bena be malee̱ biso̱ ne̱ni Yehova a me̱ne̱no̱ longe̱ na maya. Di so̱ṅtane̱ te̱ be bete̱sedi, di mabe̱ ńai ni mano̱nge̱ bedomsedi ba bwam na kombe̱ pe̱  doi la mulema la bwam. (Minia 2:6-11) Jombweye so̱ bete̱sedi bō̱.

3, 4. (a) Ne̱ni Yehova a bīse̱no̱ mbadi a me̱ne̱no̱ maya e? (b) Maya me nde nje e?

³ Bibe̱l e malee̱ biso̱ ná maya me nde ma Loba ebanja me nde longe̱. Longe̱ le so̱ Yehova tiki. Ponda Kain a bono̱ munańango, Yehova a langwedi mo̱ ná: “Misea ma maya ma munańo̱ngo̱ mi mawe̱ la mińangadu mi po̱i nate̱n’o matoi mam.” (Bebotedi 4:10) Maya ma Abel ma ta nde longe̱ lao; ponda Kain a bono̱ Abel, a no̱ngo̱ne̱ nde mo̱ longe̱.

⁴ Ombusa mpupe o mińa ma Noa, Loba a langwedi bato ná be ná ba da ńama. Nde a kika ná: “Lo si da nde ńama ni dian [...] longe̱, nika ńe nde ke̱ maya ma dia mo̱ o ńolo.” (Bebotedi 9:4) Nin mbenda e mombwea bato be̱se̱ ba yabe̱ ombusa Noa. E me̱ne̱ne̱ so̱ ná bwē ná, o miso̱ ma Yehova maya me nde longe̱. Jangame̱n so̱ je̱ne̱ maya ka mo̱.​—Myenge 36:10.

5, 6. Ne̱ni Mbend’a Mose e lee̱no̱ mbadi Yehova a me̱ne̱no̱ longe̱ na maya e?

⁵ O Mbenda a bolino̱ Mose, Yehova a kwali ná: “To̱ njika moto . . . nu made̱ to̱ njika ńai a maya, na mate̱se̱ boso bam te̱nge̱ne̱ nu moto nu made̱ maya na bo̱le̱ pe̱ mo̱ na tumba. Ebanja mudī ma ńolo [longe̱] mwe nde o maya.”​—Levitiko 17:10, 11.

⁶ Mbend’a Mose e ta e kwala ná moto a bo te̱ ńama o da mo̱, angame̱n koma maya mao o wase. Nika e ta nde e lee̱ ná Yehova Muwekedi nde a be̱n  longe̱ la ńama. (Ndimbisedi 12:16; Hesekiel 18:4) Nde Yehova a si ta engane̱ bana ba Israel ná ba tuse̱ ńolo o bo̱le̱ maya me̱se̱ ma ńama. Ba bola te̱ me̱se̱ ba we̱lino̱ o sumwa maya o ńama, ba wusa da mo̱ na doi la mulema la bwam. Na bola maya ma ńama edube, ba ta pe̱ nde ba lee̱ edube ońola Yehova, Mubole̱-Longe̱. Mbenda e ta pe̱ e baise̱ Bonaisrael ná ba bole mabea ma ńama o kudumane̱ myobe mabu.​—Ombwa Maki ma su la kalati 19 na 20.

7. Ne̱ni David a lee̱le̱no̱ edube ońola maya e?

⁷ Je ná je̱ne̱ mweńa ma maya o nje David a bolino̱ ponda a tano̱ anane̱ Bonafilistia. Bato bao be̱nno̱ ná ńo̱ng’a madiba ńaledi mo̱, ba so̱li nde o mulo̱ṅ ma basingedi, ba toea mo̱ madiba to̱ná nika e wusano̱ bola ná ba bo̱lo̱ne̱ longe̱. Nde ba wanedino̱ David ma madiba, a bangi ńo̱ mo̱, a “komedi nde mo̱ Yehova.” A kwala ná: “Nik’e be̱ etum na mba, a Yehova, o bola ninka lambo! Na ńo̱ maya ma ban bato bena ba swe̱ ńolo o wala oten e?” David a so̱ṅtane̱ nate̱na o njika dikala longe̱ na maya beno̱ Loba tiki.​—2 Samuel 23:15-17.

8, 9. Ne̱ni kriste̱n yangame̱nno̱ je̱ne̱ maya we̱nge̱ e?

⁸ O ebwe’a mbu yaboso, baboledi ba Loba ba si ta pe̱ ba be̱ne̱ ná ba bole mabea ma ńama. Nde ba ta te̱ nde bangame̱n jombwea maya o mbad’a bwam. ‘Jiya maya’ nika e ta nde dongo diwo̱ la Mbenda Yehova a tano̱ a baise̱ kriste̱n ná i ne̱nge̱, kapo̱ ka banga musonje na losango.​—Bebolo 15:28, 29.

⁹ Nika pe̱ nde yeno̱ we̱nge̱. Biso̱ kriste̱n di bi ná Yehova nde e Tongo a longe̱, mo̱ pe̱ nde a mabole̱  longe̱ te̱. Di memba pe̱ ná maya me bosangi, me pe̱ nde longe̱. Di mawe̱ so̱ o jombwea bete̱sedi ba Bibe̱l ke̱ di mano̱ngo̱ to̱ njika bedomsedi be mabaise̱ bolane̱ la maya o do̱kita.

10, 11. (a) Ne̱ni Mboṅ a Yehova i me̱ne̱no̱ tombe̱le̱ la maya o mususu to̱ la mongo mao mande̱ne̱ mane̱i e? (b) Njika bedomsedi kriste̱n te̱ ńangame̱nno̱ no̱ngo̱ e?

¹⁰ Mboṅ a Yehova i maso̱ṅtane̱ ná ‘jiya maya’ nika e titi si da la mo̱ to̱ si ńo̱ la mo̱ buka te̱. Nika e mapula nde kwala ná moto a s’inge̱le̱ maya o ńol’ao, a si bola maya, a si kombe̱ pe̱ to̱ maya mao ná ba tombe̱le̱ mo̱ mo̱ ombusa ponda. Moto a s’angame̱n pe̱ to̱ jemea ná ba tombe̱le̱ mo̱ mongo mande̱ne̱ mane̱i ma maya mena me nde: no̱ki i mole̱, no̱ki i masange̱, no̱ki i makokise̱ maya na dongo le madibadiba.

¹¹ Ma mongo mande̱ne̱ mane̱i ma maya me ná mababe̱ o busise̱ mongo masadisadi ma maya. Kriste̱n te̱ nde ńangame̱n po̱se̱ nga e makasa ma mongo masadisadi ma maya to̱ ke̱m. Nika pe̱ nde yeno̱ na beboledi ba do̱kita be mabolane̱ maya ma moto mo̱me̱ne̱. Moto te̱ angame̱n po̱so̱ ne̱ni maya mao ma me̱nde̱no̱ bolane̱ ke̱ ba madoma mo̱, ba mawasa mo̱ maboa o ńolo, to̱ ke̱ ba mabolea mo̱ mbadi nipe̱pe̱.​—Ombwa Maki ma su la kalati 21.

12. (a) Ońola nje bedomsedi basu o mambo ma mombweye̱ doi la mulema beno̱ Yehova mweńa e? (b) Ne̱ni jeno̱ ná di no̱ngo̱ bedomsedi ba bwam ońola beboledi ba do̱kita e?

¹² Mo̱ Yehova a mombwea bedomsedi basu o  mambo ma mombweye̱ doi la mulema e? E. Ońola nje e? Ońolana be malee̱ nje di be̱nno̱ o mulema. Yehova a mombwea pe̱ mo̱nge̱le̱ masu na nje e matute̱le̱ biso̱. (Langa Minia 17:3; 24:12.) Di mano̱ngo̱ so̱ te̱ bedomsedi ońola beboledi ba do̱kita, jangame̱n kane̱ Yehova ná ongwane̱ biso̱, nde di po̱ngo̱ pe̱ muwaso. Ombusa nika, di mabolane̱ doi lasu la mulema lokwabe̱le̱ o no̱ngo̱ bedomsedi. Di s’angame̱n baise̱ bato bape̱pe̱ nje ba wusano̱ bola o epol’asu, to̱ babo̱ pe̱ ba s’angame̱n keka no̱ngo̱ bedomsedi o epol’asu. Kriste̱n te̱ e me̱nde̱ “bambe̱ mao mūna.”​—Galatia 6:5; Roma 14:12.

13. Nje mambenda na bete̱sedi ońola maya ba malee̱no̱ biso̱ jombwea Yehova e?

¹³ To̱ nje Yehova a mabaise̱no̱ biso̱ ná di bole ye nde ońola bwam basu, e malee̱ pe̱ nde ná a to̱ndi biso̱. (Myenge 19:8-12) Di si masengane̱ mo̱ buka te̱ ońolana mambenda mao me biso̱ muse̱ṅ. Di masengane̱ nde mo̱ ońolana di to̱ndi mo̱. Ndolo di be̱nedino̱ Yehova e matute̱le̱ biso̱ o banga tombe̱le̱ la maya. (Bebolo 15:20) Nika e matata pe̱ ja lasu la bwam. We̱nge̱ bato jita ba bi mbeu a ńolo iwo̱ i mawe̱ na tombe̱le̱ la maya; mado̱kita jita pe̱ ma memba ná doma bato esibe̱ tombe̱le̱ maya le bwam ońola ja labu la bwam. E me̱ne̱ne̱ so̱ ná bwē ná mangea ma Yehova me nde ma dibie̱ na ma ndolo.​—Langa Yesaya 55:9; Yohane 14:21, 23.

14, 15. (a) Njika mambenda Yehova a bolino̱ baboledi bao o tata babo̱ e? (b) Ne̱ni weno̱ ná o we̱le̱ bete̱sedi be masue̱le̱ ma mambenda o ebolo e?

 ¹⁴ Mambenda ma Loba me nde ońola bwam ba baboledi bao ponda ye̱se̱. Yehova a ta a bola Israel ńa kwaṅ mambenda o tata babo̱ na mbeu a ńolo i mawane̱ kwedi. K’eyembilan, mbenda po̱ e ta e kwala ná mulonge̱ ndabo a longe edim’a ko̱to̱ omo̱ń a muńua mao ná to̱ moto a si ko̱. (Ndimbisedi 22:8) Mbenda nipe̱pe̱ e ta, jombwea byembe. Mube̱ne̱ ńaka ni kwań a ta angame̱n jombwea ná e si sengise̱ moto sese to̱ bwa mo̱. (Bebusedi 21:28, 29) Moto a si wusa te̱ sengane̱ ma mambenda nde nupe̱pe̱ a wo̱, mo̱ nde a wusa bambe̱ ni njo̱m.

¹⁵ Na ma mambenda, je ná je̱ne̱ ná longe̱ le Yehova tiki. Ne̱ni bia la nika leno̱ ná di be̱ne̱ ngińa omo̱ń asu e? Di malee̱ ná di mabola longe̱ edube na mbadi di masabangane̱no̱ ndabo asu to̱ mutoa masu, di maduane̱no̱ mo̱, na mbadi di mapo̱so̱no̱ o longe̱le̱ ńolo. Beso̱mbe̱ tobotobo be mo̱nge̱le̱ ná to̱ lambo di titi ná di ko̱ye̱ babo̱, ońola nika nde be si mawe̱le̱no̱ je̱ne̱ mbeu a ńolo i te̱m babo̱ oboso. Nde seto̱ nika nde Yehova a mapulano̱ ná di dangwe. A mapula ná di no̱nge longe̱ mweńa​—e be̱ longe̱ lasu to̱ la bane̱.​—Mulangwedi 11:9, 10.

16. Ne̱ni Yehova a me̱ne̱no̱ kwese̱ la deme̱ e?

¹⁶ Longe̱ la moto te̱ le Yehova mweńa. To̱ muna nu si bedi yabe̱ e mo̱ tiki. Owas’a Mbend’a Mose, moto a wusa te̱ dome̱le̱ mut’a deme̱ nde mo̱ to̱ mun’ao a wo̱, Yehova a wusa nde no̱ngo̱ muwanse̱ ni  mbeu a ńolo ka mot’ebwan. Nika e mapula nde kwala ná to̱ná a si bolino̱ nika na m’boṅsan, longe̱ di ta te̱ nde langame̱n bolabe̱ ońola longe̱ kana moto a wedino̱. (Langa Bebusedi 21:22, 23.) O miso̱ ma Yehova, muna nu si bedi yabe̱ e nde moto. O bi te̱ nika, ne̱ni o me̱ne̱no̱ kwese̱ la deme̱ e? O mo̱nge̱le̱ ná Loba a masenga nde ne̱ni ke̱ a me̱ne̱ lodun la bana lo si bedi yabe̱ lo mabwabe̱ mbu te̱ e?

17. Nje ye ná e lo̱ko̱ muto nu kwese̱ deme̱ obiana a mabia Yehova e?

¹⁷ Ye pe̱ te̱ ná muto a kwese̱ deme̱ obiana a maso̱ṅtane̱ jo̱nge̱le̱ la Yehova e?E ná a be̱ mbaki ná Yehova e ná a lakise̱ mo̱ tongwea na diko̱ti la Yesu. (Lukas 5:32; Efeso 1:7) Muto ńena nu boli ninka bobe o ponda ni tombi a s’angame̱n pe̱ bwa ndutu yete̱na ate̱le̱ na mbale̱. “Yehova e muyao na ndolo . . . Kana jedu di po̱tino̱ etum na mbe̱nge̱, nika nde a mapo̱tise̱no̱ pe̱ mawuse̱ masu etum na biso̱.”​—Myenge 103:8-14.

18. Ońola nje jangame̱nno̱ jana o sumwa mo̱nge̱le̱ ma bosinga o mulema e?

¹⁸ Edube ońola longe̱ Loba abedino̱ biso̱ e mawa nde o njib’a mulema masu. Nika e mombwea pe̱ mbadi di me̱ne̱no̱ bane̱. Ńamuloloma Yohane a tili ná: “To̱ nja nu masinge̱ munasango e nde mot’ebwan.” (1 Yohane 3:15) Bosinga bwe ná bo londa biso̱ oteten esibe̱ biso̱ bia. Bo mabola moto a yaṅa bane̱, a to̱po̱ lobango te̱nge̱ne̱ babo̱, to̱ pulea babo̱ kwedi. Yehova a bi nje di masengano̱ ońola bane̱. (Levitiko 19:16; Ndimbisedi 19:18-21; Mateo 5:22) Di so̱i te̱ ná di nisinge̱ moto, jangame̱n we̱ ná di  sumwe ma mo̱nge̱le̱ o mulema.​—Yakobo 1:14, 15; 4:1-3.

19. Mbadi Yehova a me̱ne̱no̱ njo ńangame̱n nde be̱ne̱ njika ngińa omo̱ń asu e?

¹⁹ Mbadi nipe̱pe̱ nin ńa lee̱ ná longe̱ le biso̱ mweńa. Di mokwa o Myenge 11:5 ná Yehova “a singe̱ nu nu to̱ndi mańakisan.” Di po̱si te̱ ná lambo le njo di longe̱le̱ biso̱, ke̱ di malee̱ nde ná di to̱ndi njo. Ońola nje di me̱nde̱no̱ we̱le̱ byala, mo̱nge̱le̱ to̱ bedinge̱dinge̱ ba njo oteten asu e? Jangame̱n nde londe̱ teten asu na mo̱nge̱le̱ ma bosangi na ma musango.​—Langa Filipi 4:8, 9.

20-22. (a) Ne̱ni Yehova a me̱ne̱no̱ was’a Satan e? (b) Ne̱ni baboledi ba Loba ba malee̱no̱ ná ba ‘titi ba wase’ e?

²⁰ Was’a Satan e si mabola longe̱ edube; o miso̱ ma Yehova e londi na maya ma bato, nika ná e makoma maya. O ńo̱ṅo̱n na ńo̱ṅo̱n, manea jita ma bo lodun la bato, bena bō̱ ba ta nde baboledi ba Yehova. Bibe̱l e kobisane̱ nde ma manea to̱ go̱bina, na ńama i kwań, ye pe̱ njo. (Daniel 8:3, 4, 20-22; Bebīsedi 13:1, 2, 7, 8) O wase we̱nge̱, ńung’a bewesan ba bila e kolo, bandise̱ mo̱ pe̱ ba be̱n muse̱ṅ munde̱ne̱. Na mbale̱, “wase ńe̱se̱ ńe owas’a ngiń’a bobe.”​—1 Yohane 5:19.

²¹ Nde kriste̱n a mbale̱ i ‘titi ba wase.’ Baboledi ba Yehova ba si mano̱ngo̱ dongo o politik to̱ o bila. Kana ba si mapulano̱ bwa moto, ba si masue̱le̱ pe̱ to̱ bebokedi bena be mabwe̱ bato. (Yohane 15:19;  17:16) Kriste̱n ye te̱ owas’a mińakisan, i si matimbise̱le̱ njo ońola njo. Yesu a lee̱ ná jangame̱n to̱ndo̱ na basingedi basu.​—Mateo 5:44; Roma 12:17-21.

²² Ebasi pe̱ e bambe̱ njo̱m ońola maya ma lodun la bato ma komabe̱. Bibe̱l e makwala ońola Babilon Ninde̱ne̱, nika ná bebasi be̱se̱ be kwedi, ná: “Maya ma bato̱pedi ba mudī na ma basangedi na ma be̱se̱ ba kusi kwed’a konjo o wase ma ta ma so̱be̱ ombo’ao.” Mo̱ o maso̱ṅtane̱ so̱ ońola nje Yehova anedino̱ biso̱ ná: “Bińo̱ busa oten, a tumba lam” e? Ba bena ba mowe̱ Yehova ba si mano̱ngo̱ dongo o ebasi e kwedi.​—Bebīsedi 17:6; 18:2, 4, 24.

23. Nje “busa” o Babilon Ninde̱ne̱ di mapulano̱ kwala e?

²³ “Busa” o Babilon Ninde̱ne̱ nika ńe nde lee̱ na mbale̱ ná di si mano̱ngo̱ pe̱ dongo o ebasi e kwedi. K’eyembilan, jangame̱n bola me̱se̱ ná dina lasu di sumwabe̱ o kalat’a mina ń’ebasi. Nde buka nika, jangame̱n singe̱ na jiya mambo ma bobe ebasi e kwedi e mabolano̱. Ebasi e kwedi e makasa na sue̱le̱ musonje, politik na mukubo. (Langa Myenge 97:10; Bebīsedi 18:7, 9, 11-17) Na ponda, nik’e wan kwed’a lodun la bato.

24, 25. Ne̱ni bia la Yehova leno̱ ná di wanea biso̱ musango na doi la mulema la bwam e?

²⁴ Mō̱ ńasu te̱ a sue̱le̱ mambo ma bobe mena was’a Satan e mabolano̱ obiana a mabia Yehova. Nde di tuko. Kana jemedino̱ diko̱ti di bake̱ pe̱ biso̱me̱ne̱ na Loba, di be̱n ‘pond’a timba la peńa ni mawe̱ omboa Sango.’ Nika ná je musango, di be̱n pe̱  doi la mulema la bwam ebanja di bi ná di do̱lisane̱ Loba.​—Bebolo 3:20; Yesaya 1:18.

²⁵ To̱ e be̱ nde ná di ta o bebokedi be si mabole̱ longe̱ edube, Yehova e ná a lakise̱ biso̱ tongwea na diko̱ti. Di mabwane̱ jabea la longe̱ Yehova a bolino̱ biso̱ muńe̱nge̱. Di malee̱ nde nika na bola me̱se̱ o jongwane̱ bane̱ o jokwa bia Yehova, o jese̱le̱ was’a Satan na bwane̱ mulatako ma bo̱ibo̱i na Loba muńe̱nge̱.​—2 Korinto 6:1, 2.

26-28. (a) Njika ebol’a tobotobo Yehova a bolino̱ Hesekiel e? (b) Nje Yehova a mapulano̱ ná di bole we̱nge̱ e?

²⁶ Yehova a ta a langwea muto̱ped’a mudī Hesekiel ná ome̱le̱ bato o Israel ná son a ponda Yerusalem e mabulabe̱le̱, a lee̱ pe̱ babo̱ nje bangame̱nno̱ bola ná ba si wo̱. Hesekiel a si wusa te̱ jome̱le̱ bato, Yehova a wusa nde bambe̱le̱ mo̱ njo̱m a kwed’abu. (Hesekiel 33:7-9) O lee̱ ná a no̱ngi longe̱ mweńa, Hesekiel a boli me̱se̱ ná a camane̱ mu mwe̱ndi ma mweńa.

²⁷ Yehova a boli biso̱ ebol’a jome̱le̱ bato ná was’a Satan e mańamsabe̱ son a ponda, na ya jongwane̱ babo̱ o bia mo̱ ná ba be̱ longe̱ o was’a peńa. (Yesaya 61:2; Mateo 24:14) Di mabola me̱se̱ o langwea bane̱ mu mwe̱ndi, ná di kwale ka Paulo ná: “Na sangi na maya ma bińo̱ be̱se̱. Ebanja na si wuti to̱ lambo, kańena na si langweye bińo̱ mwano ma Loba mwe̱se̱.”​—Bebolo 20:26, 27.

²⁸ Jangame̱n pe̱ be̱ bosangi o mambo mape̱pe̱ ma longe̱. Di me̱nde̱ jombwea mo̱ o jokwa di mabupe̱.