Israɛldenw ye saan 40 minw kɛ kongokolon kɔnɔ, maanɛ lo tun ye u ka dumuni jɔnjɔn ye (Ɛkiz. 16:35). Jehova ye tukɔnɔwɔlɔnw di u ma siɲɛ fila fana (Ɛkiz. 16:12, 13; Nɔnb. 11:31). Nka Israɛldenw ye dumuni wɛrɛw sɔrɔ ka dumu fana.

Misali la, tuma dɔw la, Jehova y’a ka jama ɲɛminɛ ka taga n’u ye “lafiɲɛyɔrɔ” dɔw la, yɔrɔ minw na jii ni dumufɛnw tun be yen (Nɔnb. 10:33). O yɔrɔw dɔ ye Elimu ye. “Jii bɔyɔrɔ tan ni fila, ani tamarosun bi wolonwula tun be yen.” (Ɛkiz. 15:27). A fɔra gafe dɔ kɔnɔ ko tamarosunw “be falen yɔrɔ caaman na, . . . dumuni jɔnjɔn lo kongokolon kɔnɔ. U be dumuni, tulu, ani lafiɲɛyɔrɔ di mɔgɔ miliɔn caaman ma.”—Gafe Plants of the Bible.

A be komi Israɛldenw ye wagati dɔɔni kɛ kɔkɛnɛba dɔ la fana min be weele bi ko Feran. O yɔrɔ be Feran kɔdingɛ yɔrɔ la. a Gafe dɔ ko o kɔdingɛ “janya be kilomɛtɛrɛ 130 bɔ. Sinayi mara ka kɔdingɛw bɛɛ la jamanjanw dɔ lo, a cɛ ka ɲi kosɔbɛ ani a lɔnnin lo.” A fɔra o gafe kɔnɔ fana ko o kɔdingɛ be jigi kɔgɔji kɔnɔ yɔrɔ min na, n’i bɔra o yɔrɔ la ka kilomɛtɛrɛ 45 ɲɔgɔn kɛ, i be se Feran kɔkɛnɛ na. O kɔkɛnɛ be sanfɛ mɛtɛrɛ 610 ɲɔgɔn ani a janya sera kilomɛtɛrɛ 4,8 ma (kilomɛtɛrɛ 4 ni mɛtɛrɛ 800). Tamarosunw fanin b’a kɔnɔ ani a cɛ ka ɲi fɔɔ mɔgɔw y’a suma ni Edɛn nankɔtu ye. Kabi saan waa caaman, mɔgɔw be na yen a ka tamarosun waa caaman kosɔn.—Gafe Discovering the World of the Bible.

Israɛldenw bɔtɔ Ezipiti, u ye u ka mugu nɔɔninin n’u ka buru nɔɔniminanw ta ani n’a sɔrɔ u ye simanw ni tulu fana ta. Tiɲɛn lo ko o dumunifɛnw ma mɛɛn u fɛ. Jama tagara ni “begɛn caaman [ye] fana, a babaw fara a misɛnmanw kan.” (Ɛkiz. 12:34-39). Nka, n’a sɔrɔ o bɛgɛnw caaman sara sabu koow man nɔgɔ kongokolon kɔnɔ. N’a sɔrɔ Israɛldenw ye u ka bɛgɛn dɔw dumu ani ka dɔ wɛrɛw kɛ sarakaw ye, hali galon alaw yɛrɛ ye b (Kɛw. 7:39-43). Nka, bɛgɛn dɔw bele tun be Israɛldenw fɛ. An be o lo faamu Jehova ka kumaw na, tuma min  na Israɛldenw murutira a ma. A ko “u deenw bena kɛ begɛnmaralaw ye kongokolon kɔnɔ yan saan bi naani kɔnɔ.” (Nɔnb. 14:33). O la, n’a sɔrɔ u tun be nɔnɔ ni sogo sɔrɔ u ka bɛgɛnw sababu fɛ. Nka, o tun tɛ se ka mɔgɔ miliyɔn saba ɲɔgɔn balo saan 40 kɔnɔ. c

U ka bɛgɛnw tun be dumuni ni jii sɔrɔ min? d O wagati la kongokolon kɔnɔ, a be komi sanji tun be ben caaman ani biin ni yiriw tun ka ca ka tɛmɛ sisan kan. A fɔra Étude perspicace des Écritures, gafe fɔlɔ kɔnɔ ko a saan 3500 ye nin ye, “Israɛldenw tun be yɔrɔ min na kongokolon kɔnɔ, jii tun ka ca yen ka tɛmɛ bi kan. An b’o lɔn sabu kɔdingɛ dunba caaman be yen minw kɔnɔna jara. Nka o b’a yira ko jii tun be u kɔnɔ wagati dɔ la.” O bɛɛ n’a ta, kongokolon tun ye yɔrɔ jani ani siranya yɔrɔ ye (Deter. 8:14-16). O kama, ni Jehova tun ma kabako kɛ ka jii di Israɛldenw ma, siga t’a la, olu n’u ka bɛgɛnw bɛɛ tun bena sa.—Ɛkiz. 15:22-25; 17:1-6; Nɔnb. 20:2, 11.

Musa y’a fɔ Israɛldenw ye ko Jehova ye u balo ni maanɛ ye walisa k’a yira u la ko “mɔgɔ te balo ni dumunifɛn dama ye, nga a be balo ni Masaba dalakuma fana ye.”—Deter. 8:3.